Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Caoimhghin Ó Cearnaigh
Title
Caoimhghin Ó Cearnaigh
Author(s)
Ó Riain, Uilliam,
Composition Date
1913
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N NL722> <L i> <B 1913> <C Prós> <T Caoimhghin Ó Cearnaigh> <U Uilliam Ó Riain> <F Connradh na Gaedhilge> “A' ndearna tú dearmad ar rud éigin?” ar sise go sámh. “Rinne,” ar seisean. “Rud beag deas — tusa féin.” <L 1> CAOIMHGHIN Ó CEARNAIGH CAIB. a I. — PORT DRAOIDHEACHTA I mBAILE ÁTHA CLIATH. D'éirigh Caoimhghín Ó Cearnaigh as an mhúinteoireacht sa “Sgoil Náisiúnta” i gCluaintobair san mbliadhain 190--. Tháinig iongnadh mór ar an mbainisteoir, ar an sean-oide, agus ar na daoinibh go léir mar gheall air sin. Tháinig uaigneas ar a gcroidhe leis ar n-a chloisint dóibh go raibh sé ar tí imtheacht go Baile Átha Cliath, áit chómh fada i gcéin, dar leo, agus do bhí Tír na nÓg. Cad a bhí air ar aon chor, de chionn a bheith ag imtheacht agus é go sona, mar a raibh sé, 'na bhaile dhúthchais imeasg a mhuintire féin? Dubhairt sé leo gurbh amhlaidh do chuala sé port draoidheachta ar nós daoine ins na sean-sgéalta agus gurbh éigin dó triall 'na dhiaidh. Bhí sé 'na chongantóir sa sgoil le breis a's dhá bhliadhain, agus do réir cosamhlacht' bhí gach rud ag éirghe leis go geal. Ba ghnaoi leis an áit agus gach ar bhain léi. Agus ba mhór le rádh iad súd. Tá Cluaintobair i bhfad ó bhaile agus ó shráid-bhaile. Bhí tréithe agus nósa na nGaedheal le fághail innte an uair sin chómh bríoghmhar agus a bhíodar riamh, giodh go raibh an tsean-shíbhialtacht ag dul i n-éag ins an tír thart timcheall. Bhí seanchuidhthe innte go raibh nídh ba mhó eolais aca ar Fhionn agus ar an nGobán Saor 'ná ar fheisirí agus poilitidheacht. Bhí sean-sgéalta, sean-fhilidheacht, sean- phaidreacha, agus sean-ráidhte go flúirseach innte. Bhíodh an “chuairdidheacht” ar siubhal ist-oidhche. Bhí corr-dhuine i n-ann amhráin do chumadh. Chuir na sean-daoine suim in a lán míorbhaile agus a lán piseoga. Bhíodar cinnte glan go bhfacadar taidhbhsídhe go minic, agus chreid a lán, idir óg agus sean, go raibh na Daoine Maithe 'na gcómhnuidhe sa lios, mar a bhíodar leis na ciantaibh. <L 2> Bhí sár-mheas ag na daoinibh — na sean-daoine go háirithe — ar leabhra agus ar léigheann Shaoileadar go raibh Caoimhghín Óg an-léigheannta. Bhí dúil mhór aige i léigheann ó bhí sé 'na pháisde. Do mhúin an sean-oide a chuid Laidne, a chuid Gréigise, agus saghas Frainncise dó, chómh maith le n-a lán neithe eile nár thuig na sean-daoine a mbrígh ar chor ar bith. Leabhra nár chualadar trácht ortha riamh bhíodar léighte aige. Fuair sé leabhar nua gach seachtmhain, nach mór, ó Bhaile Átha Cliath nó áit éigin eile. Cheapadar go mbéadh sé 'na chigire lá éigin. Acht — d' éirigh sé as an mhúinteoireacht. Bhí dúil thar meodhan aige i litridheacht. Cuireadh i gclódh go minic cheana sgéilíní agus aistidhe liteardha dár sgríobh sé, chómh maith le píosaí filidheachta. Thuig na cómharsana na sgéilíní agus na haistidhe ar dtús, agus ba bhreagh leo iad, óir do bhí baint aca le n-a saoghal agus le n-a nósa féin. Acht diaidh ar ndiaidh do tháinigh rudaí isteach isna sgéilíní a bhí chómh haoibhinn agus chómh hiongantach le ceol draoidheachta, dar leo. Do chualadar 'na dhiaidh sin go raibh finnsgéal fada sgríobhtha aige. Bhí go deimhin, acht níor cuireadh i gclódh é. Dubhairt fir eagair Átha Cliath go raibh an iomarca feallsamhnacht' agus diamhaireacht' ann agus nár thuigeadar é. Dubhairt ceann aca nár chuir Baile Átha Cliath morán suime i Neamh agus nár chuir sí suim ar bith i dTír na nÓg, agus dá bhrígh sin bhéadh sé fánach aige an sgéal a chur isteach 'na pháipéar. Mar sin féin do shaoil Caoimhghín gur annsin a bhí iongnadh agus ollsacht dáríribh. Cheap sé go raibh Baile Átha Cliath chómh hiongantach agus do bhí Teamhair i n-aimsir Chormaic Mhic Airt, nó Eamhain Mhaca ar dul do Chuchulainn Óg ar a triall. Bhí cara do Chaoimhghín, Sean Ó Murchadha a b' ainm dó, i n-oifig pháipéir laetheamhail i n-Áth Cliath — “An tSean-Bhean Liath” thug daoine ar an bpáipéar chéadna. Sgríobh Caoimhghín go minic chuige, agus níl cur síos ná innsint sgéil ar an méid a bhí le rádh aige i dtaoibh litridheachta agus i dtaoibh an fhuinn a bhí air i n-obair a bhain léi. 'Sé an rud a bhí ag teasdáil uaidh 'ná post éigin sa bpríomh- chathair. Ní raibh aon mhaith dhó ann ar dtús. Fear ciallmhar a b' eadh Seán, giodh go raibh sé aereach greannmhar féin, agus is minic adubhairt sé le Caoimhghín go raibh an donas ar Bhaile Átha Cliath agus nár cheart do fhear liteardha teacht i ngiorracht céad míle do'n Life — acht bhéadh sé chómh maith dhó bheith ag caint leis an ngealaigh. Fá dheireadh thiar <L 3> thall fuair sé post do Chaoimhghín mar thuairisgeoir, 'na oifig féin. B'in é an fáth faoi gur éirigh Caoimhghín as an mhúinteoireacht. “Ní fheadar cad tá ort,” dubhairt Seán sa litir a chuir sé ag triall air an t-am sin. “Ceapann tú gur feall- samhain agus daoine léigheannta smaointeamhla atá 'na gcomhnuidhe ar fud Bhaile Átha Cliath. Go dtugaidh Dia ciall duit. Rud eile. Tá d' intinn ró-Ghaedhealach, agus níl an chathair dheireoil seo leath-Ghaedhealach, giodh go mbíonn mo chara An Craoibhín go han-phlámásach 'na taoibh ar uairibh. … Beatha dhuine a thoil, acht is aisteach í do thoil-se, agus tá eagla orm go gcuirfidh litridheacht an chinneamhain chughat, a Chaoimhghín na n-aislingthe! Badh chóir duit bheith go brónach indiu.” In' ionad sin is amhlaidh do tháinig árd-áthas ar Chaoimhghín. Mheas sé go raibh sé ar tí dul ag triall ar “a Thír na nÓg” féin. Chuimhnigh sé ar sgéalta Gaedhealacha, ar sgéalta Gréagacha, agus ar sgéalta eile nach iad a bhain le macaoimh agus iad ag dul ar lorg eachtraí sa tsean- aimsir, agus shaoil sé gur chóir dó bheith chómh aereach, áthasach agus do bhíodar-san. An “port draoidheachta” a bhí 'gá mhealladh bhí sé ag éirighe go ceolmhar a's go binn an t-am sin. Fear caol árd dathamhail il-dhealbhach a bhí ann. Ba léir do dhuine tuigsionach gur file é, file agus ádhbhar feall- samhan. Mar sin féin, bhí sé an-aereach lághach croidheamhail agus é imeasg a charad agus a dhaoine muinnteardha. Bhí sé nidh ba aerighe 'ná mar bhí sé riamh agus é dhá ghléasadh féin i gcóir Bhaile Átha Cliath agus an tsaoghail nua. Bhí go maith agus ní raibh go h-olc. Acht nuair d'fhág sé slán ag Cluaintobair agus ag a dhaoinibh muinnteardha tháinig uaigneas uathbhásach ar a chroidhe. Chuaidh an t-uaigneas i dtreise le gach míle de'n bhóthar iarainn a chuir an cóiste dhe. Bhí iongnadh air i dtús an turais faoi an chrádh chroidhe agus an dólás. Thuig sé an sgéal i gceart i ndeireadh na tréimhse. Thuig sé gur chuid de féin a bhaile dhúthchais agus gur chuid dá bhaile dhúthchais é féin, ar shlighidh iongantaigh spriodálta. Bhí Seán Ó Murchadha ag fanamhaint leis ag an traen-phort nuair roich sé Baile Átha Cliath um thráthnóna. “I n-ainm Dé cad tá ort?” ar Seán. “Badh dhóigh le duine go bhfuilir tar éis taidhbhse d' fheicsint.” <L 4> An oidhche chéadna bhailigh an-chuid do na comharsana isteach i dtigh a athar. Faoi Chaoimhghín a bhí an chaint ar fad. Mholadar a thréithe a's a bhéasa, chuireadar síos ar an dúil mhór a bhí aige i léigheann agus i litridheacht, agus bhíodar ar aon intinn go mbéadh clú a's cáil air fós, le congnamh Dé. 'Na dhiaidh sin a's uile bhíodar brónach go leor. Shaoileadar nach mbéadh an sprid agus an chroidheamhlacht chéadna i gCluaintobair choidhche arís. Maidir le n-a mháthair bhí tocht ar a croidhe agus bhí a hintinn trí n-a chéile. Shaoil sí go raibh Caoimhghín imthighthe uaithi go deo. Le bliadhanta fada — ó aimsir a óige — bhí eagla uirthe go n-imtheochadh sé lá éigin. Budh é an mac ba shine bhí aici é agus rachadh sé thar dhíchioll aoinne beo cur síos ar mhéid a grádha dhó. Acht diaidh ar ndiaidh do fuair sí amach nach raibh sé ag dul le n-a mhuintir féin, agus i gan fhios d'aoinne bhí imnidhe uirthe. An dúil mhór a bhí aige i léigheann agus i litridheacht chuir sé sgannradh uirthe. Níor dhual dó bheith i n-ann litridheacht do chumadh; ní raibh a leithéid de sgéal ag aoinne dá shliocht ariamh, dar léi. Bean chráibhtheach dhílis a b' eadh í, acht chuir sí suim i mórán piseóg agus i n-a lán béaloidis aistigh. Chreid sí gur thóg na sídheoga leanbh leo anois agus arís agus gur fhágadar leanbh eile 'na ionad. Smaoinigh sí ar an sgéal go minic, agus í ag feachaint go géar ar Chaoimhghín, nuair a bhí sé 'na pháisde, acht ba dheacair di chreideamhaint nárbh é a mac féin a bhí ann. Acht an difrigheacht a bhí idir Caoimhghín agus an chuid eile dá cloinn, chuir sin amhrus agus iongnadh uirthe. Bíodh sin mar a bhí sé bhí sé imthighthe uaithi, agus bhí síor-dhubhadh ar a croidhe. Ba chosamhail le tórramh an chuairdidheacht, dar léi … Maidin lá ar n-a bhárach chuaidh athair Chaoimhghín amach chun oibre ar an bhfeilm bhig. Shaoil sé nárbh é an domhan céadna a bhí ann ar aon chor. Fear ciúin, nádúrtha a b' eadh Lorcán Ó Cearnaigh. Bhí a shaoghal an-chruaidh, acht bhí sé foighdeach agus réidh roimh gach trioblóid. Nuair bhí seisean 'na pháisde cuireadh a athair as an talamh agus an tigh te, teolmhar a bhí aige, sa gcomhar- sanacht chéadna, agus bhí an mhuirighean i gcruadh-chás ar feadh i bhfad. Fá dheire fuair an sean-fhear an fheilm bheag úd i gCluaintobair. Chuaidh dearbhráithreacha agus deirbhshiúracha Lorcáin do'n Oilean Úr, 'na nduine, a's 'na nduine, agus d' éirigh leo go maith, acht b' fhearr le Lorcán fanamhaint <L 5> ag baile, ag obair go moch, mall, agus ag cuidiughadh le n-a athair agus le n-a mháthair no gur imthigheadar ar shlighidh na fírinne. Dá mb'áil leis dul go Minnesóta, áit a raibh a dhearbhráithreacha, bhéadh saoghal compórdach roimhe. Acht b'fhearr leis bochtaineas i ndúthchas a athar. Níorbh' eol d' aoinne beo an oiread sin grádha agus a bhí aige do Chaoimhghín. Do b' aoibhinn leis clisteacht agus intleacht a mhic, giodh nár labhair sé focal fútha le h-aoinne beó ariamh. Is minic do thug sé buidheachas ó chroidhe do Dhia ar a son; is minic do smaoinigh sé ortha, le h-iongnadh agus le háthas, agus é ag obair go ciúin, díthcheallach ar an bhfeilm bhig. Ba dheacair dó oibriú an lá sin. Ba hí an chéad uair i rith a shaoghail go raibh an sgéal mar sin aige. CAIB. a II. — UAIGNEAS AGUS ÁTHAS. Níor chuir croidhe Chaoimhghín an t-uaigneas de ar feadh tamaill tar éis teacht go Baile Átha Cliath dó. Chuir sé faoi i dtigh Sheáin Uí Mhurchadha i nDumhach Trágha Mhuirbhthean, cois Chuain Átha Cliath. Ba mhór an sásamh é sin dó, óir bhí an teach te teolmhar, bhí croidhe na féile ann, agus bhí gach rud ar a chomhairle féin aige. 'Na dhiaidh sin a's uile bhí brón ar a chroidhe. “Is ait an feallsamhnach thú,” ar Seán, uair amháin a bhí Caoimhghín ag féachaint go huaigneach. “Badh dhóigh le duine ort go bhfuilir imeasg daoine bhfiadháine, i dtír iasachta éigin, agus gan oiread agus cara i d' fhochair. Nach bhfuil Baile Átha Cliath i n-Éirinn?” “Tuigim anois rud nár thuigeas ariamh roimhe seo,” ar Caoimhghín. “Is iongantach an cómh-cheangal atá idir duine agus gach rud a bhaineas le n-a bhaile dhúthchais. A chorp, a anam, a intleacht, an teanga a bhíos 'gá labhairt aige, an talamh, na blátha, na srotha, an solus, an drúcht, agus an chuid eile — tá ceangal agus cáirdeas eatortha go léir.” “Cuir uait le do chuid filidheachta,” ar Seán. “Tá baint agat le páipéar nuaidheachta anois agus badh chóir duit ciall a bheith agat. Ní fheicim ceangal ná cosamhlacht idir teanga bhinn agus talamh fhóghanta, ná idir intinn dhuine agus blátha na ngleann acht an oiread. Bhéadh sé chómh maith <L 6> agat bheith ag ceapadh go bhfuil ceangal agus cosamhlacht idir fiacla chait agus ceol, nó idir tobac agus solus na gealaighe. Acht má's fíor do sgéal níl cúis gearáin agat. Tá an oiread sin carad agat annso i mBaile Átha Cliath agus atá i gCluaintobair. Tá blátha, srotha, talamh, cnoca, agus solus le feicsint annso, agus tá an fhairrge i n-aice leat, rud nach bhfuil le fághail i n-ár mbaile dhúthchais.” “Tá a fhios agam,” ar Caoimhghín, “acht níl fíor-aithne agam ortha-san fós. Do hoileadh agus do tógadh mé imeasg na gcarad eile — iad súd atá i gCluaintobair, agus is eadrainne atá an fíor-cheangal.” Tar éis oibre an lae do thosnuigh sé ar sgéalta do sgríobhadh. Bhaineadar le Cluaintobair ó thús deire. Bhí go maith — chómh fada agus do bhí sé 'gá sgríobhadh ist-oidhche. Rinne sé dearmad ar Bhaile Átha Cliath; cheap sé go raibh sé ar ais arís cois na teineadh i dtigh a athar ar an bhfeilm bhig. Nuair tháinig an mhaidin, ámhthach, tháinig an t-uaigneas chómh maith chéadna. Acht níor bhfada go bhfuair sé fios ar an Leabharlann Náisiúnta, agus bhí a mhalairt de sgéal aige as sin amach. “Is eol dam anois an áit 'nar éirigh an port draoidheachta úd,” ar seisean le Seán. “Bhí tighthe na féile i n-Éirinn san aimsir i n-allód. Buaidheann an Leabharlann Náisiúnta ar a raibh de thighthe féile i n-Éirinn riamh. Níl a shárughadh le fághail.” Gach uair nach raibh gnó áirithe le déanamh aige is ann a bhí sé agus sár-aoibhneas air imeasg na leabhar. Diaidh ar ndiaidh, agus sul do mhothuigh sé é, tháinig athrú mór ar a intinn. Bhí dúil mhór aige i litridheacht le bliadhanta; bhí sé an-doimhin ar fheallsamhnacht ó shoin i leith. Ar feadh cúpla bliadhan rinne sé stuidéar mór ar anam-eolas, ar diadhaireacht, ar stair na gcreideamh, agus ar a lán neithe a bhain le stáid agus sgéal an anama. Chuir sé iongnadh ar Sheán Ó Murchadha nuair thosnuigh sé ag trácht ar Fheallsamhna agus ar Mhúinteoirí Móra nár chuala Seán trácht ortha riamh. Ní raibh Seán i n-ann a dteagasg a thuigsint ar chor ar bith. Níor bh'fhéidir leis cuimhniú ar an difrigheacht a bhí idir Hermes agus Hégel nó idir Congfútsa (Confúsius) agus Comte acht chómh beag. “Táir ag cailleamhaint aimsire, a Chaoimhghín,” ar seisean. “Ní lugha orainn an súgha 'na iad súd indiu. Is suarach an <L 7> clú atá ortha i mBaile Átha Cliath — mar dubhradh faoi an bPápa i bPort an Dúnáin.” Chuir Caoimhghín suim mhór i saothar na bhfeallsamhnach nÉireannach — Erigena, agus &l. — agus is minic adubhairt sé le Seán gur mhór an chailleamhain gan a sgéal a bheith i gcuimhne na ndaoine agus a gcuid smaointe ag biadhtú intinne Éireann an lae indiu. Acht ní mó 'ná go maith do thaithnigheadar le Seán. I gan fhios d'aoinne bhí Caoimhghín ag fás 'na fhile agus 'na fheallsamhnach. Bhí sé air dul ó áit go háit ar fud na cathrach ar lorg tuairisge. Tar eis tamaill do chonnaic sé na Gaedhil ag obair ar an iomad slighe, agus chuir sé aithne ar na hoibrightheoirí ba mhó clú a's cáil. Bhí athrúghadh shaoghail aige dá bhárr. Chuaidh sé fá'n dtuaith go minic, mar is gnáth le tuairisgeoir, agus do thuit sé amach go raibh a thriall ar fheiseanna ó am go h-am. Chuireadar iongnadh agus áthas air gach uair. “Mothuigheann duine sprid na Teamhrach 'na thimcheall le linn gach feise dhíobh,” adubhairt sé le Seán. Do thrácht feallsamhna ar árd-bheathaidh fá leith atá i ngach duine gan fhios dó féin. B' fhéidir, adubhairt Caoimhghín, go bhfuil árd-intinn nó árd-bheatha fá leith i gcás náisiúin chómh maith céadna — árd-bheatha cheilte, dhoimhin, a thigeas chun cinn i n-aoisibh áirithe. Shaoil sé go raibh sí ag teacht chun cinn i n-Éirinn. Bhí an rud céadna le rádh aige ó am go h-am ag cruinnighthe Gaedhealacha i mBaile Átha Cliath. Ní mó 'ná go maith do thuig an lucht éisteachta an méid sin. “Tráchtann sé ar rudaí nár chuir ár sinsir suim ionta riamh,” dubhairt Gaedhil óga go minic. “Tá an iomarca eolais iasachta aige. Tá an iomarca feallsamhnachta léighte aige. Sin é an donas. Milleann rudaí de'n tsórd sin an aigne Ghaedhealach.” Bhí meas mór aca ar Chaoimhghín, agus bhí brón ortha faoi nach raibh sé sásta go leor le “sean-sgéalta agus béaloidis na nGaedheal” agus faoi gur thug sé smaointe “iasachta” — smaointe Erigena cuir i gcás! — isteach sa nGaedhealtacht. Ar shlighidh bhí sé 'na chaogaidhe aonair i mBaile Átha Cliath ar feadh i bhfad. Mar sin féin bhí áthas agus árd- aoibhneas ar a chroidhe de ghnáth um an am sin. <L 8> Acht anois agus arís tháinig dólás agus uaigneas uathbásach air gan fios cé'n fáth — agus é ag cruinnighthe móra nó céilidhthe aereacha féin. Shaoil sé annsin go raibh seisean, agus an cineadh daonna, 'na ndeoraidhthe — díbeartha mar gheall ar choir mhilltigh éigin, ó dhúthchas a n-anamann, agus gan eolas aca ar bhealach a bhfillte. “Níl aon rud gur fiú tracht air acht cuma spriodálta,” dubhairt sé leis féin go minic. “Is cuma spriodálta Neamh féin. Dá mba rud é go mbéadh cuma áthasach spriodálta orainn annso, agus é a bheith seasmach — gan sinne a bheith ag géilleadh do rudaí suaracha, corpordha — bheadh Neamh againn. Acht tá ár n-anamanna 'na gcodladh, nach mór, le linn ár saoghail. Cia'n chaoi is fearr chun iad a choiméad 'na ndúiseacht? Sin í an mhór-cheist.” Nuair nach raibh aon rud ar siubhal i gcraobhacha Chonnradh na Gaedhilge d' éirigh sé mí-shásta le saoghal Átha Cliath. “Níl saoghal intleachtach againn ar chor ar bith,” adubhairt sé le Seán Ó Murchadha. “Fásach is eadh Baile Átha Cliath, agus níl acht gaineamh le fághail ins na tobarlaigh féin — na craobhacha — anois.” “Is deacair thú do shásamh,” ar Seán. “Tá saoghal Átha Cliath ag éirghe ró-intleachtach ar fad, do réir mo thuairme. Cuireann na Gaedhil óga suim i gceisteanna nár bhacadar leo ariamh roimhe seo. Tá ‘An Stad’ níos aerighe ist-oidhche 'ná bhí ‘Tabhairne na Maighdine Mara’ fad ó. An oiread sin gleo-intinne sa gcathair níor chualas ariamh.” “Is beag í,” ar Caoimhghín. “Ar shlighthibh tá muintir Átha Cliath agus muintir na h-Éireann cosamhail leis na mairbh. Ní dhéanaid a gcuid oibre le fuinneamh, le h-áthas, le háird-intinn. Ní dhéanaid — feilmeoirí, lucht ealadhan, ceardaidhthe, ughdair, ná aoinne eile. Is féidir linn saoghal glórmhar a chumadh agus a shaothrú dhúinn féin, acht támuid lag-bhríoghach agus lag-chroidheach. Déanaid na réalta, na blátha, na srotha, na h-éanacha, na sléibhte a gcuid oibre go hoireamhnach agus go héifeachtamhail, giodh nach bhfuil intinn ná anam ionta, nó ceapaimid nach bhfuil. Acht sinne, an cineadh daonna —” “Cuireadh Ádhamh as Éden,” ar Seán, “agus tá an donas orainn go léir ó shoin.” “Ní cóir dúinn an milleán a chur ar Ádhamh,” ar Caoimhghín. “Samhlughadh atá 'na sgéal. Ádhamh gach fear, gach fear Ádhamh. Tréigeann gach duine againn a árd-bheatha. <L 9> Triallann gach duine againn as Éden ar a thoil féin. Acht is féidir linn filleadh ar Éden.” “Thar ar chualas riamh,” ar Seán … Chuir sé litreacha cun a athar agus a mháthar go minic. Chuir sé airgead cuca, leis, agus ba mhaith an congnamh dóibh é sin, óir bhí an t-athair ag éirghe aosta, agus ní raibh sé i n-ann oibriú chómh dian agus do bhí sé roimhe sin. Ní raibh dúil i bhfeilmeoireacht ag an mbeirt mhac eile, agus gan fhios do chách bhí fonn ortha dul go h-Aimeirioca. Bhí an bheirt inghean ar an aigneadh chéadna. Níor mhinic a fuair Caoimhghín tuairisg ó aoinne sa mbaile. Bhí na buachaillí i bhfad nídh ba chliste ag an gcamán 'ná do bhíodar ag an bpeann, agus bhíodar an-chúthail. Sgríobh na cailíní litir corr-uair, acht ní rabhadar i n-ann a bhfíor-smaointe do nochtadh. Badh dheacair do'n athair agus do'n mháthair oiread agus nóta do sgríobhadh, dhá mhéid é a ngrádh agus a nádúrthacht. Is minic do bhíodh deora i súilibh an athar agus é ag obair ar an bhfeilm bhig, is minic do bhíodh an mháthair ag gol agus an teach fúithe féin aici, faoi nach raibh sé ar a gcumas a n-intinn agus grádh a gcroidhe a chur i n-úil do Chaoimhghín. Bhí Caoimhghín chómh h-uaigneach ar uairibh agus do bhíodar- san, nach mór. Acht níor bhfada go dtáinig athrú ar a shaoghal. CAIB. a III. — CUMAN ERIGENA. Fuair Caoimhghín amach ó charaid go raibh cumann fá leith i mBaile Átha Cliath do rinne stuidéar an-doimhin ar anam- eolas. Thángadar le chéile dá uair sa tseachtmhain. Bhí a n-árus i sráidín i n-aice le Coláisde na Trionóide. Bhí cuid aca an-fhóghlumtha, agus bhí cáil a's clú ar an chuid ba mhó aca ar shlighthe eile. File a b'eadh a n-uachdarán. Rinneadar stuidéar ar gach creideamh a bhí is an tsean- shaoghal, ar dhiamhaireacht, ar shean-fheallsamhnacht, ar na sean-déithe, ar shean-ealadhain, ar shean-sgéalacht ar fad, agus ar dhiamhair-chéill shean-teagaisg — ar lorg eolais ar bheathaidh anmann chómh fada siar agus do bhí ann. Níor bhacadar leis an gcreideamh a bhí ag aoinne, níor bhacadar le teagasg an lae indiu ar aon chuma. Ar lorg eolais anama <L 10> a bhíodar i gcómhnuidhe; ag déanamh stuidéir ar ar chreid an cineadh daonna fá shíor-bheatha ó thosach an tsaoghail. Tháinig an-áthas ar Chaoimhghín ar chloisint dó go raibh a leithéid de chumann ann. Toghadh é mar bhall de'n chumann — Cumann Erigena a b' ainm dó. B' é tosach a shaoghail nua é. Do b' aoibhinn leis oidhche do chaitheamh i gcuideachtain nár bhac le haon rud nach raibh baint aige le hintinn nó le hanam nó le h-árd-bheathaidh. B'aoibhinn an saoghal leis 'na dhiaidh sin. Ar sgaipeadh do chruinniughadh chuaidh sé a bhaile go riméadach, shuidh sé síos 'na sheomra féin agus ar feadh uaireacha d' ath-smaoinigh sé ar an gcaint ó thús go deireadh. Ba léir dó iongnadh agus ollsacht na cruinne agus a anama féin annsin. Ba léir dó gur bhféidir beatha agus saoghal na ndaoine a bheith lán de ghlóire dá mb' áil leo é. Acht cionnus d'fhéadfaidhe é thaisbeánt dóibh? Ní raibh sé i bhfad sa gcumann nuair thosnuigheadar ag caint ar aith-ioncholnughadh agus ar aith-bhreith. Rinneadh morán stuidéir agus tráchta ar an gceist le linn na gcruinniughadh 'na dhiaidh sin. Bhí a fhios ag Caoimhghín cheana gur chreid sean-Ghaedhil agus sean-Ghréagaigh i n-aith- ioncholnughadh acht níor chuir sé morán suime sa teagasg roimhe sin. Fuair sé amach gan mhoill gur chreid go leor leor daoine ann fadó, idir Phágánaigh agus Chríostaidhthe — e.g. an Críostaidhe mór, léigheannta úd, Origenes — agus, fós, gur chreid morán Éireannach an lae indiu ann. Níor bhfada go bhfuair sé amach nár thuig sé an cheist i gceart go dtí sin. Tháinig iongnadh agus amhrus agus imnidhe air 'na taoibh. Chuir sé cluas le h-éisteacht air féin gach oidhche dá raibh an trácht ar siubhal. I leabharlann an Chumainn bhí leabhra go leor faoi an gceist, agus do léigh sé le h-an-dúil iad-san, chómh maith le mór-leabhra eile fá shean-chreideamh agus fá shean-ealadhain. Sgrúdaigh sé cuid mhaith d' fheallsamhnacht an Oirthir, sgrúdaigh sé teagasg na Nua-Phlátóineach, teagasg Origenes, feallsamhnacht Erigena, agus a lán feallsamhnacht' agus diamhaireacht' eile. I ndeireadh na tréimhse bhí an imnidhe imthighthe glan. Sár-iongnadh a bhí air 'na h-ionad. Do réir mar léigh sé an fheallsamhnacht agus an teagasg ba shine — do réir cosamhlachta — agus do réir mar smaoinigh sé ortha, cuireadh i n-úil dó rudaí nár thuig sé go h-iomlán <L 11> go dtí sin. Ag so cionn aca: Go raibh daoine fóghlumtha, ealadhanta sa domhan i bhfad 's i bhfad — na mílte bliadhain b' fhéidir — sul a tháinig síbhialtacht na nGréagach chun cinn. Go raibh Múinteoirí Móra ar an tsaoghal, agus gur threoruigheadar — ceann i ndiaidh a chéile — an cineadh daonna ó thús an tsaoghail go h-aois ár dTighearna. Go raibh brígh a ngnáth-theagaisg cosamhail le brígh Chríostaidheachta. Go raibh sár-dhiamhaireacht i mbun-teagasg Chríost. Gur thaisbeán sé go bhfuil chómh-cheangal iongantach idir ár n-anmanna go léir, pé tír nó stáid no rang 'na bhfuilmíd, agus chómh-cheangal níos ghlórmhaire 'ná sain idir anmainn an chinidh dhaonna agus A Athair — Anam na Cruinne; agus go bhfuil Ríoghacht Neimhe ionainn féin i gan fhios dúinn. Dubhairt na Múinteoirí Móra go bhfuil Criostos i ngach duine; gurab é slighe a chroise nádúir phearsanta nó nádúir íochtarach an duine féin; gur féidir leis an Chriostos éirghe go glórmhar as an nádúir íochtaraigh sin, agus a bheith i Ríoghacht Neimhe — cuma árd-áthasach, spriodálta — le linn an tsaoghail so féin. Do thrácht na Múinteoirí Móra go bríoghmhar, sollamhanta ar chéasadh na nádúire íochtaraighe, céasadh an “ghnáth-dhuine.” Annsin, adubhradar, éirigheann an t-anam, tigeann an “fíor-dhuine” chun cinn. Ba mhór an t-athrú a bhí tagaithe ar intinn Chaoimhghín um an am sin. Samhluigheadh dó go raibh sé leath-chéad bliadhain nídh ba aosta 'ná do bhí sé ar dteacht go Baile Átha Cliath dó. Annsin chuir sé leabhra feallsamhnachta ar leathtaobh ar feadh tamaill. Do thosnuigh sé ar sgéilíní do sgríobhadh i gcóir an Oireachtais dár gcionn. Bhain na sgéilíní le nósa, le smaointe, le brionglóidí, agus le h-anmainn a shean-chomharsan. Bhí áthas air le linn na h-oibre sin. Shaoil sé go raibh saoghal agus brigh a bhaile dhúthchais nídh ba shoilléire dó annsin 'ná bhíodar agus é 'na chomhnuidhe ann. Bhí aereacht 'na intinn. Acht an mhór-cheist úd ar a ndearna sé stuidéar le déanaighe — níor bh' fhéidir leis í sheachaint … Sgríobh sé chun a athar agus a mháthar go minic. Acht níor tháinig leis cur síos ar an athrughadh shaoghail a bhí tagaithe dó, ná ar na ceisteanna móra a bhí ag cur buaidheartha air. Ní bhéadh aon mhaitheas ann. Bhéadh iongnadh, bhéadh sgannradh, ar an athair agus ar an mháthair mar gheall ar cheisteanna dá leithéid. Ba fhada é an bóthar a bhí cuirthe de aige ó d' <L 12> fhág sé a shlán aca. Ní raibh leigheas air sin. Acht do rinne sé buaidhirt dó. CAIB. a IV. — GRÁDH AGUS GREANN. “Cá bhfuilir ag dul anois?” ar Seán Ó Murchadha le Caoimhghín oidhche nuair bhí obair Chaoimhghín críochnuighthe agus é ag fágáil na h-oifige. Bhí Seán 'na fhó-eagarthóir, agus b' éigin dó fanamhuint nídh ba dhéanaighe. “Bhíos ag ceapadh go raghainn go dtí an Stad,” ar Caoimhghín. “Admhuigheann tú go bhfuil sé níos aerighe 'ná do bhí ‘Tábhairne na Maighdine Mara.’” “Is greannmhar an feallsamhnach thú,” ar Seán. “Bhíos ag ceapadh nach stadfá go rachfá chun na sléibhe. Níl An Stad oireamhnach d' fheallsamhnach. Níl acht greann agus tobac le fághail ann. A' gcaitheann tú tobac fós? Nach gcuimhnigheann tú ar a ndeireann na feallsamhain mhóra fá'n ‘dúil-chorp,’ — an nádúir íochtarach?” “Cuireann tobac an dúil-chorp ar a shuaimhneas,” ar Caoimhghín. “Leis an fhírinne d' innsint triallaim ar An Stad go minic mar tá sé cosamhail le ceardchain nó le tigh ghréasaidhe fá'n dtuaith. Sgaipeann an greann an t-uaigneas.” “An mbíonn uaigneas ort?” ar Seán. “Nach bhfuil Úna Ní Chuilleannáin i mBaile Átha Cliath anois?” “Táir d' aon-chorp mhagaidh anocht, a Sheáin,” ar Caoimhghín. “Tá an sgéal céadna ag Úna go minic,” ar Seán. “Cailín nídh ba aerighe ná í níor leagas súil riamh uirthe. Acht is áluinn, gleoite, módhamhail an cailín í mar an gcéadna. Agus tá géar-intinn chómh maith le mín-áilneacht aici. Ní féidir le filidhe na Mumhan cur síos uirthe. Go n-éirghidh ádh leat — is fearr pósadh 'ná feallsamhnacht.” Do chaith Caoimhghín leabhar le Seán agus d' imthigh leis. D' admhuigh sé dó féin agus é ag déanamh ar an Stad gurbh iongantach an cailín í Úna. Níor ghéill sé do chailíní ariamh, acht an oiread le sídheoga; acht ní mar sin a bhí an sgéal aige i dtaoibh Úna. Ní raibh sé acht leath-bhliadhain ó chasadar ar a chéile an chéad uair san Árd-Chraoibh de Chonnradh na Gaedhilge, acht dá mba rud é go raibh aithne aige uirthe le bliadhanta níor bh' fhéidir le n-a tréithe agus a h-intinn <L 13> bheith nídh ba shoilléire dó 'ná mar bhíodar cheana féin. Chuir sin iongnadh mór air. Bhíodh sé ciúin, cúthal imeasg na mban i gcomhnuídhe, acht nuair a bhí Úna le n-a chois badh dhóigh le duine gur dheirbhshiúr dó í — deirbhshiúr dheas, bheo, gheal- gháireach — chómh aereach, sonasach agus a bhí sé. Cé an fáth go raibh an sgéal mar sin? Is minic do chuir sé an cheist seo air féin, acht níor bh' féidir leis í fhreagairt. “Bhfuil aith-ioncholnú ann dáríribh, agus an raibh ár n-anmanna ceangailte le chéile saoghal éigin i n-allód?” adubhairt sé leis féin go minic. Bhí trioblóid ar Úna an oidhche úd, agus dá bhrígh sin bhí trioblóid ar Chaoimhghín. Bhí sí imthighthe a bhaile go Fine Gall mar gheall ar a máthair a bheith breoite. Ní raibh a fhios aige cionnus mar bhí an sgéal sa mbaile; níorbh eol dó uair a fillte acht an oiread, agus bhí brón agus uaigneas air. Do roich sé An Stad. Siopa tobac a bhí ann, agus teach cuairdidheachta do Ghaedheala mar an gcéadna. Is beag file agus fear grinn i mBaile Átha Cliath nár thug cuaird air ist-oidhche. Ní raibh an “sluagh” bailighthe fós. Bhí sgata buachaillí ann agus iad ag caitheamh tobac agus ag déanamh grinn. Bhí fear óg ag sgríobhadh filidheachta greannmhaire i “Leabhar an Staid.” Do bheannuigh Caoimhghín dóibh; do cheannuigh sé tobac; agus annsin do chuaidh sé isteach i seomra beag ar chúl an tsiopa. Bhí Pilib na gCleas agus Taidhgín Éigis ann. Bhíodar ag caitheamh tobac agus ag argóint. Bhí Pilib 'gá rádh nach raibh sean-fhilidheacht na nGaedheal go h-aereach, beodhamhail ariamh toisg a's nár chaith na sean-fhilidhe tobac. Bhí Taidhgín deimhnighthe go raibh tobac sa tír fad ó. Dhá mba rud é go raibh bhí Pilib cinnte glan nár chaith na sean-fhilidhe é. “Acht caitheann Taidhgín tobac,” ar Caoimhghín, “acht mar sin féin níl aereacht ina chuid fhilidheachta, acht corr- uair. Tá sí cosamhail le filidheacht Eochaidh Uí Fhloinn — a bhí 'na bheathaidh tá míle bliadhain ó shoin. Sean-draoi is eadh Taidhgín.” “A chladhaire!” ar Taidhgín, “taoi ag magadh i gcomh- nuidhe fá mo chuid fhilidheachta. Sgríobhfad aor ort i Leabhar an Staid.” “Níl an ceart agat ar fad, a Chaoimhghín,” ar Pilib. “Nuair bhíonn Taidhgín 'na dhúiseacht agus é ag caitheamh tobac canann sé agus sgríobhann sé aerach go leor. Acht <L 14> téidheann sé a codladh go minic, agus déanann sé taidhbhreadh agus saoileann sé go bhfuil sé ar ais sa tsean-aimsir agus an tsean-chanamhain 'gá labhairt na thimcheall. Annsin is eadh ceapann sé an chuid is mó dá fhilidheacht: sa tsean-shaoghal agus gan blúire tobac dá chaitheamh aige. Cuimhnigheann sé ar an bhfilidheacht ar mhúsgailt dó. Sin é an fáth faoi go bhfuil sí i nGaedhilg na sean.” “Sin é an míniughadh do chodail amuigh, a Philib,” ar Taidhgín. “Tá míniughadh eile ann,” ar Caoimhghín. “Do léigheas morán faoi aith-ioncholnú agus aith-bhreith le déanaighe. Is iongantach a bhfuil le fághail agus le léigheadh 'na dtaoibh. Taisbeánann Taidhgín 'na shlighidh fhéin gur fíor é. Comhartha aith-ioncholnuighthe é féin. Spiorad shean-fhileadh é — Eochaidh Ó Floinn nó Mac Liag — atá tagaithe ar ais go h-Éirinn fá cholainn nua. Ceapann daoine gur cóir dó filidheacht do chumadh ar nós nua. Ní féidir leis. Briseann an dúthchas tré focla fileadh.” “Cuir uait le d' aith-ioncholnú,” ar Taidhgín. “Bíonn tú ag taidhbhreadh i lár an lae ghréine, agus ní hiongnadh go bhfuilir ag déanamh amhlaidh san oidhche. An dóigh leat go bhfillfeadh fear ciallmhar nó spiorad ciallmhar ar an domhan suarach so ó Neamh?” “B'fhéidir go mb' éigin dó, b' fhéidir go mbadh mhaith leis, teacht ar ais,” ar Caoimhghín. “Cibé an Dlighe caithfidh fear agus spiorad é cóimhlíonadh tré shaoghal na saoghal. Ceapaim féin go mbadh ghnaoi le spiorad mór teacht ar ais ó Neamh féin is cuidiú leis na daoine atá ag géar-ghol a's i gcruadh-chás. Agus ceapaim fós nárbh olc an nídh do spiorad shean-fhileadh bheith ar ais imeasg na nGaedheal.” “Sin í an chaint,” ar Pilib. “Cad deirir leis sin, a Thaidhgín?” “Deirim gur féidir le spiorad teacht ar ais gan bac le colainn nua.” “Ní bhéadh sé ar an ‘bplána chorpordha’ annsin, agus ní bhéadh sé i n-ann chuidiú nó fulang go fíor leis an gcineadh dhaonna,” ar Caoimhghín. “Go bhfóiridh Dia orainn anocht!” ar Taidhgín. “Tusa agus do phlána corpordha! A leithéid de chaint níor chualas riamh sa Stad.” Tháinig “Fear an Oireachtais” — Séamus na Súl Súgrach — isteach. Tháinig Art Aonair 'na dhiaidh. Mhínigh Taidhgín <L 15> brígh na díospóireachta dóibh. Tháinig tuilleadh súgracht' i súilibh Fhir an Oireachtais. Dubhairt sé nár mhór dó féin colann nua a bheith aige féin i gcóir an Oireachtais. Bhí gábhadh mór léi. Níor labhair Art Aonair oiread agus focal. Do las sé siogáirín; do chaith sé go réidh, ciúin é; d' éist sé go sámh leis an díospóireacht, acht níor tháinig gíog as. Bhí sé 'na eagarthóir ar pháipéirín seachtmhaine, agus badh dhóigh leat ar an bpáipéirín gur ghliadhaire agus gleo-fhear a bhí ann; acht ag céilidh nó cuairdidheacht níor labhair sé drud nó drabhdam. “Cé an fáth nach labhrann sé?” ar Caoimhghín ós íseal le Taidhgín. “Nár chualais an sgéal?” ar Taidhgín ós íseal leis. “Is mór an sgéal é. Tá sé fá gheasaibh. Níl cead labhartha aige. Tá sé ag déanamh píonóis ar son gach béil gan scoth atá i n-Éirinn indiu — ar son na bhfeisirí go h-áirithe.” D' éirigh sgal-gháire sa tsiopa. “An gcloistí?” ar Taidhgín. “Tá fear a' tighe — Gruagach an Ghrinn — tar éis teacht a bhaile. Anois béidh spóirt dáríribh againn.” Do léigh Gruagach an Ghrinn an nua-fhilidheacht a fuair sé i Leabhar an Staid. Pé olc maith an fhilidheacht bhí sgalfairt an Ghruagaigh go h-iongantach le linn a léighte. “A Ghruagaigh,” ar Séamus na Súl Súgrach, nuair tháinig fear a' tighe isteach chuca, “is mór an truagh nac mbéidh comórtas gháire ag an Oireachtas. Bhéadh greann an domain againn dá bhárr, agus bhéadh an bhuaidh agat-sa go cinnte.” “Badh h-aoibhinn liom comórtas dá shórt,” arsan Gruagach, “agus ár gcara Art annso a bheith 'na mholtóir. Annsin bhéadh gach aon rud thar bárr.” Do rinne gach aoinne gáire acht amháin Art. Níor chuir sé cor de, agus níor labhair sé drud. D'éirigh na buachaillí nídh ba ghliadraighe sa tseomra eile. Chuaidh an Gruagach amach. I gceann tamaillín tháinig sé ar ais agus Dubhghlas an Iarthair le n-a chois. “Tigeann gach saoi, gach draoi, gach file, agus gach fear ar a bhfuil clú ar fud na hÉireann go dtí An Stad uair éigin,” arsan Gruagach. “Anois tá laoch an Iarthair nar measg. Is truagh nar chuir sé sreang-sgéal chugam, a's bhéadh fleadh roimhe.” <L 16> Cuireadh fáilte a's fiche roimh an laoch agus d' éirigh árd- ghreann. “Tá brón orm faoi nach féidir liom fanamhaint,” ar seisean tar eis tamaill. “Tá mé ar lorg hata: sean- hata, agus sean-hata chómh gránda agus is féidir le sean-hata a bheith. Táim ar a lorg ó luighe na gréine, agus sgrúduigh mé timcheall le céad ceann. Bhíodar gránda agus giobalach, gan aon ghó, acht ní dhéanadh ceann aca an gnó.” “Ar chuairdighis Coláisde na Trionóide?” ar Pilib. “Á, ná bí ag déanamh grinn, a bhitheamhnaigh,” ar Dubhghlas agus é ag gáire, “ní cúis gháire é acht cúis bhróin.” “Badh dhóigh le duine go bhfuil sean-hataí chómh flúirseach in Áth Cliath agus atá sean-fhilidheacht féin,” ar Caoimhghín, agus d'fhéach sé ar Thaidhgín. “Agus i n-ainm An Staid cad tá le déanamh agat le sean-hata, a chara na nGaedheal?” arsan Gruaghach. “Béidh ‘An Tinncéir agus an tSidheog’ 'gá léiriú i gceann cúpla lá” — “Tá fhios againn go léir go bhfuil, acht —” “Mise a bhéas mar thinncéir,” ar Dubhghlas. “Sin é an fáth go bhfuil an sean-hata gránda ag teastáil uaim. Acht do réir cosamhlachta níl le fághail i mBaile Átha Cliath ar fad sean-hata atá oireamhnach do thinncéir. Is modhmhar an áit í.” “Mo chreach chráidhte! Mo ghaoth adtuaidh!” ar Taidhgín. “File agus fear léighinn agus treoruidhe na nGaedheal ag dul ar ardán mar thinncéir! Mó léan géar! Táimíd caillte anois nó riamh. Fágfaidh na daoine faisiúnta slán ag an gConnradh.” “Is cuma cé'n hata a bhéas ort, a Thaoisigh,” ar Caoimhghín, “chídhfidh na Gaedhil cinn-bheirt a's cathbharr iongantach, spriodálta ar do cheann i gcomhnuidhe.” “Nó chídhfidh siad fáinne sholuis —” arsan Gruagach. “Is mithid dom gluaiseacht,” ar Dubhghlas, “nuair atá sibh ag éirghe plámásach.” Chuimhnigh Pilib ar shean-hata fíor-ghránda a bhí 'na thigh ósta féin. Fuair sé é, agus do thaithnigh sé go mór le Dubhghlas. Badh dhóigh leat air gur seoid a bhí ann. “Thar a bhfacas riamh!” ar Taidhgín, nuair bhí Dubhghlas imthighthe. <L 17> “Cuireann sé áthas mor orm,” ar Caoimhghín. “Tá a ‘spiorad’ — mar déarfá — go simplidhe agus go h-iongantach san am céadna. Is aoibhinn an rud go bhfuil fir i n-Éirinn atá toilteannach a leithéid d'obair do dhéanamh.” Bhí sé deirionnach san oidhche nuair do sgar an cómhluadar ó chéile. Ag dul a bhaile do Chaoimhghín smaoinigh sé ar an méid mór aoibhnis a bhí le fagháil i saoghal Átha Cliath. Acht 'na chroidhe féin bhí bród agus brón measctha le chéile. Níor léir dó cúis an bhróin ar fad, acht bhain cuid de le brón Úna Ní Chuilleannáin. Nuair tháinig sé a bhaile bhí litir ann ó Úna féin roimhe. CAIB. a V. — AN TAIDHBHREADH IONGANTACH. Chuir an litir an-iongnadh ar Chaoimhghín. Dubhairt Úna go mbadh mhaith le n-a máthair é fheicsint, dá mb'fhéidir é. Bhí an bhean bhocht breoidhte go leor, acht do rinne sí tagairt dó féin go minic. Ní fhaca sí riamh é, acht do thug sí tuairisg iomlán air an oidhche roimhe sin. Ba hiongantach an sgéal é, acht níor bh'fhéidir léi é innsint dó ó thús deire annsin. Bhí deifir agus brón uirthe. Lá ar n-a bhárach chuaidh Caoimhghín chómh luath agus do b'fhéidir leis go dtí an baile beag i n-aice na fairrge i bhFine Gall. Bhí Úna buidheach ó chroidhe dó faoi rádh a's go dtáinig sé. Bhí athrú' mór uirthe, dar leis. Gach uair dá bhfaca sé riamh í bhí sí aereach, beoda, sultmhar. Uair bhíodh sí beagán magamhail, i modh caoin, sámh-ghasta; uair eile beagán aerach i módh intleachtach, binn-fhoclach. Acht an t-am so agus í séimh, smuainteach, agus rian an bhróin uirthe, do shaoil sé go raibh sí nidh ba áilne 'ná riamh. Bhí an mháthair an-lag, acht bhí a h-intinn slán agus géar- thuigseach go leor. Ba léir dhó go raibh áthas uirthe nuair do leag sí súile air. Do shuidh sé síos cois na leabtha agus bhí seanchus eatortha. Bhí iongnadh ar Chaoimhghín faoi láidreacht a h-intinne agus í chómh breoidhte agus do bhí sí. Tar éis tamaill d' innis sí dó an sgéal go raibh tagairt dó i litir Úna. “Arbhú aréir,” ar sise, “thuit mo chodladh orm timceall an mheadhoin oidhche. Tar éis tamaillín (mar cheapas) do <L 18> dhúisigh mé, agus bhí iongnadh an domhain orm faoi rádh a's go raibh sé 'na lá gheal ghréine. Ní raibh tinneas ar bith orm. Dubhairt mé liom féin go mbéadh an-áthas ar Úna faoi sin. Ní raibh sí i n-aice liom, nó le feicsint ar chor ar bith, agus cheapas go raibh sí i seomra eile. Do ghlaoidheas uirthe, acht níor thug sí freagra orm. Tamall 'na dhiaidh sin d' oscladh an doras agus tháinig sí isteach. Chómh luath agus d' fhéach sí orm do sgread sí agus do rith sí amach ag gol go truaighmhéileach. Do ritheas amach 'na diaidh. ‘A Úna! a Úna!’ arsa mise, ‘cad tá ort in ao' chor?’ Acht níor chuir sí suim ar bith ionam, acht lean sí de'n ghol-gháire. Annsin tháinig tusa — 'seadh, tusa féin — suas na staighrí. ‘Ó, a Chaoimhghín a Chaoimhghín!’ ar Úna, ‘tá mo mháthair tar éis bháis.’ ‘Táir ag taidhbhreadh, a Úna, a chuisle,’ dubhairt mise léi, ‘táim chómh slán agus do bhí mé riamh.’ Acht níor éist sí liom. ‘Abair léi, a Chaoimhghín,’ dubhras leat-sa, ‘abair léi go bhfuil sí ag dul amugha go mór. Ag siabhránacht atá sí, an cailín bocht.’ Acht níor chuiris suim ionam acht an oiread. Chuaidh sibh araon go dtí an seomra — an seomra so. Tháinig mise in bhur ndiaidh. Do thosnuigh Úna ag gol arís nuair d' fhéach sí ar an leabaidh. Annsin do chonnaiceas go raibh mo cholann sa leabaidh agus é marbh dáríribh. Acht bhíos cinnte go raibh mo ghnáth-cholann orm, agus go rabhas fíor-bheo, agus dubairt mé libh go rabhas. Acht níor éist sibh liom, agus do réir cosamhlachta níor shaoil sibh go rabhas láithreach ar aon chor. Do chuireas mo lámh le muinéal Úna, acht fuaras amach annsin nach raibh mothughadh ar bith sa láimh. Níor bh'fhéidir liom aon rud, beag ná mór, a chur i n-iúl díbh. Rinne tú do dhíthchioll le Úna a sholású, ag rádh a's ag síor-rádh léi go rabhas ar shlighidh na fírinne agus nach raibh pian nó trioblóid orm. Tar éis tamaill chuaidh sibh amach. Chuaidh mise fós. Is iongantach mar a bhíos i n-ann dul ó áit go h-áit; níor luaithe smaoiniughadh 'ná triall. Bhí iongnadh agus ollsacht im' thimhcheall. Chonnaiceas morán daoine a fuair bás le linn mo shaoghail. Níor chuireadar suim ionam. Do réir cosamhlachta bhí cuid aca an-ghnóthach, cuid eile aca ag taidhbhreadh, agus an chuid ba mhó aca gan chúram ar aon rud acht ortha féin. Labhras le n-a lán, acht freagra ní fhuaras uatha. Fá dheire casadh sean-chara orm, acht ba dheacair dó féin mé thuigsint. Acht annsin tháinig chugam duine a bhí cosamhail le fíor-spiorad, agus mhínigh sé an sgéal dam. ‘A bhfuil annso anois,’ ar sé, <L 19> ‘caithfidh siad a gcinneamhain do chríocnú, sul a rachaidh siad níos aoirde: go dtí an stáid 'na mbéidh tuigsin glan soilléir spriodálta aca. Nuair bhíodar ins an tsaoghal ní raibh chómh-mhothughadh dáríribh aca le n-a chéile. Chuireadar an iomarca suime ionta féin. Anois giodh nach bhfuilid ar an tsaoghal tá cuid dá sean-nádúir measchtha le n-a n-anmainn, agus caithfidh siad an dara cholann a chailleadh, an tarna bás d'fhághail, sul a rachaidh a n-anmanna chun síothchána agus suaimhnis. Thriallas féin an bealach ar fad go minic.’ Annsin d' imthigh sé. Tháinig mé ar ais chun an tseomra. Bhí an tsean-cholann annso sa leabaidh. Cheapas nach raibh sí socruighthe i modh ceart sa leabaidh, agus do rinne mé iarracht cun í réidhtiú. Annsin tháinig tuirse agus fonn codlata orm. Ní chuimhnighim ar aon rud eile. Dhúisigh mé roimh maidin. Bhíos annso mar atáim, lag agus breoidhte go leor.” “Is iongantach an sgéal, é,” ar Caoimhghín. “Is iongantach ar fad é. Is furas a rádh gur taidhbhreadh a bhí ann, acht ní lughaide is iongnadh é.” “'Sé an rud is mó a chuireann iongnadh orm, go bhfaca mé thusa, a Chaoimhghín,” arsan mháthair. “Bhí Úna ag trácht ort go minic, acht ní fhacas le m' shúilibh thú go dtí anois. Acht chonnaiceas thú sa taidhbhreadh — nó pé rud a bhí ann — chómh cruinn, chómh soilléir agus do-chidhim anois thú.” Chuimhnigh Caoimhghín ar na sgéalta faoi an dara stáid do chuala sé i gCumann Erigena. Chuir sí ceisteanna air i dtaoibh a chuid oibre, a bhaile dhúthchais, agus a dhaoine mhuinnteardha, agus ba léir dó gur éirigh sí socair, sásta 'na h-aigneadh. “A Chaoimhghín,” ar sise go h-obann, “bhí eagla orm roimh an mbás go dtí le déanaighe. Bhí eagla orm roimhe mar gheall ar Úna, agus í a bheith uaigneach, aonarach im' dhiaidh. Níl eagla orm anois. Béidh tú mar chara agus cabharthóir agus cosantóir dom' inghin ghrádhmhair.” Do shín sí amach a lámha agus do thóg sí lámha Chaoimhghín eatortha. “Go dtugaidh Dia séan agus sonas daoibh.” ar sise, “go n-adhnaidh Sé ionaibh teine a ghrádha, go raibh an Tighearna libh go deireadh bhur mbeathadh, agus le n-a Thoil naomhtha, casfaimíd ar a chéile arís i ríoghacht na glóire.” Do tháinig deora i súilibh Chaoimhghín, acht níor bhféidir leis focal do rádh. <L 20> Tamall 'na dhiaidh sin tháinig Úna isteach agus sagart léi. An Canónach Ó Maoilbheanna a bhí ann, fear cráibhtheach, cineálta, caoin, go raibh ard-mheas ag Úna agus ag a máthair air, agus maidir leis féin badh dhóigh leat air gurbh iad a dheirbhshiúracha féin iad. Tháinig sé dá bhféachaint go minic, go mór-mhór ó bhuail an mháthair breoite. Chuaidh Caoimhghín agus Úna amach, agus d'fhan an Canónach ag an mháthair. Thug Caoimhghín fá deara go raibh cosamhlacht sóláis agus bróid uirthe. “An Canónach bocht!” ar Úna, “bhí sé annso ar maidin indiu, agus is dócha go mbéidh sé ar ais arís um thráthnóna. Ní stadann sé de'n obair ó mhaidin go hoidhche. Naomh is eadh é. Agus bíonn na daoine — na sean-mhná go háirithe — 'gá bhodhradh i gcomhnuidhe, ag iarraidh comhairle air faoi gach uile rud beagnach. Tá cuid aca agus má's rud é nach bhfuil na cearca ag breith téidheann siad chun an Chanónaigh le n-a sgéal brónach. Agus bíonn fáilte rómpa i gcomh- nuidhe.” “Chualas trácht air go minic,” ar Caoimhghín. “Sóisgéal- aidhe na mBocht is eadh é.” Bhíodar ag caint air nuair tháinig sé amach as seomra na máthar. Bhí aoibhneas air fá'n méid síothchána agus soilbhéiseachta a bhí 'na h-intinn annsin. Chuaidh Úna chuice, agus d' fhan an Canónach ag caint le Caoimhghín. CAIB. a VI. — AN CANÓNACH. Bhí guth an Chanónaigh chómh binn beagnach le guth Úna fhéin. Bhí an guth go caoin sollamhanta leis. Ba mhaith le Caoimhghín bheith ag éisteacht leis an nguth, gan trácht ar na smaointe. Fuair sé amach gan mhoill gur smaointe fá leith a bhí ionta-san. “Tá áthas orm, agus tá brón orm faoi go mbaineann do chuid oibre le páipéar laetheamhail,” adeir sé le Caoimhghín. “Is mór an chúmhacht atá ag na páipéirí anois, na páipéirí laetheamhla go h-áirithe. B' fhearr liom a bheith orm aistí a sgríobhadh i bpáipéar laetheamhail ná bheith in-ann seanmóirí móra a thabhairt uaim. Acht tá eagla orm nach gcuireann na páipéirí Éire ar shlighidh a leasa.” <L 21> “Dubhras an rud céadna liom féin go minic,” ar Caoimhghín. “Tráchtann siad ró-mhinic ar na rudaí is suaraighe sa tír. Ní chuireann siad morán suime ins na rudaí móra, grádhmhara, beannuighthe.” Do las na súile ag an gCanónach. “Tá spiorad ceart agus glan-thuigsin agat,” ar seisean. “Táim ag smaoineadh le fada i dtaoibh na bpáipéar, agus do réir mo thuairme táid ag dul i n-olcas ó bhliadhain go bliadhain. Agus tá tréithe ár sean ag imtheacht san am céadna. Ní deirim gur ar na páipéirí atá an locht ar fad, acht deirim go bhfuil siad 'gá mhéadú. Tá an nádúrthacht agus an chroidheamhlacht agus an naomhthacht ag imtheacht as Éirinn. Is cuimhin liom Éire mar a bhí sí breis a's dachad bliadhain ó shoin. Bhí croidhe na féile innte. Bhí grádh aici do fhilidheacht agus sgéaluidheacht agus ceol. Bhíodh an chuairdidheacht i ngach áit ins na h-oidhcheanna. Bhí dúil i n-obair, chómh maith le dúil i ngreann, ag na daoinibh. Bhí fáilte roimh aos siubhail. Fuair na boicht cabhair a's carthannacht. Bhí na pátrúin agus na toibreacha beannuighthe faoi mheas. Bhí síbhialtacht againn. Bhí Éire beo fós.” “Buidheachas le Dia tá sí ag aithbheodhughadh arís,” ar Caoimhghín. “Tá — anois agus arís, annso agus annsúd,” arsan Canónach. “Acht is mall an t-aithbheodhadh é. Agus nuair sgrúduighim na páipéirí deirim liom féin gur ab iad guth na hÉireann iad. Má's eadh tá Éire caillte.” “Ní bhéidh sí caillte go deo, le congnamh Dé,” ar Caoimhghín, “acht teasduigheann —” “Teasduigheann sóisgéalaidhthe agus sóisgéalaidheacht uainn,” arsan Canónach. “Tá an iomad sóisgéalaidhe ag teastáil i ngach tír thar sóisgéalaidhthe diadhachta. Sóisgéalaidhthe is eadh an file, an sgríbhneoir, an stairidhe náisiúnta, an múinteoir, an dathadóir, an ceoltóir, an feilmeoir, agus a lán eile nach iad. Sóisgéalaidhthe is eadh iad, má tá an spiorad ceart ionta. Níl morán aca i n-Éirinn indiu, agus iad so atá le fághail tá a spiorad gan éifeacht. Anois agus arís ceapaim annso i bhFine Gall nach bhfuil sóisgéalaidheacht eile i n-Éirinn chómh maith le sóisgéalaidheacht sholuis na maidne, sóisgéalaidheacht na n-éan, agus sóisgéalaidheacht na fairrge móire.” “Is file thú, a Chanónaigh,” ar Caoimhghín. <L 22> “Sa gceanntar 'na rugadh mé bhí ádhbhar fileadh i ngach aoinne,” arsan Canónach. “I n-Éirinn indiu ní fheicim aon fhilidheacht gur fiú trácht uirthe acht amháin i gcroidhthe na mbocht.” Do thosnuigheadar ag caint ar thaidhbhreadh mháthar Úna. “B' an-iongantach é,” arsan Canónach. “Acht tá an oiread sin iongnaidh ionainn féin, agus i gach rud ó bhláthanna na ngleann go dtí an spéir 's nach féidir linn a rádh cá bhfuil teora leis na hiongantasaibh. Is mór an rud a dubhairt an spiorad san aisling: ‘Nuair bhíodar ins an tsaoghal ní raíbh chómh-mhothughadh dáríribh aca le n-a chéile; chuireadar an iomarca suime ionta féin.’ Tá corp na fírinne ins an méid sin. 'Sé donas an domhain é.” “Dubhairt an spiorad rud iongantach eile.” ar Caoimhghín. “Dubhairt sé ‘Thriallas féin an bealach ar fad go minic’: 'sé sin le rádh, go dtáinig sé ar ais ó Neamh agus gur oibrigh sé arís mar dhuine —” “Ní fheadar an í sin an bhrígh,” arsan Canónach. “Saoilim ar uairibh, ámhthach, go mbadh mhaith le spiorada móra teacht ar ais agus oibriú imeasg na mbocht, acht is smuaineadh saoghalta é sin. Sinne atá 'nár gcomhnuidhe ar feadh tamaillín ar an bpláinéid bheag seo is beag de Dhlighe na Cruinne atámuid i n-ann a thuigsint. Is cóir dúinn bheith sásta leis an méid iongantais atá ionainn agus ós ár gcomhair, agus a bheith fíor-bhuidheach do Dhia ar a shon.” Bhí Caoimhghín ar tí ceist eile a chur ar an gCanónach, acht tháinig Úna amach as an tseomra eile. Dhubhairt sí go mbudh mhaith le n-a máthair Caoimhghín d' fheicsint arís. D'fhág an Canónach slán aca agus d' imthigh. Chuaidh Caoimhghín agus Úna isteach i seomra a máthar. D' éirigh sí sa leabaidh. Chuadar chuice. Do chuir sí lámh dheas Úna i láimh dheis Chaoimhghín. “Dia 'bhur mbeannachadh!” ar sise. “Béidh an bás 'na bheathaidh anois. Beatha na n-éag a bhéas agam. Táim sásta le toil an Tighearna.” 'Na dhiaidh sin do thuit a codladh go sámh uirthe. CAIB. a VII. — FEALLSAMHNACHT AGUS FEILMEOIR- EACHT. Bhí máthair Úna imthighthe ar shlighe na fírinne. Bhí Úna le fanamhaint ar feadh tamaillín i dtigh an Chanónaigh. Tháinig <L 23> an-iongnadh ar Chaoimhghín faoi chomh calma, croidheach agus a bhí sí agus a máthair ar lár ag an éag. Do réir cosamhlachta bhí a h-intinn nídh ba socaire 'ná mar bhí sí le linn na breoidhteachta. D' éirigh sí láin-bheo. Bhí a máthair ar a suaimhneas síorruidhe, agus bhí an tsean-réim caithte, an sean-teach dúnta go deo. Bhí sí féin le tosnughadh ar réim agus ar shaoghal nua. Ba toil le Dia é, agus bhí sí sásta. Ní raibh intinn Chaoimhghín leath chómh socair. Chuir an bás ag géar-smaoineadh é. Caint an Chanónaigh i dtaoibh Éireann agus na sóisgéalaidhthe a bhí ag teastáil, chuir sin ag géar- mhachtnamh é mar an gcéadna. An chaint a chuala sé i gCumann Erigena chuir sin corruighe mhór 'na anam. Uair amháin bhíodh aoibhneas air fá shaoghal an chinidh dhaonna, uair eile bhíodh iongnadh air i n-áit aoibhneasa, uair eile arís bhíodh sgannradh air 'na thaoibh, agus uaireannta bhíodh iongnadh agus sgannradh measctha le chéile 'na aigneadh. Chuimhnigh sé ar na laetheannta 'nuair cheap sé go raibh Neamh mar ríoghacht mhór os cionn na spéire, Naomh Pádraig agus a cháirde ag féachaint anuas go grádhmhar ar Éirinn, aingil ag teacht anuas chun ruaig a chur ar an diabhal … Fáiríor! Ba fhada an lá ó smuainigh sé amhlaidh. Cheap a sheacht sinnsear gur mar sin a bhí an sgéal; chreid a dhaoine muinnteardha an rud céadna fós. I bhfad uatha bhí seisean ag dul agus bhí uaigneas air d'á bhárr. B'éigin dó dul go hIar-Chonnachtaibh, Domhnach, ar obair thuairisgeora. Ar teacht air ais dó chonnaic sé an t-Athair Muiris Mac Cathmhaoil sa traen-phort i nGaillimh. Bhí an t-Athair Muiris ag teacht cun an Oireachtais, dubhairt sé, agus bhí áthas ar Chaoimhghín faoi sin. Bhí aithne aige air le leath-bhliadhain, agus b'aoibhinn le Caoimhghín a bheith ag caint leis. Bhí an t-Athair Muiris óg fós. Níorbh fhada ó tháinig sé as Magh Nuadhad, agus bhí sé ag obair mar shéiplíneach i n-áit fhiadháin i gCúige Chonnacht. Fear breagh caol dathamhail a bhí ann. Bhí sé árd-intleachtach léigheannta neamh- spleádhach. “Sagart na h-Aoise For-órdha,” thug Caoimhghín air. “Ar sgríobhais aon rud i gcóir an Oireachtais?” ar Caoimhghín leis, agus an traen ag dul amach as Gaillimh. “Dubhras go minic gur mór an truagh nach gcuireann tú do smaointe i n-úil do'n náisiún. Níl amhras ná go ndéan- faidís maitheas mór do mhuinntir na h-Éireann.” <L 24> “Táir ag dul amugha go mór i dtaoibh smaointe,” arsan t-Athair Muiris. “Ní chuireann muinntir na h-Éireann aon tsuim gur fiú trácht uirthe i smaointe fós. Cuir i gcás muinntir Bhaile Átha Cliath féin. Ní chuireann siad suim ins an bhfairrge áluinn atá i n-aice na cathrach, ná ins na sléibhtibh atá thart timcheall uirthe, ná ins na réaltaibh os a cionn acht chómh beag. Agus ó's rud é nach gcuireann ní chuirfidís suim i smaointe acht an oiread.” “Agus nach uathbhásach an rud é sin — na mílte duine gan suim aca i n-áilneacht ná i n-intleacht?” “B' fhéidir gurb eadh,” arsan t-Athair Muiris. “Tamaillín ó shoin bhíos cinnte gurbh eadh. Nílim leath chómh cinnte anois — i dtaoibh intleachta. Tá an iomarca léighinn sa domhan. Tá sé go maith ar shlighthibh, díreach mar tá bóithre agus bóithre iarainn go maith. Acht nuair atá bóithre agus bóithre iarainn ag daoinibh éirigheann siad ró-shásta agus leis- geamhail. Téidheann siad — cuir i gcás — ó Ghaillimh go Baile Átha Cliath agus ó Bhaile Átha Cliach go Gaillimh gan duadh gan deacracht, chómh minic agus is mian leo. Feiceann siad na rudaí céadna gach uair, nó ní fheiceann siad aon rud. Nach mór an méid a chailleann siad i rith bliadhna! Ní fheiceann siad, ní mhothuigheann siad, ní dhéineann siad, ní fhaghann siad amach dóibh féin aon rud gur fiú a chur i gcomórtas leis na mílte rud a thárla d' ár sinnsir romhainn — nuair nach raibh na bóithre réidhe le fághail. San módh céadna éirigheann ár n-aigne ró-shásta agus leisgeamhail de bhrígh go bhfuil bóthar-iarainn Thomáis Acuínas, bóthar-iarainn Hégel, bóthar-iarainn Göte, bóthar-iarainn Dairbhen, agus a lán eile nach iad againn.” “Is fíor é sin,” ar Caoimhghín, “acht nach dtig linn an dá thráigh do fhreastal? Is féidir linn foghluim na bhfeallsamh agus spiorad na ndaoine a bheith faoi mheas againn agus ár n-intinní féin a shaothrughadh san am céadna. Dhá mhéid mo mheas ar Ghöte agus ar Hégel ní hamhlaidh is lugha mo mheas ar sheanchus Chluaintobair, agus fásann mo intleacht féin 'na slighidh féin.” “B' fhéidir é,” arsan t-Athair Muiris, “acht saoileann tú, is dócha, gur rud mór feallsamhnacht Hégel agus fóghluim na bhfeallsamh eile, agus gur rud simplidhe seanchus. Chluaintobair agus seanchus na tuaithe ar fad. Ní bheinn ar aon intinn leat faoi sin. Tá an oiread sin iongnaidh orm <L 25> anois faoi intleacht na ndaoine fá'n dtuaith agus atá orm faoi intleacht Ghöte agus intleacht Hégel.” Cheap Caoimhghín nár cheart an dá rud a chur i gcóimh- mheas le chéile. Dubhairt sé go raibh an oiread sin difrigheachta eatortha agus a bhí idir blátha na ngleann agus réalt-bhuidhean. “Éist liom anois,” arsan t-Athair Muiris. “Dhá bhliadhain ó shoin sul ar tháinig mé go Gortrua mar sheiplíneach chuireas suim mhór i bhfóghluim agus smaointe na bhfeallsamh. Cheapas go mbadh mhór an rud é iad a chur i n-úil dár bpobal. Ceapaim fós go mbadh mhaith an rud é, ar shlighthibh. Acht diaidh ar ndiaidh do fuaras amach go bhfuil mianach smaointe, mar adéarfá, le fághail fá'n dtuaith. Acht ní furus é fheicsint ar dtús, agus tá na mílte daoine ann agus ní fheiceann siad go deo é. Tá sé buailte isteach im' aigneadh, ámhthach, go bhfuil Tír na nÓg, saoghal intinne fá leith, ag muintir na tuaithe. Acht ní bhéadh an t-eolas sin agam muna mbéadh gur chromas ar obair fheilmeoireachta do dhéanamh.” “Obair fheilmeoireacht'!” ar Caoimhghín. “Tá fhios agam go bhfuil gardha agat, acht ní feilmeoir thú.” “Is feilmeoir mé,” arsan t-Athair Muiris. “An riasc mór atá i n-aice mo shean-tighe i nGortrua, fuaras ó'n tighearna talmhan é, ar bheagán cíosa. Tá fir bhochta na h-áite 'gá shaothrú im fhochair agus tá sé réidhtighthe agam an sochar do roinnt leo. Oibrigheann siad go fonnmhar, agus tá gach rud ag éirghe go geal linn. Chómh minic agus is féidir liom cuirim sean-chóta orm, glacaim mo rán, agus oibrighim 'na measg. Innisim sgéalta, abraim abhráin, déanaim greann, chómh maith leo féin, le linn na h-oibre. Déineann sin an gnó. Téidhim cun na dtighthe ist-oidhche ar cuairdidheacht. Bím chómh h-aereach le cách. Mar gheall ar na rudaí seo faghaim amach rudaí ná fuair sagart amach ariamh roimhe seo. Tá iongnadh agus áthas orm faoi intleacht na dtuathaidhe.” “Is iongantach an sgéal é,” ar Caoimhghín. “Badh mhaith liom aiste do sgríobhadh air i gcóir an pháipéir. Dhéanfadh an deagh-shompla maitheas mór —” “Ó, ná sgríobh dada 'na thaoibh. Ná déan tagairt dó ar chor ar bith. Dá mbadh rud é go mbéadh trácht air sna páipéirí chuirfeadh an t-easbog cosg air. Ceapann sé go bhfuil obair mar í mí-oireamhnach do shagart. Deir an <L 26> t-Athair Ó Domhnalláin, an sagart paráiste, gur chóir dam bheith cúramach. Ceapann sé go n-éireóchaidh mé tuirseach di. Ní éireóchad.” “Tuigim go maith an grádh atá agat do dhaoinibh agus do shaoghal mar iad,” ar Caoimhghín. “Acht tá rudaí eile i d' intleacht, agus béidh siad-san ag fás i n-aimhdheoin do dhíthchill. Tá dúil agat i litridheacht mhóir, agus do léigh tú a lán feallsamhnachta i Magh Nuadhad —” “An iomarca feallsamhnachta badh cheart duit a rádh,” arsan t-Athair Muiris. “Tá a lán dá múnadh i Magh Nuadhad nach mbaineann le saoghal an chinidh dhaonna. Tá siad chómh cruaidh, neamh-thairbheach le téarmaí luibheolais. Tá simplidheacht ag teastáil uainn go léir. Bun na beathadh móire í. Is iongantach an méid simplidheacht atá i múnadh agus i mbriathra ár dTighearna — giodh go bhfuilid chómh glórmhar sin.” “Bhí an smaoineadh céadna im' aigneadh go minic le déannaighe,” ar Caoimhghín. “Agus seo rud a chuirfeas iongnadh ort, b'fhéidir. Nuair a bhím ar céilidhe, nó ar cuairdidheacht, cois na teineadh, nó i mbuidhin Gaedhilge ar bith, ceapaim go mbíonn Críost i n-aice linn. Nuair a bhím ins na bailtibh móra i rith an lae ní mar sin a bhíos an sgéal.” “Ní chuireann sin iongnadh orm,” adeir an t-Athair Muiris. “Nuair a bhímíd ins na buidhnibh Gaedhilge éirigheann an cáirdeas, an charthannacht, agus an chroidheamhlacht atá ionainn — sin é spiorad Chríost.” “Acht anois agus arís ceapaim go mbíonn sé cosamhail leis an spiorad a bhí in-Éirinn i n-aimsir Chúchulainn agus i n-aimsir na bhFiann — nuair nach raibh eolas ar Chríost i n-Éirinn ar chor ar bith,” dubhairt Caoimhghín. “'Seadh,” arsan t-Athair Muiris. “Tá spiorad Gaedheal an lae indiu fíor-chosamhuil le spiorad na nGaedheal a bhí 'na mbeathaidh i n-aimsir Chúchulainn agus i n-aimsir na bhFiann. Tá spiorad Chríost ionnta seo anois; agus bhí spiorad Chríost ionnta súd annsin, chómh cinnte agus bhí físeanna ann sul ar rugadh Dante. Bhí spiorad Chríost sa gcineadh daonna chómh fada siar agus do bhí ann. Bhí diadhaireacht agus cráibhtheacht imeasg na ‘bPágánach.’ Bhí an saoghal i n-allód i bhfad 's i bhfad nídh ba ghlórmháire 'ná mar cheapann na sluaighte indiu. Is deacair é mhíniú, acht —” <L 27> “Ceapaim go dtuigim é go rí-mhaith,” ar Caoimhghín. “Táim ag déanamh stuidéir ar na ceisteanna seo le fada, cuid aca ag cur áthais orm, cuid eile aca ag déanamh buaidheartha dham. Léigheas a lán i dtaoibh na sibhialtacht' a bhí sa doman na mílte aois ó shoin; i dtaoibh na Múinteoirí Mór a bhí ann i bhfad roimh aois ár dTighearna — brígh a dteagasc cosmhail le brígh Chríostaidheachta — agus i dtaoibh sean-ealadhan agus sean-fheallsamhnachta ar fad.” “Léigheas féin a lán do na rudaí céadna,” arsan t-Athair Muiris. “Chuireadar iongnadh agus áthas orm. Chuireadar ag machtnamh fós mé, agus tá aon nídh dá bhárr agam — an obair úd i nGortrua.” “Is aisteach é sin,” ar Caoimhghín. “Tar eis na rudaí mór seo do léigheadh agus do sgrúdú dhuit badh dhóigh liom go mbéadh dúil-anama ghlórmhar agat agus nach mbéitheá sásta le h-áit iargcúlta mar Ghortrua.” “Cúpla bliadhain ó shoin ní bhéinn sásta,” arsan t-Athair Muiris, “acht tá mé lán-tsásta anois. Ní furus é mhíniú, acht tá sé soilléir dam féin. Smaoinigh go cúramach fá'n gceist ar fad agus b' fhéidir go mbéadh gach rud chómh soilléir duit-se agus tá damh-sa i ndeire na dála.” Shaoil Caoimhghín gur mhór an truagh é. Chómh intleachtach, chomh léigheanta agus do bhí an t-Athair Muiris — b' fhéidir leis litridheacht mhór do chumadh dá mb' áil leis é. B' fhéidir leis bheith chómh mór mar threoraidhe intleachtach i n-Éirinn agus do bhí an t-Athair Tiobóid 'na shlighidh féin breis a's trí fichid bliadhain roimhe sin. Acht fáiríor! Bhí sé sásta a bheith 'na chomhnuidhe san iargcúil, ag tochailt na talmhan sa ló, ag innsint sean-sgéalta cois na teineadh ist-oidhche, i n-ionad a bheith ag sgríobhadh leabhar nua, agus ag cur a smaointe mór os comhair an tsaoghail Fhódlaigh. Ar feadh uaire bhí Caoimhghín ag iarraidh air éirighe as an bhfeilmeoireacht, agus obair intleachtach a chur chun cinn. Do labhair an tAthair Muiris go deas, réidh, aereach 'na choinne. “Dúiligheann sinn an iomarca rudaí nach bhfuil gábhadh againn leo,” ar seisean fá dheire. “Tá an smólach sásta leis an gceol chéadna leis na ciantaibh Éireann. Tá an sgéal céadna ag an bhfuiseog agus an londubh.” <L 28> CAIB. a VIII. — FÉILE TOBAC. Tháinig an t-Oireachtas. Shaoil Caoimhghín go raibh sé an- chosamhuil le “cuairdidheacht” mhór, chómh lághach, croidheamhuil, aereach agus a bhí gach aoinne dá raibh bailighthe le chéile ann. Tháinig na céadta go Baile Átha Cliath cun tobac a chaitheamh agus le seanchus a bheith aca i seomraí an Rotunda, agus ins na tighthe ósda, agus ins An Stad, agus ins na sráideanna. Gan amhrus thángadar le h-aghaidh an cheoil, agus le h-aghaidh an rinnce, agus le h-aghaidh na gcomórtas go léir, agus ba ghnaoi leo iad súd, díreach mar ba ghnaoi leo sgéaluidheacht nuair chuadar ar cuairdidheacht ins na h-oidhcheanna agus iad fá'n dtuaith. Acht an chaint agus an tobac — b' iad-san a b' fhearr leo. Féile tobac agus féile chainte an t-Oireachtas! Shaoil Caoimhghín tar éis cúpla lá do chaitheamh ag an Oireachtas dó gur b' amhlaidh go raibh sé ag dul amugha go mór le déannaighe. Lithridheacht, anam-eolas, diadhaireacht, aith-ioncholnú, na “plánaí” corpordha, intinneach, agus spriodálta — níor dhual do Ghaedheala suim a chur ionnta-san. B' é gnó na nGaedheal ar feadh na n-aoiseann a bpíopaí tobac do chaitheamh agus caint chroidheamhail a bheith eatortha! Dubhairt sé amhlaidh sa Stad, oidhche. Bhí imtheachta puiblidhe an lae críochnuighthe, acht mar sin féin bhí an t-Oireachtas ar siubhal go bríoghmhar, beo. Bhí sé ar siubhal sa Stad, agus ins na tighthe-ósda, agus ins na tighthe agus na tigíní annso agus annsúd, agus ins na sráideanna. Bhí sé ar siubhal go gliadrach sa Stad. Bhí an siopa lán de bhuachaillí. Bhí ceo an tobac — ceo draoidheachta an Oireach- tais — 'na dtimcheall. An seomra beag ar chúl an tsiopa, bhí sé lán go dorus. Bhí Gruagach an Ghrinn agus Fear an Oireachtais — Séamus na Súl Súgrach — agus Taidhgín Éigse, agus Pilib na gCleas ann. Bhí an t-Athair Muiris Mac Cathmhaoil ann, agus é ag caitheamh tobac chómh maith le cách. “Admhuighim anois nár thuigeas brígh agus cinneamhain na nGaedheal i gceart,” dubhairt Caoimhghín. “Thugas caint fhileadhta uaim ar spriodáltacht na nGaedheal. Níl siad spriodálta acht ar shlighidh mheasardha. Níl anam-eolas ná anam-fhéachaint 'na litridheacht. Tuigeann sinn a ndúthchas dáríribh nuair a bhíonn píopaí tobac 'na mbéal aca. 'Sé fear aereach an domhain an Gaedheal.” <L 29> “Taoi ag déanamh grinn,” ar Taidhgín Éigse. “Ní fheadar cad tá ort le déannaighe. Tá gliadar is siamsa an Oireachtais ag baint na feallsamhnachta asat. Fear aereach an domhain an Gaedheal, an eadh! An fear go bhfuil trácht aige fá ‘duartan deor’ 'na fhilidheacht gach ré! An fear go bhfuil ‘mo mhíle truagh, mo bhuaidhirt, mo bhrón’ 'gá rádh 's 'gá shíor-rádh! An fear go bhfuil díombáidh thar meodhon 'na cheol aige!” “Ní raibh na filidhe dáríribh,” ar Pilib na gCleas. “Dubhradar go raibh na sléibhte ag gol go truaighmhéileach uair, agus na h-aibhne ag síleadh na ndeor uair eile. Leig an spéir osna daor, doiligh aiste uair eile arís. Ba mhinic iad ag déanamh gul-gháire i n-aoinfheacht. Ní fíor-bhrón é sin.” “Agus tá a lán de ann,” ar Caoimhghín. “Ba líonta gruadh an domhan le duartan deor go minic, do réir na bhfileadh. ‘Créad é an tlacht so air cheannaibh Éirionn? Créad do bheo-ghnuigh snódh na gréine?’ Agus — ‘Atá smúit san spéir is fraoch is fearg nimhneach, Is dúthchas Néill go léir fá bhrataibh caointe, An Mhumhain le chéile traochta marbh claoidhte.’ Agus arís — ‘Do raobadar spéartha 'gus tíortha, Do thréan-tsloig an t-íseal an t-árd. 'Na chaomh-chodladh séimh do bhí Typhon Gur léim d' easbaidh taoide ar an tráigh; Péiste na mbeul ngorm cíor-dhubh Gur léigeadar díobh uile an t-snámh, Go n-éisdeadh na déithe cé an ríogh-fhlaith Do shaor-chlannaibh Míleadh fuair bás.’” “Is aisteach é sin,” arsan t-Athair Muiris. “Tá sé cosamhail le rann ó Sbhinburne, rann as ‘Atalanta in Calydon’ cuir i gcás. ‘Do thréan-tsloig an t-íseal an t-árd’ — tá an líne sin fíor-chosamhail le líne ó Sbhinburne Níl morán céille ann, acht tá ceol breagh ann.” <L 30> “Badh chóir an rud céadna a rádh fá morán dár bhfilidheacht bhróin,” ar Caoimhghín. “Saghas cluiche a bhí ann. Ní dual do Ghaedheal a bheith fíor-bhrónach.” “Magadh, a Chaoimhghín,” ar Taidhgín. “Agus tá rud amháin dearmadtha agat. Dubhairt mé go bhfuil díombáidh thar meodhon i gceol na nGaedheal. Taisbeánann sin chómh nádúrtha agus tá a gcroidhe, agus nach ndúiligheann siad saoghal spóirteamhuil, aereach i gcomhnuidhe mar a cheapann tú.” “Tá fíor-cheol na nGaedheal go h-aereach, gliadrach,” ar Caoimhghín. “Ní thaisbeánann an ceol brónach fíor-intinn na nGaedheal; ní thaisbeánann sé acht néalta aigeanta.” “Táim ar aon intinn le Caoimhghín,” ar Pilib na gCleas. “Ar chloisint ceoil bhrónaigh na nGaedheal dam 'sé deirim liom féin ná ‘An fear do chum an fonn sin bhí píopa tobac d' easnamh air. Ní fíor-bhrón a bhí ag cur buaidheartha air acht easbaidh tobac.’” “Má tá an ceart agaibh,” ar Gruagach an Ghrinn, “tá mé féin níos tuigsionaighe agus níos dílse do spiorad na h-Éireann 'ná do shaoil mé cheana. Má's dual do na Gaedheala tobac a chaitheamh agus caint ghreannmhar a spreagadh, agus rudaí móra intleachtamhla a sheachaint — mar tá siad-san i n-aghaidh a nádúire — bhíos ag cabhrú le spiorad na h-Éireann nuair do chuireas An Stad ar bun. Bhíos ag cuidiughadh leis an Zeit-Geist.” “Bhís, a Ghruagaigh, ag cuidiú go mór,” ar Caoimhghín. “Príomh-teach an Zeit-Geist i n-Éirinn an Stad. Túis an Zeit-Geist i n-Éirinn deatach tobac.” “Tá sibh ag éirghe beodhamhail,” arsan t-Athair Muiris. “Tá an t-ádhbhar díospóireachta deas go leor. Is fiú géar-sgrúdughadh do dhéanamh air. Ceapaim féin — agus is dócha go gceapann Caoimhghín leis — gur féidir leis na Gaedheala obair mhór a dhéanamh agus a bheith go h-aereach, sonasach ins an am céadna. Ní gábhadh dhóibh tobac do chaitheamh —” “Ó! Ó! Ó!” ar gach aoinne. “Ar leathtaoibh,” arsan t-Athair Muiris. “Tá brigh tobac chómh tairbheach do'n domhan intinneach agus tá an drúcht do'n domhan saoghalta. Tá saghas spioraid i dtobac, agus oibrigheann deagh-shídheog i ngach píopa atá líonta agus lasta.” <L 31> “Ní féidir an nua-fhocal sin do shárú,” ar Caoimhghín. “Is deas agus is doimhin é. Agus nach áluinn dúinn smaoiniú ar na mílte sídheog ag séideadh agus ag seinnm ins na mílte píopaí, agus ag cur bríghe agus sóigh agus sóláis isteach tríd na mílte píopaí chun na mílte intinn. Agus nach deas an rud na mílte Gaedheala gan gruaim gan buaidhirt ortha, acht ag caitheamh tobac agus — faoi cheo draoidheachta an tobac — ag caint go gliadrach; ag gáiridhe ó bhliadhain go bhliadhain agus ó aois go h-aois.” “Ní cóir do Ghaedheala bheith chómh leisgeamhail sin,” ar Taidhgín. “Ní leisgeamhlacht é,” ar Caoimhghín. “Bhéadh sé chómh maith dhuit bheith ag rádh go bhfuil drúcht agus solus leisg- eamhail. Tá fuadar éigin faoi gach náisiún ar fud na h-Eorpa. Badh h-aoibhinn an rud oileáinín sóigh agus síothchána, oileáinín gáirthe agus gail tobac a bheith againn annso i mbóchna an iarthair. Bhéadh áthas orainne agus iongnadh ar an domhan dá bhárr.” D'fhanadar mar sin, ag díospóireacht agus ag déanamh grinn dóibh féin no go raibh an meadhón oidhche thart. Annsin chuaidh cuid aca go dtí teach ósda a bhí i n-aice an Staid — teach ósda 'na raibh an t-Athair Muiris agus Gaedhil eile ag cur fútha. Bhí greann agus aoibhneas aca annsin no go raibh an mhaidin ag breacadh. CAIB. a IX. — AISTEOIREACHT AN TSAOGHAIL. Casadh Caoimhghín agus an t-Athair Muiris ar a chéile lá ar n-a bhárach i Seomra Cruinn an Rotunda le linn na comórtais bheith ar siubhal. Rinnce a bhí ann an taca sin. Bhí morán daoine ag féachaint ar na rinnceoirí. Bhí daoine eile ag caint annso agus annsúd. Curfá an Oireachtais caint, mar dubhairt Gruagach an Ghrinn. “Bhíos tuirseach le teann gáire aréir,” dubhairt Caoimhghín leis an Athair Muiris. “Bhí an sgéal céadna agam-sa,” arsan t-Athair Muiris. “Ní dóigh liom go raibh an oiread sin grinn imeasg Fileadh na Máighe fad ó agus atá againn-ne le linn oidhcheannta an Oireachtais.” “Bhí sé go h-aoibhinn,” ar Caoimhghín. “Acht bhí sé go h-an-aisteach ar shlighthibh. Ní rabhamar ag caint ar son <L 32> cainte, mar adéarfá, agus ní rabhamar ag innsint bréag, agus ní rabhamar dáríribh; bhí morán de'n díospoireacht cosamhail le cluiche. Aisteoirí a bhí ionainn. Nach aisteach an rud é daoine intleachtacha — mar sinne go léir! — a bheith ag déanamh aisteoireachta i n-aimsir an Oireachtais!” “Ní haisteach,” arsan t-Athair Muiris. “Tá an cineadh daonna go léir, nach mór, ag déanamh aisteoireachta. Is beag fear nach bhfuil ag déanamh aisteoireachta, gan fhios dó féin, ar feadh a shaoghail. Is suarach an aisteoireacht í go minic. Acht an aisteoireacht atá 'gá déanamh againn le linn an Oireachtais tá sí go deas beodhamhail.” “Ní léir dam, ámhthach, go bhfuil an cineadh daonna ag déanamh aisteoireachta,” ar Caoimhghín. “Is amhlaidh atá an sgéal,” arsan t-Athair Muiris. “Níl aon rud fíor-bhuan ann acht amháin anmanna — atá i n-aondacht le Dia: Anam na Cruinne. Crot nó cruth nó néall atá i ngach aon rud eile: corpordha, saoghalta, intleachtach, agus &l, giodh go bhfuil cuid aca sain maith go leor, ceart go leor, tairbheach go leor 'na slighthibh féin. Acht tá siad sealadach, tamallach. Deireann feallsamhain áirithe nach bhfuil an intleacht féin fíor nó fíor-bhuan, acht amháin chómh fada agus téidheann beagán bríghe agus soluis ón anam isteach innte. Bíodh sin mar atá sé, ins na mílte daoine, an chuid is mó de'n chineadh daonna, tá an t-anam beagnach fá cheilt ar fad. Ag gabháil le rudaí saoghalta — roinnt bheag aca le rudaí intleachtacha — a bhíonn siad ar feadh a saoghail; agus is aisteoireacht í sin, giodh go bhfuil sí go breagh, b' fhéidir, agus go h-áluinn féin, go minic. Nuair a bhíonn fear ar ardán, mar Naoise nó mar Fhionn, nó mar Hamlet, nó mar Edipus, ceapann sé gurab é féin Naoise, Fionn, Hamlet, nó Edipus. Nuair a bhíonn an cluiche críochnuighthe bhíonn sé 'na phearsain féin arís. Nuair baineann sé culaidh na h-aisteoireacht' de, imthigheann ‘Naoise,’ nó ‘Fionn,’ nó ‘Hamlet,’ nó ‘Edipus.’ Seadh, agus nuair atá ‘duine’ ag fághail bháis tá ‘culaidh aisteoireacht'’ dá bhaint de. Tá rudaí saoghalta, rudaí intleachtacha, ag sleamhnughadh uaidh. Agus nuair atá siad imthighthe is léir do'n anam — an t-aon rud atá fíor agus fíor-bhuan — nach raibh i mbeathaidh an ‘duine’ ar an tsaoghal acht saghas aisteoireachta.” “Tuigim anois,” ar Caoimhghín. “Mínigheann tú ar do shlighidh féin a lán dár chualas i gCumann Erigena. Acht ní léir dam cé'n fáth go gcuireann tú an oiread sin suime ins <L 33> an Oireachtas agus i rudaí a bhaineas leis an gConnradh. Creideann tú nach bhfuil i rudaí intleachtacha féin acht saghas aisteoireachta. Dá bhrígh sin —” “Dubhras leat,” arsan t-Athair Muiris, agus é ag mion-gháiridhe, “dubhras leat go mbíonn aisteoireacht go deas, aoibhinn 'na shlighidh féin go minic. Agus tá mé chómh ‘daonna’ le daoinibh eile, agus d'á bhrígh sin cuirim spéis i n-aisteoireacht. Agus ná dubhras leat gur féidir leis an anam cuid d'á bhrígh agus d'á sholus a nochtadh agus a thaisbeánt tré neithe saoghalta agus tré neithe intleachtacha? Rud de'n tsaghas sin atá ag tuitim amach i n-Éirinn iath-ghlas Gaedheal indiu. Tá beagán bhríghe anama le mothú tríd na rudaí intleachtacha, agus tríd na rudaí greannmhara féin. Béidh a lán de le mothú lá éigin, le congnamh Dé.” B' éigin do Chaoimhghín dul go dtí an oifig annsin, le heolus fhághail ar a mbéadh le déanamh aige ar feadh an tráthnóna … “A Mhic Uí Chearnaigh,” arsan t-árd-thuairisgeoir leis, “do sgríobh tú an iomarca indé fá an ‘swóij’ úd, an t-Oireachtas; féile na ngealt ba cheart dam a rádh.” Do rinne Caoimhghín gáire. Gaedheal a b'eadh an t-árd- thuairisgeoir, acht sgigire chómh maith leis. “Bhí Mac Uí Dhonnabháin” — fear eagair na nuaidheachta — “ag casaoid go mór,” ar seisean. “Thug sé a sheacht mallacht ar an Oireachtas, agus ar ar bhain leis. Ní raibh morán ‘sligheadh’ aige aréir. B' éigín dó dhá cholumhan a riaradh ar an óráid a thug an Tighearna Bombast uaidh thall i Lunndain; caitheadh dhá cholumhan eile faoi an trioblóid i dTiombuctú; columhan faoi athrú riaghaltais i dTír an Airgid; columhan go leith faoi an bpláigh ins na h-Indiachaibh Thiar; leath-leathnach faoi an óráid a thug Fear-ionaid an Ríogh uaidh ag an Taisbeántas. Timcheall an mheadhoin oidhche tháinig sgéal an dúnmharbhtha i bPáiris. Fá dheire bhí sé beagnach as a mheabhair faoi an iomarca nuaidheachta agus easbaidh sligheadh sa bpáipéar. Ba dheacair dó trian columhain a thabhairt do nuaidheacht an Oireachtais — agus sgríobh tú ádhbhar columhain!” “Badh chóir dó ceithre columhain ar a laighead a thabhairt do nuaidheacht an Oireachtais,” ar Caoimhghín. “Má tá páipéar ag Fear na Gealaighe is cóir dó fiche columhan a thabhairt di,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Acht craobhsgaoiltear ‘An t-Sean-bhean Liath’ i n-Éirinn.” <L 34> “Agus cuireann sí níos mó suime i dTír an Airgid agus i dTiombuctú 'ná i n-Éirinn.” “Cuireann sí suim ins an domhan mór,” arsan t-árd- thuairisgeoir. “Agus 'sí nuaidheacht an domhain mhóir atá ag teastáil ó dhaoinibh ciallmhara. Tá eolas go leor againn ar an oileán bheag seo. Nuaidheacht na h-Éireann i bpáipéar Éireannach! Bhéadh sé cosamhail le duine ag sgríobhadh litre chuige féin.” “Táir ag magadh, mar a bhíonn tú i gcómhnuidhe,” ar Caoimhghín. “Táim ag cur i n-úil duit smaointe fear riartha na h-oifige seo,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Acht níl maitheas i gcaint, agus tá gnó le déanamh againn anois. Ná sgríobh an iomarca i dtaoibh an Oireachtais anocht, agus bíodh ciall sa gcúntas — dubhairt Mac Uí Dhonnabháin go raibh sé lán d' fhilidheacht i bhfuirm próis aréir. Ní cóir dúinn taisbeánt do dhaoinibh go bhfuil ‘An tSean-bhean Liath’ ag cailleadh an bheagáin céille a bhí aici cheana. Tá rud eile le déanamh agat. Tionólfar Mná Freastail na gCat Fánach le chéile i dTigh an Árd-Mhaoir ar a trí a chlog. Sgríobh cúntas fán gcruinniú agus fá óráideacha na mban uasal. Agus féach! Ná bíodh oiread agus focal grinn sa gcúntas. Ní réidh- tigheann greann agus ‘An t-Sean-bhean Liath’ le chéile.” “Cia an cath marbh a thug annso mé?” ar Caoimhghín. “An duine céadna ag sgríobhadh tuairisce an Oireachtais agus cúntas chruinnighthe Ban Freastail na gCat Fánach! Is aisteach an oifig í seo.” “Badh mhaith leat bheith thuas sa Rotunda ar feadh an lae ag éisteacht le píobaireacht agus abhránuidheacht, agus ag caint le filidhe agus le tinncéirí ó'n dtuaith! Ní obair é sin, a mhic ó. ‘Seirbhís agus saothar! Sin a bhfuil uaim-se’ ars ‘An t-Sean-bhean Liath.’” Ag dul amach do Chaoimhghín smaoinigh sé ar an obair aistigh, shuaraigh a bhí aige le déanamh, mar thuairisgeoir, go minic: rudaí i bhfad 's i bhfad nídh ba mheasa 'ná cúntas fá chruinniú ar son na gcat fánach. Ba mhinic dó a bheith tuirseach di, ba mhinic dó a bheith ag gáiridhe fúithe. Fairíor! Na laetheannta i gCluaintobair nuair shaoil sé gurbh' ionann tuairisgeoireacht agus litridheacht! Chuimhnigh sé um an am so ar an Athair Muiris agus an chaint úd fá aisteoireacht. ‘Is beag fear nach bhfuil ag déanamh aisteoireachta, a gan fhios dó féin, ar feadh a shaoghail.’ <L 35> 'Seadh, go deimhin. Agus an aisteoireacht a bhí 'ga déanamh ag fir riartha pháipéir bhí sí nidh ba h-amaidighe 'ná aon aisteoireact eile fá'n ghréin. Shaoil Caoimhghín anois agus arís gur geilteanna neamh-chúinsighe a bhí i muinntir na gcathrach go coitcheann, agus gur geilteanna amach 's amach a bhí i lucht riartha na bpáipéar. An cruinniú i dtaoibh na gCat Fánach bhí sé maith go leor. Thug na cainnteoirí beagán ráiméise uatha, agus maidir leis an dtruaighmhéileacht ar son na gcat fánach bhí sí rud beag díchéillidhe, acht do thaithnigh an chuid ba mhó di le Caoimhghín. Ba bhocht é cás na gcat fánach, badh cheart do dhaoinibh freastal ar a son. Acht bhadh mhór an truagh nár chuir na freastalaidhthe an oiread sin suime i gcás na mbocht ndaonna. Agus gan truaigh chóir do dhaoinibh ní bhéadh truaigh fheileamhnach d' aon nídh beo ann … Bhí árd-oidhche aca ag cuirm cheoil an Oireachtais. Do nochtuigh an cathaoirleach ainmneacha na ndaoine a fuair duaiseanna ins na comórtais liteardha. Bhí an cathaoirleach go glionndarach, greannmhar, agus léigh sé amach le h-áthas agus le fuinneamh gach a ndubhairt na moltóirí fá na sgéalta agus fá na h-aistidhe agus fá'n fhilidheacht. Dubhairt sé go raibh Éire ar bhealach a leasa arís. Ba léir di anois an saidhbhreas mór a bhí innte féin. Do réir mar chuir sí suim 'na tigh féin, do réir mar shaothruigh sí a síbhialtacht féin bhí a meabhair chinn agus a h-inntleacht ag dul i dtreise, agus brígh agus áilneacht a h-intinne ag méadughadh. Bhí sí ag fághail a saoirseachta intleachtaighe arís. Bhéadh sí fós ag Cáit Ní Dhuibhir. Bhí gáir mhór mholta is mhaoidhte ann annsin. Bhí croidhe na ndaoine go meidhreach. Badh dhóigh leat ortha go raibh an Aois Forórdha tagaithe. Fuair Caoimhghín an chéad duais i gcomórtas na n-uir- sgéal. Bhí iongnadh air nuair chuala sé breith na moltóirí. Dubhairt sé leis féin go mbéadh áthas ar Úna Ní Chuilleannáin ar chloisint an sgéil di. Is air ba ghearr an mhoill éalú amach agus nóta a chur chuice tríd an bpost. Dubhairt sé go rachadh sé go Fine Gall maidin lá ar n-a bhárach, dá mb'fhéidir é, cun í fhéachaint. Bhí sluaighte na nGaedheal ag éirghe nídh ba bhródamhla gach oidhche, adubhairt sé, acht budh h-aoibhinn le n-a chroidhe féin a bheith i bhFine Gall i n-aice na fairrge léi. <L 36> Cuireadh críoch ar an gcuirm cheoil, agus annsin d' éirigh an chaint agus an seanchus. Bhí greann agus gáirdeachas ins An Stad i dtaoibh duaise Chaoimhghín. Chum Taidhgín Éigse dán i Sean-Ghaedhilg fá “an ghlóir-réim liteardha” a bhí roimhe. Do sheinn an Gruagach é le port meidhreach, agus 'na dhiaidh sin le port brónach. Ag dul a bhaile go Dumhach Trágha Muirbhthean do Chaoimhghín san oidhche ghil, ghlórmhair bhí iongnadh air faoi nach raibh a thuilleadh áthais air mar gheall ar an nduais. Go deimhin is beag áthas a bhí air annsin. Dubhairt sé leis féin go raibh na sgéalta úd ró-shimplidhe ar fad. Bhaineadar le saoghal simplidhe, saoghal coitcheann a bhaile dúthchais féin. “Ní fíor-bheatha í sin,” dubhairt sé. Bhí beatha nídh ba dhoimhne go mór i ngach fear a ghlac rán 'na láimh i gCluaintobair. Badh cheart do sgríbhneoir fíor-bheatha a nochtadh 'na sgéalta, nó a bheith 'na thost go deo. Ba léir an saoghal coitcheann do gach aoinne; bhí saoghal mór eile ins an domhan so féin, agus do b'é gnó an sgríbhneora brígh an tsaoghail sin do thaisbeánt. Ní litridheacht, ní sóisgéaluidheacht, gan í. Na ceisteanna móra bhíodh os cómhair an Chumainn Erigena, na ceisteanna a bhíodh faoi thrácht aca nuair casadh an t-Athair Muiris agus é féin ar a chéile, do bhaineadar-san le fíor-bheathaidh, beatha an anama. Na sgéilíní a fuair an duais! — bhaineadar le bóithríní, agus le píopaí tobac, agus le piseoga. Duais a thabhairt dó mar gheall ortha-san i n-aimsir an Oireachtais! B' in é an magadh amach 's amach. CAIB. a X. — COIS NA FAIRRGE I bhFINE GALL. D' éirigh Caoimhghín go moch ar maidin lá ar n-a bhárach. Ba ghnáth leis moich-éirghe ó aimsir a óige, acht an lá sin bhí sé ag corrughadh um an moch-thráth. Bhí cosamhlacht lae ghil bhreágha ann. Tháinig sé anuas an staighre sul ar éirigh aoinne eile, agus ag gabháil abhráin dó féin do ghléas sé a rothar i gcóir an turais go Fine Gall. “Marbhóchaidh an mhochóirighe thú,” ar Cáit, an cailín aimsire, nuair tháinig sí anuas. “Dheamhan i bhfad a bhís i do leabaidh aréir i n-ao' chor. Sin sgéal gach aoinne i n-aimsir an Oireachtais. Níl teora libh.” “Ní fheicim go bhfuil gábhadh le oidhche ar bith le linn an Oireachtais,” ar Caoimhghín. “Níl gábhadh ag Gaedheala léi, pé sgéal é.” <L 37> Níorbh' fhada go raibh Caoimhghín ar an mbóthar, agus é chómh sona le fuiseóig. Bhí a mhalairt de thuairim aige annsin i dtaoibh na duaise agus na sgéalta. An saoghal ar a raibh trácht ionta súd bhí nadúrthacht agus croidheamhlacht agus cráibhtheacht ann; bhí carthannacht agus croidhe na féile ann; bhí grása Dé ann. “A Thighearna do b' ionmhum liom sgéimh do thighe agus ionad cómhnaidhthe do ghlóire.” Bhí cuid sgéimhe thighe Dé agus lonnradh a ghlóire le feicsint agus le fághail i gCluaintobair féin. Ba mhaith an mhaise dhó a greann agus a grádhmhaireacht a nochtadh thríd sgéilíní. Acht cé an fáth go raibh an oiread sin difrigheacht' idir an tuairim a bhí aige annsin agus an tuairim a bhí aige an oidhche roimhe sin? Sin ceist a bhí ag Caoimhghín air féin agus é ag dul tré Bhaile Átha Cliath. Níor tháinig athrú ar na sgéalta. Bhí an intinn chéadna aige féin. Ba léir gur thuit rud éigin amach san “mhór-intinn,” san “bheathaidh fá cheilt,” nuair bhí “sé” 'na chodladh. Agus nárbh' ion- gantach an rud a chorp agus a intinn a bheith i n-a gcodladh, agus an mhór-intinn fá cheilt a bheith ag obair san am céadna! Is minic a bhíodar ag trácht i gCumann Erigena i dtaoibh a raibh 'gá dhéanamh ag an mhór-intinn nuair a bhí an gnáth-dhuine 'na chodladh. Ní gábhadh a rádh nach mbéadh eolas ná cuimhne ar an obair sin ag an ngnáth-dhuine ar dhúiseacht dó. Dá mba rud é go mbéadh is air a bhéadh an-iongantas. Bhí Úna ag fanamhaint le Caoimhghín i dtigh an Chanónaigh. Tar éis seal do chaitheamh dóibh ag caint le n-a chéile chuadar amach, agus d' imtigheadar leo trasna na mbánta go bruach na fairrge. Gach uair a bhí Úna le n-a thaoibh tháinig athrú i n-intinn Chaoimhghín nár bh'fhéidir leis thuigsint. Tháinig árd-shuaimhneas 'na anam, agus do samhluigheadh dó go raibh fios iongantach, áirithe aige ar chúrsaidhe an anama agus ar bhrígh an tsaoghail. Is minic do bhí Úna ag magadh faoi, go sámh, caoin, deis- bhéalach, acht do bhí a magadh chómh aoibhinn leis agus do bhí a moladh. “Níor cheapas go dtiocfá dom' fhéachaint ar chor ar bith,” ar Úna, ar suidhe síos cois na fairrge dóibh. “Ughdar mór atá ionnat anois, agus ní gnáthach le h-ughdair mhóra suim a chur i n-daoine coitcheannta.” Do phóg sé a béal agus dubhairt sé: <L 38> “Is iongantach an cailín thú. Táir chómh h-aereach, chómh deis-bhéalach sin a's nách gceapfadh duine go bhfuil fíor-chroidhe ionnat ar aon chor.” “Agus b' fhéidir nach bhfuil,” ar Úna. “Abair gur cailín ceann-éadtrom, sgigeamhail mé, cailín nach fiú smaoineadh ó ughdar mór an Oireachtais.” “Cailín nach féidir le hughdair an Oireachtais go léir cur síos ar a háilneacht, a míne, agus a grádhmhaireacht,” ar Caoimhghín. “Is deas an sgéal é,” ar Úna, “rí-ughdar ag leigint air gur mór aige cailín simplidhe ó'n dtuaith. Nó, b' fhéidir, a ughdair mhóir, go bhfuilir faoi dhraoidheacht na maidne, nó faoi dhraoidheacht an Oireachtais fós. Acht ná bhí ró-phlámásach ar fad —” “Táir ag éirighe níos deis-bhéalaighe 'ná mar bhís riamh,” ar Caoimhghín. “Ní fiú ‘ughdar’ a thabhairt orm fós. Ní fhuaras acht duais ar son sgéilíní simplidhe a bhaineas le mo dhúthchas féin —” “Ó!” ar Úna. “Níl ionnat acht sgéalaidhe na tuaithe! Agus mé dá rádh liom féin ó mhoch-thráth na maidne ‘béidh ughdar mór ag teacht dom' fhéachaint’! Agus an mhórdháil a bhí orm 'na thaobh! A Chaoimhghín Uí Chearnaigh, is mealltóir thú, mealltóir críochnuighthe. Tar éis an méid feallsamhnacht' atá cruinnighthe i do cheann níor shaoileas go ndéanfá sgéalta ar rudaí suaracha, áiteamhla —” “Fan go fóill!” ar Caoimhghín. “Tá lá eile ag teacht. Nuair a bhím i d' fhocair bhíonn sár-áthas orm. Ní ionann an ‘duine’ a bhíos ionam annsin agus an ‘duine’ a bhíos ionam agus mé im' aonar. Nuair a bhéas tú liom i gcomh- nuidhe béidh mé i n-ann litridheacht do chumadh a chuirfeas iongnadh ar Éirinn.” “Agus táir cinnte glan go mbéidh mé leat,” ar Úna, ag mion-gháire. “Admhuighim go mbíonn eagla orm — anois agus arís — nach féidir é,” ar Caoimhghín. “Saoilim annsin go mbéadh sé ró-iongantach, ró-aoibhinn. Acht tá na mílte fear agus na mílte ban pósta le chéile, 'na gcomhnuidhe le chéile, agus sonas thar meodhan ortha. Cé'n fáth nach mbéadh an sgéal céadna againne? Agus nuair a chuimhnighim ar a raibh le rádh ag do mháthair dhil 'nár dtaoibh níl amhrus ar bith orm.” Níor labhair Úna ar feadh tamaillín. D'fhéach sí i dtreó na fairrge, agus clódh smuainteorachta uirthe. <L 39> Nuair bhí sí ag cainnt do h-aereach, deis-bhéalach badh dhóigh le duine gur gearr-chaile beodha, leanbhach a bhí innte. Nuair d' éirigh sí smuainteach, mar d'éirigh sí annsin, ba mhór an t-athrú 'na cruth agus 'na gnúis. Ba léir gur óig-bhean ghleoidhte, snódh-bhinn, snoidhte, míonla í. Ba léir go raibh sár-intinn aici. D' fhéach sí arís ar Chaoimhghín, agus scáil ar a gnaoi. “Do b' aisteach an taidhbhreadh é siúd,” ar sise. “Is minic do bhíos ag smaoineadh air ó shoin. Anois agus arís bíonn imnidhe orm i dtaoibh mo mháthar. Saoilim ar uairibh go bhfuil sí in-aice liom go fóill, agus gur mhian léi rud éigin do chur in-iúl dam. Arbhú indé bhíos annso cois na fairrge timcheall an mheadhoin lae. Bíos ag léigheadh leabhair ar feadh tamaill. 'Na dhiaidh sin bhíos ag smaoineadh ar an obair atá rómham. D' éirigheas beagán tuirseach, agus tháinig néall codalta orm. Níor fhan sé acht cúpla nóimead, acht bhí taidhbhreadh an-iongantach agam le n-a linn. Shaoileas go rabhas annso i bhFine Gall, acht go raibh daoine agus neidhthe im' thimhcheall nach bhfacas ariamh. Chonnaiceas mo mháthair 'na measg. Níor labhair sí acht chuaidh sí i n-aoinfheacht liom cois na fairrge go Dumhach Trágha Mhuirbhthean. Chuadhmar tré shráidín a bhí i n-aice na fairrge. Chonnaiceas solus i dtigh áirithe. Annsin thugas fá ndeara go raibh tusa i do sheasamh os cómhair an dorais amach. Bhí tú ag féachaint go brónach. Do ritheas chugat. Annsin — do dhúisigh mé de phreab.” “Is an-aisteach é,” ar Caoimhghín. “Tá sráidín deas i n-aice na fairrge i nDumhach Mhuirbhthean, agus bhíos ag ceapadh le déannaighe chómh aoibhinn agus a béadh tigín fúinn féin ann. Maidir leis an dtaidhbhreadh déarfadh mo cháirde i gCumann Erigena go rabhais ar an ‘bPlána Soillseach’ úd go rabhmar ag trácht faoi go minic.” “Giodh go raibh morán trácht againn 'na thaoibh,” ar Úna, “tá eagla orm go bhfuil an sgéal trí n-a chéile fós agam. Dubhradh liom agus mé im' leanbh go raibh Neamh thar na spéartha, agus is deacair dom míniughadh eile a thuigsint.” “Ná bac le míniú,” ar Caoimhghín, agus phóg sé arís í. “Ar shlighthibh táir ar Neamh cheana féin. Anam chómh glan, dílis, dúthrachtach agus atá agat-sa, is cuid de Neamh é agus tá Neamh 'na thimcheall.” “Má's fíor an sgéal sin,” ar Úna agus í ag gáire, “béad in-ann an-obair a dhéanamh i mBaile Átha Cliath. <L 40> Tá an Canónach ag fághail ‘paráiste’ annsin — béidh sé ag fágaint na h-áite seo i gceann tamaill. Tá an paráiste nua go h-an-bhocht, agus tá áthas air dá bhárr. Bhíos ag ceapadh go mb' fhearr dom éirighe as an gcléircheas a bhí 'gá dhéanamh agam agus oibriughadh i n-aoinfheacht leis i measg na mbocht i n-Áth Chliath. Tá dúil mhór agam i n-obair de'n tsaghas sin, agus tá sí ag teastáil go géar sa gcathair.” Cheap Caoimhghín ar dtús nach raibh Úna dáríribh, acht chuir sí 'na luighe air go raibh. “Bhéitheá leath-mharbh i gceann tamaillín,” ar seisean. “Rud eile. Ní bhéadh aon mhaitheas i n-obair céad ban ar son na mbocht i mBaile Átha Cliath. Teasduigheann claochlódh, mór-atharrach shaoghail, annsin.” “Ní fuláir dúinn tosnughadh, a Chaoimhghín.” “Ní h-í sin an obair atá rómhat, a Úna. Acht nuair a bhéas sinn pósta —” “A Chaoimhghín Uí Chearnaigh, cuireann tú mórán spéise i bhfeallsamhnacht, agus tá míniú fá leith agat i gcóir a lán rudaí. Cia an bhrígh a bhaineann tú as sgéal Ádhaimh agus Éabha?” Bhí míniú agam tamaillín ó shoin, acht fuaras amach nárbh' é an míniú ceart nó an míniú iomlán é. Tá an sgéal loitighthe ar shlighthibh. Tá morán sgéalta eile de'n tsaghas céadna ann —” “Míneóchad an sgéal ar mo shlighidh féin,” ar Úna. “Bhí fear óg agus bean óg ann. Bhíodar ar stáid shonasaigh, ghlan, fhial, fhileadhta. Tháinigh an ‘nathair nimhe,’ agus —” “Ní maith liom an t-ainm sin ‘nathair nimhe,’ a Úna dhil. Ins na sgéalta ba shine bhí dhá shaghas nathrach, uasal agus íseal. Thug an ‘nathair’ uasal tuigsin naomhtha, árd-eolus ó Neamh, do'n fhear agus do'n mhnaoi, nó má's maith leat, do'n chineadh daonna. 'San tslighidh chéadna thug Prometeus —” “Fágaimís an ‘nathair’ mar atá sí,” ar Úna, ag gáire dhi. “Ní theasduigheann nathair le h-aghaidh an mhínighthe. Tosnóchaidh mé arís. Bhí fear óg agus bean óg ann. Stáid ghlan, shonasach a bhí ortha. Bhí árd-nádúir ins an mbeirt. Bhí obair mhór le déanamh aca, dá mb' áil leo í dhéanamh, acht chómh maith leis an árd-nádúir bhí nádúir íseal, shaoghalta, mhío-charthannach ins an mbeirt. Faríor! do thréigeadar, do rinneadar dearmad ar an árd-nádúir. Do chuireadar <L 41> spéis i ngrádh, i bpléisiúr, i ndíomhaoineas, gan suim i n-aoinne 'ná i n-aon rud acht amháin iad féin. Níor chuireadar a n-árd-nádúir chun críche, agus tar éis tamaill níor shaoileadar go raibh sí ann ar chor ar bith. D'éirigheadar mío- shonasach, tuirseach, dubhailceach, cráidhte. Cuireadh a mbeatha ó rath. “Is mór an míniughadh é sin,” ar Caoimhghín, “acht níl aon bhaint aige linne.” “Fan go fóilín! Tá obair le déanamh agam-sa imeasg na mbocht agus ar son na mbocht i mBaile Átha Cliath. Tá sé buailte isteac im' aigneadh gur cóir dom í dhéanamh. Tá go mhaith. Maidir leat-sa, tá árd-smaointe agat, agus táir i n-ann sgríobhadh go bríoghmhar. Tá sonas agus síothcháin id' aigneadh agat, agus níl aon rud ag cur cosga ort. Teasduigheann sgríbhneoirí i n-Éirinn indiu, sgríbhneoirí go bhfuil glan-intinn agus árd-smaointe aca. Sóisgéaluidhthe móra, iongantacha a bhéadh ionta mar deir an Canónach. 'Seadh anois. Tá saoghal breagh fíor-acrach romhat, má's maith leat. Is furus duit d' árd-nádúir a chur chun críche.” “Ceapann tú gur gaisgidheach ar fad atá ionam, a Úna. Acht nach cosamhail go mbéinn i n-ann sgríobhadh nidh badh áilne agus nidh badh bhrioghmhaire agus tusa agus mise a bheith pósta le chéile?” “Tá amhrus agus imnidhe orm faoi sin, a Chaoimhghín. Is eagal liom an pósadh, ar do shon-sa go h-áirithe. Tréigeint d' árd-nádúire a bhéadh ann, b'fhéidir. Sgéal Ádhaimh agus Éabha arís, a chara! Agus bíonn tú ag taidhbhreadh i lár an lae ghréine. B'fhéidir go mbéadh droch-dhúiseacht romhat annsin. Ní thuigeann tú an saoghal fós, ní thuigeann tú chómh cruaidh agus atá sé. Dá n-éireochadh sé cruaidh ort badh dheacair duit do chuid smaointe móra a nochtadh, agus budh mhór an chailleamhain í sin. Agus an briseadh croidhe a bhéadh orm-sa!” “Is fíor-iongantach an cailín thú, a Úna. Go deimhin a's go dearbhtha is rí-bhean thú,” ar Caoimhghín, agus phóg sé arís í. “Badh dóigh le duine ar uairibh nach bhfuil ionnat acht páisde aereach greannmhar, acht i n-ionad sin is amhlaidh gur ban-fheallsamh atá ionnat. Acht ná bíodh ceist ort. Muna mbéadh tusa bhéadh an donas orm. Acht nuair a bhím le do chois nó ag smaoineadh ort — i gcomhnuidhe beagnach — ní mhothuighim gur duine a bhíos ionam acht anam iomlán.” <L 42> “Mar sin, tá sé chómh maith dúinn fanamhaint mar atámuid,” ar Úna. “Oibreochaidh mé imeasg na mbocht i n-Áth Cliath. Cuirfidh tú do chuid aistí fileadhta agus do chuid sgéalta móra chun cinn go réidh, breagh, slachtmar, agus déanfaidh tú árd-mhaitheas i n-Éirinn —” “Filidheacht, a Úna! Caithfidh sinn bheith i n-aoinfheacht le chéile i gcomhnuidhe. Nuair bhéidhmíd pósta —” “Níl maitheas i gcainnt, a Chaoimhghín. Támuid an-óg fós, pé sgéal é. Déanaimís ár ndíthcheall i mBaile Átha Cliath, mise imeasg na mbocht, tusa mar ughdar, ag cur síos ar shaoghal agus ar spiorad na h-Éireann nua. Déanfamuid athsmaoineadh ar cheist an phósta i gceann deich mbliadhna.” Mheas Caoimhghín nach raibh sí dáríribh ar fad, acht mheas sé san am céadna nach raibh sí ag déanamh grinn. Bhí sé san gcás céadna go minic agus é ag caint léi. Acht ba chuma leis, bhí sí chómh aoibhinn sin. Agus nuair d' éirigh sí ro-dheisbhéalach do phóg sé a béal. D' fhanadar mar a rabhadar cois na fairrge áilne ar feadh uaire eile, ag caint fá'n tsaoghal, agus fá Thír na n-Óg, agus fá phósadh. Acht i ndeire na dála níor léir do Chaoimhghín cia'n tuairim i dtaoibh pósta bhí i n-aigneadh Úna. Bhéadh sé chómh maith dhó a bheith ag cur ceisteanna ar shidheoig. CAIB. a XI. — FÁGTAR INTLEACHT I gCEILT I n-ÉIRINN. Ar dteacht ar ais go tigh an Chanónaigh do Chaoimhghín agus d' Úna bhí an Canónach ann rómpa. Chuir sé fáilte a's fiche roimh Caoimhghín agus d' fhan sé ag caint leis ar feadh tamaill. “Is aoibhinn liom a chloisint, a Chanónaigh, go mbéidh tú i mBaile Átha Cliath súl i bhfad,” ar Caoimhghín. “Teas- duigheann fir mar thusa go géar ann chun a spiorad do bhrostú.” “Tá súil le Dia agam beagán a dhéanamh imeasg na mbocht,” arsan Canónach. “Tá daoine i mBaile Átha Cliath agus ar shlighthibh táid níos boichte 'ná na ‘boicht,’” ar Caoimhghín. “Níl smaoineadh, ná chómh-mhothughadh, ná dúil anama ionta. Tá morán daoine sa gcathair agus ní shaothruigheann siad an <L 43> intleacht agus an chúmhacht intinne atá aca. Tá sóis- géaluidhthe ag teastáil uatha, mar dubhrais tamall ó shoin. Tá súil agam go mbéidh tú d'á mbrostughadh.” “Ar shlighthibh, ní mór do gach fear a bheith 'na shóisgéaluidhe dó féin,” adeir an Canónach. “Déintear an obair is mó ann féin, agus ní féidir linn go léir acht congnamh a thabhairt dó. Maidir le sagart mar mise ní cóir dam bacadh le h-obair phuiblidhe. Ag cuidiú leis na bochtaibh, ag cur 'na luighe ar dhaoinibh chómh breagh, aoibhinn, éifeachtach agus atá carthannacht, cómh-oibriú, umhluigheacht croidhe — 'sí sin an fhíor-obair atá agam le déanamh.” Rinne Caoimhghín tagairt do eaglaisighe móra a raibh baint aca le poilitidheacht, le litridheacht, agus le h-ealadhain, acht dubhairt an Canónach nár mhaith leis iad, nár thuigeadar fíor-spiorad na Críostaidheachta, agus go ndearnadar mórán díoghbhála do'n Eaglais. Níor chóir do shagart bheith fá chlú san tsaoghal coithcheann dubhairt sé. Beatha sagairt toil an Athar; níor mhór dó a nádúir choithcheann a chéasadh. D' imthigh an Canónach annsin; bhí air cuaird a thabhairt ar shean-mhnaoi bhocht a bhí 'na cómhnuidhe cúpla míle ó'n áit. D' fhan Caoimhghín ag caint le h-Úna, ag casaoid faoi nach raibh an Canónach toilteannach teacht amach os comhair an phobail agus iad a bhrostú — faoi rudaí intleachtacha agus rudaí cumannacha. “Fágtar an iomarca intleachta agus an iomarca bhríghe fá cheilt i n-Éirinn,” ar seisean. Do rinne Úna gáire. “A Chaoimhghín, a chroidhe,” ar sise, “budh mhaith leat gach spideog a bheith 'na fiolar agus gach mullán 'na mhullach. Béidh ciall agat lá éigin.” Nuair do b' éigin dó imtheacht chuaidh sí leis ar feadh tamaill de'n bhealach. Labhair sí go h-aereach, magamhail, acht ba chuma leis é sin. “Nach léir duit gur cailín sgigeamhail, ceann-éadtrom mé!” ar sise. “Níl aon chroidhe ionam.” “Is dual dam a bheith creidmheach,” ar seisean. “Dá mba rud é go bpósfainn duine eile, cad a dhéanfá, a Chaoimhghín?” Chuimhnigh Caoimhghín ar a raibh le rádh ag na feallsamhnaibh móra faoi “chéasadh an ghnáth-dhuine.” Tháinig sgáil ar a ghnaoi. Ní dubhairt sé aon rud. Chuir Úna a lámh dheas ar a ghualainn. <L 44> “Níl ciall ar bith agat,” ar sise. “Ag déanam grinn a bhíos.” Do phóg sé í, acht ní dubhairt sé aon rud ar feadh tamaill. Nuair d' fhág sé slán aici sa deireadh chuaidh sí anonn go mall go bruach na fairrge, agus do shuidh sí síos arís. D' fhan sí i bhfad annsin, ag féachaint thar an bhfairrge, agus ag smaoineadh ar chúrsaidhe a beathadh agus ar an difrigheacht a bhí innte ó casadh Caoimhghín agus ise ar a chéile an chéad uair. “Budh h-aoibhinn liom bheith pósta leis,” ar sise léi féin, “acht, fáiríor, ní bhéadh sé ceart.” CAIB. a XII. — COGADH IDIR CROIDHE AGUS ANAM. Ar riochtain Bhaile Átha Cliath do Chaoimhghín chuaidh sé isteach sa Rotunda. Bhí na Gaedhil go gliadrach ann, acht bhí brón 'na gcroidhe faoi rádh a's go raibh deire an Oireachtais ag druideamhaint leo. Ba thruagh leo gan an t-Oireachtas a bheith ann i gcómhnuidhe díreach mar bhí cathair na Teamhrach agus aoibhneas na Teamhrach ann ó thús deire na bliadhna i n-allód. Nárbh aoibhinn go Ghaedheala an lae indiu bheith i n-ann teacht o'n dtuaith cómh minic agus a b' áil leo agus an t-Oireachtas fhághail i mBaile Átha Cliath faoi lán-tseol rómpa! An tráthnóna céadna bhí seanchus idir Caoimhghín agus an t-Athair Muiris sa tigh ósda. Bhí an t-Athair Muiris le dul a bhaile go Gortrua ar n-a bhárach. “Tá gach aoinne ag casaoid faoi nach bhfuil an t-Oireachtas aca ar feadh na bliadhna,” arsan t-Athair Muiris. “Tá dearmad mór déanta aca. Tá an t-Oireachtas ann i gcomhnuidhe. Is ionainn féin atá an t-Oireachtas.” “Tá fhios agam,” ar Caoimhghín, “agus tá neithe i bhfad níos glórmhaire 'ná an t-Oireachtas ionainn leis, acht nílimíd foighdeach go leor agus meisneamhail go leor chun iad fhághail.” “Níl acht aon chaoi amháin chun iad fhághail,” arsan t-Athair Muiris. “Caíthfidh sinn béith ullamh chun gach rud is maith le n-ár gcroidhthe san tsaoghal so do chailleamhaint. Ní faghtar go gcailltear. Imthigheann dúil shaogalta, tigeann <L 45> dúil anama. Mar deireann na saoithe naomhtha tá Críostos i ngach duine agus 'sí slighe a chroise nádúir phearsanta an duine féin. Is féidir leis an gCríostos éirghe go glórmhar as an nádúir phearsanta, agus a bheith i Ríoghacht Neimhe — 'sé sin, árd-chuma áluinn, sár-aoibhinn, spriodálta — sar a bhfaghann sé bás corpordha féin. Acht is fada an bealach sin, agus is mall an t-éirghe úd.” Chuir sé iongnadh ar Chaoimhghín go minic chómh mór agus do nochtuigh an t-Athair Muiris a chroidhe dó agus chómh furus agus a bhí sé dó féin a chroidhe do nochtadh do'n Athair Muiris. “B' fhéidir go rabhamar ar an tsaoghal go minic roimhe seo agus go raibh ár n-anmanna muinnteardha le chéile ann,” ar seisean leis féin. Um an am so mar bhíodar ag trácht ar árd-nádúir agus nádúir phearsanta choitcheann, chuimhnigh sé ar a raibh le rádh ag Úna nuair a bhíodar 'na suidhe cois na fairrge agus ar an leagan eile a chuir sí ar sgéal Ádhaimh agus Éabha. Chuir sé a bhrígh i n-iúl do'n Athair Muiris. “Ní rabhas ag caint le h-Inghean Uí Chuilleannáin acht uair amháin,” arsan t-Athair Muiris, “acht cheapas an uair sin go raibh tuigsin fá leith aici. Na neithe adubhairt sí leat-sa i dtaoibh an ghrádha, bhíodar géar-chúiseach go leor. Is beag sagart a bhéadh chómh feallsamhnda léi fán gceist chéadna. Ní furus í fhreagradh. Acht deirtear go bhfuil trí chinéal grádha ann — an cinéal corpordha nó saoghalta, an cinéal psíchic nó íogmhar agus an cinéal spriodálta. An chéad chinéal, tá sé ainmhianach ar fad beagnach. Tá an dara cinéal maith go leor; tá sé áluinn 'na shlighidh féin go minic. Is annamh a bhíos grádh spriodálta — an tríomhadh cinéal — idir fear agus bean; acht ó am go h-am bíonn grádh ann 'na bhfuil an cinéal psíchic agus an cinéal spriodálta measgtha le chéile. Duine go bhfuil grádh spriodálta aige do mhnaoi níl fonn pósta air bith air; acht má athruigheann a intinn, má thigeann grádh psíchic i n-ionad grádha spriodálta, agus annsin má phósann sé í tréigeann sé a árd-Nádúir gan amhras.” “Is deacair é sin do chreideamh,” ar Caoimhghín, “an deacair ar fad. Má tá an grádh oireamhnach, glan — bíodh sé psíchic nó a mhalairt — tá an pósadh nádúrtha annsin, agus ní léir dham cá bhfuil an locht.” “Ar shlighidh níl locht ann,” arsan t-Athair Muiris. “Acht tá tuitim ann, agus tá trághchaint ann.” <L 46> Do leanadar ar an díospóireacht ar feadh i bhfad. Chuir an t-Athair Muiris i gcuimhne do Chaoimhghín cad dubhairt Erigena agus feallsamhain eile fá ‘la tempérament sensuelle’ agus rudaí a bhaineas léi. Dubhairt Erigena go raibh colann spriodálta ag gach aoinne ar dtús. Nuair tháinig peacamhlacht isteach san tsaoghal — cibé caoi tháinig sí — chailleadar an cholann spriodálta, agus d'éirigh an nádúir ainmhianach agus eidirdhealbhadh innscine. Nuair a bhéas an cineadh daonna i n-aoinfheacht leis an Aondacht Dhiadha arís ní bhéid “fear” nó “bean” ann; béidh colann spriodálta ag gach aoinne, ag gach anam, arís. “Ní gábhadh dham a rádh nach bhfuil ins an méid sin acht tuairim — tuairim fheallsamhan mhóir, ámhthach,” arsan t-Athair Muiris. “Mór-shompla de smaoineadh na saoithe fá'n gceist is eadh é.” “Feallsamh mór a b' eadh Erigena,” ar Caoimhghín, “acht ní raibh eolas aige ar a lán teagaisg rúnda agus diamhaireacht' an t-sean-shaoghail — ar fheallsamhnacht rúnda an Oirthir go h-áirithe. Ba mhór é a mhíniughadh, acht níorbh é an míniughadh iomlán é. Bhí Erigena ró-chruaidh ar fad ar na mnáibh, sé sin, má thuigim i gceart an trácht fá'n bhantracht san ‘De Divisione Naturæ.’ 'Sé mo thuairim féin go bhfuil an bhantracht níos spriodálta go mór 'ná atámuid-ne. Agus mar dubhras cheana, má tá an grádh glan, oireamhnach, ní chreidim go bhfuil tuitim ná trághchaint i bpósadh — ann féin.” I n-a dhiaidh sin a's uile, bhí intinn Chaoimhghín ag éirghe neamh-shuaimhneach. Bhí eagla air go raibh sé 'gá mhealladh féin, agus go raibh an ceart, nó cuid de'n cheart, ag Úna agus ag an Athair Muiris. Bhí cogadh ag bagairt ar a intinn, cogadh idir a chroidhe agus a anam — an cogadh is mó agus is measa atá i gcinneamhain do dhuine fá'n ngréin. CAIB. a XIII. — AN LEABHAR MÓR. Nuair a bhí an t-Oireachtas thart do thosnuigh Caoimhghín ag smaoineadh ar an obair go mbadh chóir dó a dhéanamh. Bhí sé cinnte go raibh neithe 'na intinn ba cheart dó chur chun críche ar son na h-Éireann. Bhí spiorad nua sa tír, acht bhí smaointe ag teasdáil. Bhí na Gaedhil ag corrughadh, acht <L 47> ní rabhadar acht i mbéal a maitheasa fós; níor thuigeadar a mbealach ná a dtír ná an aois nua i gceart; agus na treoruidhthe intleachtacha a bhí aca, ní raibh dúil i dtreorú ag a bhfurmhór. Cheap cuid aca gur leor dóibh tobac a chaitheamh ins An Stad agus abhráin do chumadh ar an sean- nós; shaoil cuid eile aca gurbh iad “fuaimeanna” a chuirfeadh spiorad na h-Éireann i n-aondacht le ceol treor- uighthe na cruinne … Budh chóir do gach sgríbhneoir go h-áirithe smaoiniughadh agus oibriughadh i mbárr a anama. D' éirigh Caoimhghín go moch gach maidin, agus amach leis ar a rothar thar na bóithre idir na sléibhthe agus an fhairrge. Bhí “draoidheacht na maidne” 'na chroidhe agus 'na thimcheall, agus diaidh ar ndiaidh do shocruigh sé ar leabhar mór, tábhachtach, intleachtach do sgríobhadh. Diamhaireacht agus síbhialtacht bun a's bárr an leabhair — diamhaireacht agus síbhialtacht na nGaedheal. B' eol dó go raibh síbhialtacht i n-Éirinn, agus ar fud an domhain, na mílte bliadhain roimh Aois ár dTighearna. An chaint do chuala sé agus na leabhra do fuair sé i gCumann Erigena chuireadar crot nua, iongantach ar sgéal an chinidh dhaonna. Agus maidir leis an rud ar a nglaodhtar “stair,” bhí sé chómh cosamhail le fíor-stair agus do bhí “nuaidheacht” na bpáipéar laetheamhail le beathaidh spriod- álta agus le beathaidh intleachtaigh na h-Éireann. Bhí sé cinnte go raibh diamhaireacht áluinn i n-Éirinn i n-allód, agus gan eolus a bheith againn faoi an ndiamhaireacht sin ní féidir linn síbhialtacht agus saothar agus sgéal ár sean do thuigsint. Cailleadh an diamhaireacht agus milleadh an saoghal i n-Éirinn i bhfad sul ar tháinig na Lochlannaigh. D'éirigh an-chuid daoine go h-achrannach, d'éirigh cuid eile aca go foirmeach. Bhí morán eolais fá leith ag Caoimhghín i dtaoibh an tsean-shaoghail agus na sean-fheallsamhnachta agus na sean-ealadhan agus na sean-shíbhialtachta; agus chuir sé leagan nua ar an iomad rud a bhain leis na sean-déithe, leis na sean-nósa, agus leis na sean-sgéalta. Ba léir dó gur thuig an sean-sean-Ghaedheal, chómh maith leis an nGréagach, &l, an diadhaireacht a bhí ann féin; ba fheasach dó-san go raibh ríoghacht Neimhe ann féin. Acht ba shuarach é smuaineadh na n-Éireannach i dtaoibh an tsaoghail agus an chinidh dhaonna le fada. Ní raibh fios aca — mar a bhí ag a sinnsir — ar an ndiadhaireacht agus ar an nglóire a bhí le fághail ionta féin. Acht do thaisbeán spiorad an <L 48> Oireachtais go raibh athrú ag teacht ortha. Dubhradar go mba mhaith leo a bheith chómh Gaedhealach le n-a sinnsir, agus a bheith cosamhail leo do réir spioraid agus do réir smaointe. Bhí go maith. De bhrígh go raibh an sgéal mar sin badh cheart a lán eolais ar spiorad agus smaointe na sean-Ghaedheal a thabhairt dóibh, dubhairt Caoimhghín leis féin. Cheap sé mar theideal an leabhair: “Creideamh agus Saothar ár Sinnsir,” agus mar fhó-theideal: “An Ceangal atá idir Diamhaireacht agus Fíor-shíbhialtacht.” Do thosnuigh sé ar clár do riaradh. Do sgríobh sé chuig Úna gach lá. Bhí an-trácht ins na litreacha fá “An Leabhar Mór.” Uair amháin bhí sé go h-aereach, fileadhta, uair eile bhí sé go fuinneamhail, uair eile arís bhí sé go brónach. Sgríobh sé maidin: “Is iongantach iad na h-imtheachta a bhíos ar siubhal san ‘mhór-intinn’ agus an ‘duine’ 'na chodladh. Oidhche aréir bhíos an-thuirseach tar éis teacht a bhaile ón oifig dom. Rinne mé iarracht ar leanamhaint ar an gcaibidil úd i dtaoibh ban-déithe na sean-Ghaedheal, acht do theip orm glan. Bhí na smaointe trí n-a chéile, agus níor bh'fhéidir liom brígh an sgéil do nochtadh ar aon chor. Do chailleas an oidhche agus chuaidh mé do chodladh ar a dó a chlog chómh tnáidhte, agus chómh mí-shásta liom féin a's do bhí mé riamh. Acht ar ndúiseacht dom ar maidin shaoileas ar feadh nóimid go rabhas cois trágha áilne agus go raibh mná sár-bhinne ag caint i n-aice liom. Samhluigheadh dhom gur bhan-déithe a bhí ionta, nó go rabhadar ag cainnt i dtaoibh na mban-déithe. An chéad nóimead eile bhíos im' lán-dhúiseacht, agus bhí an ‘tráigh’ agus na ‘mná’ imthighthe. Acht na neithe nár bh'fhéidir liom socrughadh aréir bhíodar go soilléir agam annsin. Táim tar eis cuid mhaith de'n chaibidil a sgríobhadh. Acht fáiríor, is éigin dom stad anois. Caithfidh mé dul go dtí an oifig — agus ní fheadar cia'n obair shuarach, neamh- thairbheach atá rómham. Óch, a bhan-déithe mo chroidhe, ní féidir liom freastal oraibh no go dtiocfaidh an oidhche arís. Tá ‘An t-Sean-bhean Liath’ ag glaodhach orm.” Sgríobh Úna ar ais chuige: “An é sin an saghas ‘staire’ atá d'á sgríobhadh agat? — rudaí a chualais mná sidhe ag rádh cois trágha draoidheachta ar osgailt dó shúl dhuit ar maidin! Sin é an Forus Feasa dáríribh! Bhfuil an réamhrádh sgríobhtha ag Clíodhna fós? An mbéidh nótaí agat ón nGobán Saor?” <L 49> Sgríobh sé chuice oidche: “Tá amadán an domhán 'na chomhnuidhe i nDumhach Trágha Mhuirbhthean. Caoimhghín Ó Cearnaigh is ainm dó. Do chrom sé ar leabhar mór do sgríobhadh, chun ceist mhór do nochtadh. Acht fiche duine foghlumtha ag obair go dian ar feadh fichead bliadhna — ní bhéidís i n-ann an t-eolas go léir — ádhbhar an leabhair — a bhailiughadh. Bhéadh ortha a lán leabhra agus a lán sgéalta agus a lán lámh- sgríbhinne sean-Ghaedhilge a sgrúdú, agus annsin a lán leabhra Frainncise, agus a lán leabhra Gearmáinse, &rl, a sgrúdú. Annsin bhéadh tús maith déanta aca. Acht ní bhéadh ann acht tús. Cheap an gogaille gó úd, an Caoimhghín réamhráidhte, go mb'fhéidir leis féin an obair go léir a dhéanamh i n-aon bhliadhain amháin! … Is éigin dam athrú chláir a dhéanamh. Sgríobhfhaidh mé ar dtús ar dhiadhacht agus ar dhiamhaireacht an chinidh Airian agus ar dhiamhaireacht an tsean-shaoghail i gcoithcheann. Annsin sgríobhfaidh mé ar na príomh-Cheiltigh ag a raibh an t-eolas céadna agus an diamhaireacht chéadna — nó ag a múinteoirí agus a n-ollamhain pé sgéal é. Annsin feicfidh Éireannaigh an lae indiu an bheatha mhór spriodálta a bhí ag na príomh-shleachta. Feicfidh siad rud mór eile: an tslighe is fearr chun an bheatha mhór spriodálta chéadna a shaothrughadh ionta féin.” Dubhairt Úna gur deas an taidhbhreadh é, acht nach raibh ann acht taidhbhreadh. B' fhurus a cheapadh agus a rádh go raibh Aois Fhorórdha ann ar dtús, agus go mbéadh sí ann arís. Fáiríor, ní raibh ins an méid sin acht finnsgéal, agus ní raibh ins an méid seo acht dóchas agus dúil anama. Bhéadh sé chómh maith dhó bheith ag rádh go raibh fathaigh ann i n-allód. Agus b' fhéidir go raibh, dubhairt Caoimhghín san chéad litir eile. “Deirtear gurab é an cúigeadh cineadh daonna atá ins an domhan anois. Glaodhtar an cineadh ‘Atlantean’ ar an gceathramhadh cineadh. Deirtear gur cineadh fathachamhail a bhí ann nó i gcuid de. Deirtear fós go raibh fuigheall an chinidh sin ar an domhan nuair tháinig ár gcineadh féin, agus dá bhrígh sin bhí corp na fírinne sna céad sgéalta i dtaoibh na bhfathach. Nílim ag rádh go bhfuil sé fíor nó nach bhfuil. Acht táim cinnte i dtaoibh síbhialtacht' an tsean-shaoghail. Taisbeánann sean-sgéalacht, nó ealadha shean-chomharthaidhe, an tsíbhialtacht mhór a bhí ag na daoine a mhair i bhfad roimh ár n-aimsear féin, na mílte bliadhain <L 50> roimh Aois ár dTighearna. Bhí cathracha chómh mór le n-ár gcathracha féin aca. Bhí foghluim mhór, dhoimhin aca; coimhéadadh ó aois go haois i dteangain rúin-diamhraigh shamhlachtaigh í. Bhí i bhfad nídh ba mhó eolais aca i dtaoibh an anama 'ná atá againne. Cuimhnigh ar na Gréagaigh féin agus an stuidéir a rinneadar faoi Ethos. Deir Platon go bhfuil an t-anam tríonóideach, go bhfuil trí neithe ann — an nous, atá diadhaireach agus síorruidhe, an anoia, atá éigcialldha, agus an psyche. Is mithid do na h-Éireannaigh fíor-stuidéir a dhéanamh fá'n anam arís, agus fá bhrígh na cruinne.” Bhí go maith, dubhairt Úna, acht nach rinne sé dearmad mór? Ó éirghe na Críostaidheachta nach raibh gach rud i dtaoibh an anama go soilléir? Ní raibh, dubhairt Caoimhghín. “Do thaisbeán Críost, agus do mhínigh Sé, bun-riaghlacha spriodálta. Tá siad simplidhe, tá siad an-iongantach. Ní mór dúinn iad a choimhéad agus a chóimhlíonadh. Dá ndéanfaimís sin amuigh 's amach do gheobhaimís tús Ríoghachta Neimhe san tsaoghal so agus ionainn féin. Acht tá beagnach dhá mhíle bliadhain caithte, agus níl acht tosnughadh déanta fós. Tá na bun-riaghlacha dearmadtha ag a lán agus tá a gCríostaidheacht go foirmeach. Tá diamhaireacht Chríost agus diamhaireacht na saoithe naomhtha dearmadtha. Agus dá bhrígh sin tá dlighthe agus iongnadh an anama gan nochtadh; táimíd neamh-eolgasach 'na dtaoibh. Ceapaim féin anois nach mbéidh a mhalairt de sgéal againn no go dtuigimíd an diamhaireacht atá i dteagasg Chríost, agus fós — no go dtuigimíd go bhfuil aith-bhreith nó aith- ioncholnughadh ann. Chreid ár sinnsir go raibh sé ann; agus ní gábhadh dham a radh go réidhtigheann sí le teagasg agus le diamhaireacht Chríost.” Dubhairt Úna gur chuir an smaoineadh sin sgannradh uirthe. Budh uathbhásach an rud sinne a bheith ag teacht ar ais arís agus arís eile ar an domhan dolásach so. Badh cheart go mbéad suaimhneas agus síothcháin ag duine bocht tar éis aon turais amháin. Ní dubhairt aoinne, ar Caoimhghín, go dtiocfadh “duine” — an “gnáth-dhuine” — ar ais arís. Níl sa ngnáth-dhuine acht saghas aisteora, gan fhios dó féin. 'Sé an t-anam an fíor-duine, agus is é an t-anam a thigeas ar ais arís — an t-anam agus ‘an cholann chúiseach,’ do réir saoithe áirithe — i gcolainn chorpordha nua. Agus is maith leis an anam féin <L 51> é sin do dhéanamh, agus iarracht nua agus cleachtughadh nua a bheith aige sa domhan. Is léir do'n anam, sul má nglacann sé colainn nua, nach mbéidh 'na “bheathaidh” nua ar an tsaoghal acht seal beag i gcóimhmheas le saoghal na saoghal agus leis an aoibhneas síorruidhe atá roimhe — nó atá aige, badh cheart a rádh. Acht saoileann sinne — “gnáth-dhaoine,” “aisteoirí” i gcruaidh-chluiche, mar atáimíd — go bhfuil an saoghal an-fhada, an-tuirseach ar fad. Tá fhios ag ár n-anamainn — ár bhfíor-dhaoine fá cheilt — nach amhlaidh atá an sgéal.” Bhí an sgéal mar sin ag Caoimhghín agus Úna ar feadh i bhfad. Sgríobhadar ádhbhar leabhair mhóir i bhfuirm litreacha. Acht bhí Caoimhghín ag éirghe go mío-fhoighdeach, mí-shásta, cráidhte. Uaireannta ní raibh sé i n-ann focal de'n leabhar a sgríobhadh. Chaill sé an oidhche ar fad go minic. Ba dheas a bheith ag sgríobhadh chun Úna, ba dheacair rud eile do sgríobhadh, nuair a bhí sé tuirseach, agus fonn air a bheith ag caint le h-Úna nó ag sgríobhadh chuiche. Uaireannta eile bhí sé tnáidhte tar éis na h-oibre i gcóir an pháipéir, agus na smaointe bríoghmhara a bhí 'na intinn ar maidin bhíodar imthighthe glan. Bhíodh sé ag á iarraidh ar Úna a h-intinn a shocrughadh chun an phósta. Dá mbéadh sí aige mar mhnaoi bhéadh an saoghal go h-áluinn, agus bhéadh seisean i n-ann an leabhar do chur chun cinn go breagh, réidh, bríoghmhar, dubhairt sé. Bhéadh sé i n-ann fíor-litridheacht do chumadh ar a shuaimhneas. Fuair sé freagartha sultmhara magamhla ó Úna. Acht bhí imnidhe uirthe. CAIB. a XIV. — NA SEANDAOINE I gCRUADH-CHÁS. Do chruaidh an saoghal ar Lorcán Ó Cearnaigh agus ar a mhnaoi ar an bhfeilm bhig i gCluaintobair. Bhíodh Lorcán ag obair go moch mall, acht bhí sé ag éirghe aosta agus ní raibh an sean-fhuinneamh ann ná an tsean-chlisteacht aige, agus dá bhrígh sin níor éirigh leis leath chomh maith agus d' éirigh roimhe sin. Diaidh ar ndiaidh do chruaidh an saoghal ortha go mór. Cheap an bheirt mhac go mb'fhearr dóibh dul go h-Aimeir- ioca, agus chuadhar. Tamall 'na dhiaidh sin chuaidh an bheirt inghean ann mar an gcéadna. Dubhradar ar imtheacht dóibh <L 52> go mbéadh an-chongnamh le fághail ag an athair agus an mháthair uatha. Acht is doiligh go leor a bhí a saoghal san Oileán Úr ar feadh cúpla bliadhan. Níor chuireadar i n-úil do Chaoimhghín go rabhadar ag imtheacht. Bhí fhios aca go maith go mbéadh fearg agus brón air faoi a n-imtheacht, giodh nach raibh — nó cheapadar nach raibh — slighe beathadh le fághail sa mbaile aca. Agus cheap an t-athair agus an mháthair go mb'fhearr an sgéal a shéanadh air chómh fada agus do b'fhéidir leo é. Tháinig iongnadh ortha faoi nár sgríobh Caoimhghín chucha acht corr-uair tar éis an Oireachtais. Annsin d' imthigh na míosa agus níor tháinig cúntas ar bith uaidh. Dubhairt sé rud éigin fá an “leabhar” ar dtús, agus shaoileadar ar uairibh gurbh é siúd an fáth faoi nár sgríobh sé. Mheasadar gur obair mhillteach mhór í, leabhar do chumadh agus do chur le chéile. Nuair tháinig na comharsana isteach san oidhche bhí an-trácht i dtaoibh an leabhair aca. “Béidh teine cnámh againn chómh luath i n-Éirinn agus a thiocfas an leabhar amach,” ar Máirtín Gréasaidhe. “Béidh Cluaintobair faoi chlú ar fud na h-Éireann feasta. A leithéid de ghníomh ní dhearna fear as Cluaintobair ó bhí Ádhamh 'na bhaitsiléar. Ag baint phrátaí agus ag déanamh bróg agus ag innsint sgéal — sin é bhí Cluaintobair a dhéanamh le sinnsearaibh. Anois is féidir le Cluaintobair a rádh — nó béidh, i gceann tamaillín — ‘tá leabhar déanta agam.’” “Cé an saghas leabhair é, a Lorcáin?” ar Seán Gabha. “'Mbéidh aon rud fá phiseoga nó fá thaidhbhsí nó fá na sídheoga ann?” “Ní fheadar 'an tsaoghal, a Sheáin,” ar Lorcán. “Ní dubhairt Caoimhghín aon rud 'na thaoibh acht amháin go raibh sé d'á sgríobhadh. Is fada ó dubhairt sé an méid sin, agus tá súil agam go bhfuil an leabhar críochnuighthe anois.” “Ná bí ag trácht ar phiseoga ná ar thaidhbhsí,” ar Máirtín. “Ní ar rudaí de'n tsórd sin a bhéadh fear óg, léigheannta ag trácht 'na leabhar. Ní chuireann muinntir Bhaile Átha Cliath aon tsuim i bpiseoga, agus ní fhacadar taidhbhse ariamh.” “Cá bhfios duit nách bhfacadar?” ar Seán. “Tá fhios ag an saoghal nach féidir le taidhbhse dul thar uisge atá 'na rith,” ar Máirtín. “Tá uisge ag rith idir Cluaintobair agus Baile Átha Cliath.” <L 53> “Acht bhfhéidir go bhfuil taidhbhsí ar an taobh thall de'n uisge,” ar Seán. “B'fhéidir go bhfuil agus b'fhéidir nach bhfuil,” ar Máirtín. “Níor chualas ariamh go raibh taidhbhsí le feicsint ins na bailte móra. Acht bhíodh siad ann nó bhíodh siad as ní ortha- san a bhéas Caoimhghín ag cur síos.” “Agus cé'n rud a mbéidh sé ag cur síos air?” ar duine. “Ní fheadar,” ar Máirtín. “Ní léir dam cé an saghas áite í Tír na nÓg. Ní léir dam cad tá ceilte i n-intinn duine mar Chaoimhghín acht chómh beag. Acht tá fhios agam go maith go bhfuil rud mór dá dhéanamh aige. Is iongantach an saoghal é. Támuid annso cois na teineadh, daoine simplidhe mar atáimid, ag smaoineadh ar phrátaí agus ar phiseoga, agus tá obair dá déanamh i mBaile Átha Cliath a chuirfeas clú orainn go léir. Béidh gach aoinne sa gcathair mhór dár moladh.” “'Seadh,” ar Seán, “béidh éileamh mór i mBaile Átha Cliath annsin ar bhróga é láimh Mháirtín. Béidh siad ag teastáil ó gach fear uasal. Ní béidh tú i n-ann teacht ar chuairdidheacht annsin, a Mháirtín, béidh tú chómh gnóthach sin.” “Och is furus do dhuine a bheith ag déanamh grinn,” ar Máirtín, “acht ní greann atá sa sgéal acht glóire. Gan fhios dúinn féin tá clú ár bparáisde bige ag fás do ló as d' oidhche, díreach mar a bhíonn na bláthanna ag fás faoi thalamh sa ngeimhreadh, nuair nach dóigh le n-a lán againn go bhfuil siad ann ar chor ar bith. Is cóir dúinn bheith áthasach faoi an leabhar mór —” “Mhuise, a Mháirtín a chroidhe,” ar Máire, máthair Chaoimhghín, “is beag áthas atá orm-sa faoi an leabhar céadna, cibé rud atá ann nó as, agus is truagh liom go bhfuil Caoimhghín i n-ann é sgríobhadh, nó i n-ann aon leabhar a sgríobhadh. B'fhearr liom gan dúil a bheith aige i n-aon rud de'n tsórd sin, óir annsin bhéadh sé annso i n-ár measg againn.” Agus do chrom sí ar gol. “Óch, ná bíodh ceist ort, a Mháire,” ar Máirtín. “Tá Caoimhghín ag déanamh go breágh, agus níl Baile Átha Cliath i bhfad uainn. Acht dar ndóigh is deacair na mná do shásamh i gcomhnuidhe. Dá mbéadh mac agam-sa agus é i n-ann leabhar do sgríobhadh bhéinn ag léimneach as mo chorp.” “Is suarach leabhar do chroidhe mháthar i gcóimhmheas le mac,” ar Máire. “Óch is orm a bhí eagla i gcomhnuidhe fá <L 54> na leabhra céadna. Agus anois tá mo mhac dil imthighthe uaim go deo mar gheall ortha.” “Ná h-abair é sin, a Mháire,” ar Seán. “Níl Caoimhghín imthighthe go deo, na imthighthe uait i n-aon chor, acht anonn go Baile Átha Cliath. Agus tá obair mhór dá déanamh aige. Gan amhras béidh Cluaintobair fá chlú mar gheall ar an obair chéadna.” Do chrom Máire a ceann agus níor labhair sí a thuilleadh. Tar éis imtheacht do na comharsana d' fhan Lorcán agus Máire 'na suidhe cois na teineadh ar feadh i bhfad, ag cur a's ag cúiteamh fá na cruaidh-cheisteanna a bhí ag déanamh buaidheartha dóibh. Bhí fiacha ortha le fada agus bhí imnidhe ortha i dtaoibh an chíosa. An beagán airgid a bhí bailighthe aca b'éigin dóibh í thabhairt do'n bheirt inghean i gcóir costais a dtriallta go h-Aimeirioca. Níor mhaith leo a gcruadh-chás a chur i n-úil do na comharsana, agus budh dheacair dóibh a chur i n-úil do Chaoimhghín — níor sgríobh ceachtar aca oiread agus nóta le dachad bliadhain. Agus budh olc leo a bheith ag casaoid. “Is cóir dúinn beith foighdeach,” ar Máire sa deire. “Is giorra cabhair Dé 'ná an dorus.” CAIB. a XV. — AN SOCRUGHADH. Bhí an leabhar agus ceisteanna a bhain leis an leabhar, agus ceisteanna eile nach iad, ag déanamh buaidheartha do Chaoimhghín. Acht chuir sé roimhe go minic i rith na bliadhna litir a chur ag triall ar a athair agus a mháthair. Thóg sé peann agus páipéar ar uairibh agus dubhairt leis féin gur mhithid dó tosnughadh. Acht chuir sé ar ath-lá é. Níor mhaith leis sgríobhadh chucha gan trácht fá Úna a bheith sa litir, acht níor fhéad sé a leithéid do déanamh go fóill. Níor mhian leis chur i n-úil dóibh go raibh fonn pósta air. Bhí saghas náire air faoi sin. Dubhairt sé leis féin gurbh aisteach an rud é náire ar bith a bheith air faoi an sgéal d' innsint dóibh, acht 'na dhiaidh sin a's uile bhí náire air agus ní raibh leigheas aige air. Bhí fhios aige gurbh aisteach ar fad iad baramhla sean- daoine i gCluaintobair i dtaoibh an ghrádha agus i dtaoibh pósta — pósadh na n-ógán go h-áirithe. Cheapadar nár cheart <L 55> ná Críostamhail é, buachaillí agus cailíní a bheith mór le n-a chéile, ná fonn pósta bheith ortha. Dá bhrígh sin bhí náire ar na daoine óga i dtaoibh grádha agus pósta. Ba mhór an t-athrú a bhí tagaithe ar intinn Chaoimhghín ó d'fhág sé slán ag Cluaintobair, acht níor fhág sé slán ag a dhúthcas. Bhí troid ar siubhal 'na intinn i dtaoibh an ghrádha. D' admhuigh a intleacht nárbh uasal, tairbheach an rud an grádh céadna. D' aontuigh sé le n-a raibh le rádh ag na múinteoirí móra agus na saoithe naomhtha 'na thaoibh. Ba h-aoibhinn agus ba h-acrach do chuid mhór de'n chineadh daonna é, acht bhí daoine ann agus b' fhearr go mór dóibh bheith gan é. Bhí obair mhór, neamh-choitcheann le déanamh aca; bhí sé riachtanach ortha an grádh do sheachaint, agus leanamhaint go meisneamhail ar an mbealach mór, uaigneach gur dhual dóibh a leanamhaint air. Is minic i gciúineas na h-oidhche d' éirigh árd-aoibhneas agus sár-shonas i n-intinn Chaoimhghín; d' éirigheadar chómh mór sin a's nár mhothuigh sé go raibh an “gnáth-dhuine” ná an gnáth-shaoghal ann i n-aon chor. Ba léir dó annsin an árd-bheatha a bhí le fághail aige, dá mb' áil leis í; ba léir dó gur bheatha gan grádh í. Bhí a intinn socruighthe ar feadh tamaill. Acht annsin do thiocfadh smaointe ar áilneacht agus ar ghrádhmhaireacht Úna, do thiocfadh na smaointe sin mar thuinn agus mar thuile na fairrge. Ba léir dó annsin nach raibh uaidh acht í. Tar éis morán litreacha do chur chuiche agus morán litreacha a fhághail uaithe chuaidh sé ar cuaird chuiche go Fine Gall lá. Ní raibh aon rud socruighthe aca fós, agus bhí obair Chaoimhghín trí n-a chéile. Anois agus arís do chrom sé le fuinneamh ar chumadh agus sgríbhneoireacht an leabhair, agus d' éirigh leis go breagh ar feadh tamaill. 'Ná dhiaidh sin ní raibh sé 'na chumas leathanach a sgríobhadh i rith seachtmhaine, mar gheall ar an tuirse do chuir obair an pháipéir air agus an draoidheacht do chuir Úna air. Chuadar go bruach na fairrge arís, agus do b' fhada an seanchus a bhí eatortha annsin. Bhí Úna nídh ba dheis- bhéalaighe 'ná riamh, acht ar tagairt do'n phósadh do Chaoimhghín d' éirigh sí sgáthmhar. Chuir sí i n-úil dó an imnidhe agus an eagla a bhí uirthe roimh an bpósadh. I ndeireadh na dála d' admhuigh Caoimhghín 'na intinn féin go raibh an ceart aici. “Béidhmid go grádhmhar dá chéile i gcomhnuidhe, a Chaoimhghín,” ar sise. “Béad-sa ag obair imeasg na <L 56> mbocht, béidh tusa ag obair go bríoghmhar ar son na h-Éireann agus ar son do mhuinntire féin, agus go lá ár mbáis —” Do stad sí. Níor bh'fhéidir léi a thuilleadh do rádh. “Ar son do mhuinntire féin.” Ar gclos na bhfocal sin do Chaoimhghín chuimhnigh sé ar a athair agus ar a mháthair i gCluaintobair. Ba bheag an méid oibre a rinne sé ar a son le déanaighe. Ba mhór an náire dó é sin, ar seisean leis féin. Chuimhnigh sé ar a ndearnadar i n-aimsir a óige ar a shon-san, an t-ualach agus an méid fhulaing a bhí ortha, agus chómh foighdeach agus chómh sásta agus do bhíodar chómh fada agus do bhí seisean ag fághail an oideachais. Acht an t-am so, agus iad ag éirghe aosta, rinne sé dearmad ortha! 'Seadh. Bhí an ceart ag Úna. Milleadh carthannachta a b'eadh an grádh. Chuir sé an t-anam ó rath. Do dhíbir sé chómh- mhothú. Chuimhnigh Caoimhghín ar an méid mór feallsamhnachta a bhí léighthe agus sgrúduighthe aige ó theacht go Baile Átha Cliath dó. Dá mhéid é ba bheag an maitheas dó é, óir ba léir dó go raibh sé ag cur an iomarca suime ann féin. D'éirigh sé 'na sheasamh. Do chrom sé a cheann agus do phóg sé Úna. “Tá an ceart agat, a Úna, agus bíonn an ceart agat i gcomhnuidhe,” ar seisean. “Rinne mé dearmad ar Éirinn agus ar mo mhuinntir féin, agus ar gach rud acht amháin mé féin.” Chuaidh sé go dtí an áit i raibh a rothar. Do léim sé air, agus súd amach é. Chuir sé dá mhíle de'n bhóthar de. Annsin do stad sé chomh h-obann sin gur bheag nár thuit sé ar an talamh. Léim sé anuas, agus d' iompuigh sé an rothar. I gceann cúpla nóimead bhí sé ag rith ar ais go Fine Gall i mbárr an anama. Bhí Úna 'na suidhe ins an áit chéadna ar bhruach na fairrge. Níor mhothuigh sí ag teacht é no go raibh sé le n-a cois. Bhí rian na ndeor 'na súilibh, acht nuair chonnaic sí Caoimhghín do rinne sí mion-gháire. “A ndearna tú dearmad ar rud éigin?” ar sise go sámh. “Rinne,” ar seisean. “Rud beag deas — tusa féin.” Agus do shuidh sé síos le n-a taoibh agus do chuir sé a lámh le n-a muinéal. <L 57> “'Seadh,” ar seisean. “Rinne mé dearmad ort-sa. Agus is beag nár imthigh an t-anam asam.” “Is dócha go gcaithfidh mé bheith leat,” ar sise. “Níl leigheas air. Is beag nár bhris mo chroidhe ó shoin.” Bhí gach rud socruighthe aca i gcóir an phósta sul ar thángadar ar ais go tigh an Chanónaigh. CAIB. a XVI. — TÍR NA n-ÓG. Chuir Caoimhghín obair an leabhair ar leath-taobh. D'fhág an Canónach slán ag Fine Gall. Tháinig Úna go Baile Átha Cliath san am céadna. D'aontuigh sise agus Caoimhghín a bheith 'na gcomhnuidhe i n-aice Chuain Átha Cliath tar éis an phósta. Fuaradar tigín deas i nDumhach Mhuirbhthean, i ngar do thigh Sheáin Uí Mhurchadha, 'na raibh Caoimhghín ag cur faoi cheana. Bhí Seán ag fágáil na háite, óir bhí sé tar éis posta fhághail mar eagarthóir cabhruighthe i mBéilfeirsde. Ba thruagh le Caoimhghín é a bheith ag imtheacht. Acht bhí go leor le déanamh aige, agus shaoil sé go raibh sé ina chomh- nuidhe i dTír na nÓg cheana féin. Socruigheadh go mbéadh an pósadh ann i dtús a laetheannta saoire i gceann míosa. Tar éis a bpósta chaitheadar seal i bhFine Gall cois na fairrge, agus 'na dhiaidh sin bhíodar i ngleann na Bóinne agus i gceanntar na Teamhrach ar feadh tamaill, agus sa deire chuadar go dtí an tIarthar. Tar éis seachtmhaine ba dheacair do Chaoimhghín a chreideamhain nach rabhadar pósta le bliadhanta. An saoghal a bhí aige roimhe sin samhluigheadh dó nach raibh ann acht rud éigin do léigh sé i bhfad ó shoin i sean-sgéal — ní raibh fíor-bheatha aige go dtí seo. Chreid sé go raibh dearmad mór déanta ag feallsamhna i dtaoibh pósta. Iad so adubhairt gur tréigeant árd-nádúire a bhí ann, bhíodar ag dul amugha go mór. Ní raibh a anam chómh beodha ariamh agus do bhí sé annsin. Bhí an-trácht ag na feallsamhna agus na saoithe naomhtha faoi “an bhantracht”; finn-sgéalaidheacht spriodálta í sin. Fá dhubhailceas do chruthuigh an cineadh daonna féin do chuireadar an milleán ar “Bhean,” díreach mar do chuireadar milleán eile ar an “Diabhal.” An cineadh daonna a bhí cionntach ó thús go deire. <L 58> Lá da rabhadar 'na suidhe i ngleanntán áluinn, uaigneach cois na Bóinne chuir sé i gcuimhne do Úna an eagla agus an imnidhe a bhí uirthe roimh pósadh. “Ní thuigim anois cad a bhí orm annsin,” ar sise. “Acht tá sé imthighthe ar nós taidhbhridh. Saoilim go bhfuilim im' bheathaidh dáríribh fá dheoidh. Níor shaoileas gur bh'fhéidir an oiread sin sonais a bheith fá'n ngréin agus atá orm-sa.” “Tá an sgéal céadna agam-sa,” adeir Caoimhghín. “Agus seo rud iongantach eile,” ar Úna. “Nuair bhí sonas orm roimhe seo bhí eagla orm go n-imtheochadh sé. Níl aon eagla orm anois.” “Ní dóigh liom go bhfuil ár sgéal-ne cosamhail le sgéal aon bheirte eile dár chualas trácht air ariamh,” ar Caoimhghín. “An chéad uair do chasamar ar a chéile shaoileas go raibh sean-aithne againn ar a chéile, agus go raibh cáirdeas croidhe eadrainn i bhfad roimhe sin.” “Admhuighim anois, rud nár admhuigheas dom féin ar dtús, gur thugas grádh dhuit an chéad uair,” ar Úna. “Rinne mé amhlaidh i do thaoibh-se,” ar Caoimhghín. “Bhí mo dhúil ort o'n gcéad uair. Acht ariamh roimhe sin níor chuireas an oiread sin suime i gcailíní agus do chuireas i dtaidhbhsí.” “Níor thuigeas cé an saghas rud an grádh sul ar chasamar ar a chéile,” ar Úna. “Thuigeas go maith é 'na dhiaidh sin.” “D'aithin ár n-anamanna a chéile,” ar Caoimhghín. “Táim fíor-chinnte anois go bhfuil aith-bhreith ann.” “Is iongantach an smaoineadh sin,” ar Úna. “Chuir sé sgannradh orm ar dtús. Níor thuigeas i gceart é. Níor bh'eol dam gur mhínighis dom í, an difrígheacht atá idir an ‘gnáth-dhuine’ agus an ‘fíor-dhuine.’ Ní fheadar go bhfuil sé fíor, acht tá sé an-iongantach. Is truagh nach gcuireann sinn go léir níos mó spéis ins an bh-‘fíor-dhuine.’ Ba mhinic nuair bhí árd-áthas orm dubhairt mé liom féin ‘cé'n fáth nach bhfuilim mar so i gcómhnuidhe, óir is é an “mé” céadna atá ionam i gcomhnuidhe? Agus má tá árd-áthas orm aon uair amháin is féidir árd-áthas a bheith orm i gcomhnuidhe, agus annsin bhéinn ar Neamh i gcomhnuidhe, ar shlighidh pé sgéal é.’” “Feallsamh atá ionnat,” ar Caoimhghín, agus phóg sé í. “Má's feallsamhna atá ionainn, a Chaoimhghín, is aisteach an dúil atá againn i bpóga. Níl teora linn.” <L 59> “Is féidir le feallsamh morán d'fhóghluim as póga,” ar seisean. “Bhíomar ag trácht,” ar sise, “ar an bhfíor-dhuine’ atá fá cheilt i ngach aoinne, agus ar an árd-áthas a bhíos air ó am go h-am —” “I gcomhnuidhe,” ar Caoimhghín. “Bíonn áthas ar an bh-‘fíor-dhuine’ i gcomhnuidhe. 'Sé an fáth nach mbíonn áthas ‘orainn’ i gcomhnuidhe: an ‘fíor-dhuine’ atá i ngach aon againn a bheith thíos, ceilte, dearmadtha, i n-ionad a bheith thuas, beodha, faoi réim, treorach.” “'Seadh,” ar Úna. “Sin a bhí im' aigneadh. Agus nach féidir le gach aoinne an ‘fíor-dhuine’ a shaothrughadh, mar adéarfá, agus é a dhéanamh síth-bheo i ndeireadh na dála? Agus annsin nach mbéadh gach aoinne chómh sásta, sonasach 'na shlighidh féin agus támuid-ne anois? Annsin nach mbéadh an Aois Fhor-órdha tagaithe?” “Bhéadh,” ar seisean. “Acht giodh go ndubhairt ár dTighearna go bhfuil Ríoghacht Neimhe ionainn féin, agus giodh go dtuigeann an ‘fíor dhuine’ an fhírinne ghlórmhar sin, ní thuigeann agus ní chreideann an ‘gnáth-dhuine í; agus riaghluigheann an ‘gnáth-dhuine’ an domhan fós. Cad a bhí i ngach ‘gluaiseacht’ mhór ó aois go h-aois? Cad atá i ngluaiseacht seo na Gaedhilge? Éirghe-amach na bh-‘fíor- dhaoine’ i n-aghaidh na ‘ngnáth-dhaoine.’ Diadhaireacht, diamhaireacht, fíor-ghrádh, fíor-fhilidheacht, fíor-cheol, carthan- nacht, chómh-mhothughadh — 'siad sain go léir beatha agus obair an ‘fhíor-dhuine.’” Uair eile bhíodar 'na suidhe ar Chnoc na Teamhrach. Iarnóin aoibhinn a bhí ann. Bhíodar ag trácht ar an tsean-shaoghal a bhí ann. “Is uathbhásach an rud é an oiread sin aoibhneasa a bheith caillte,” ar Úna. “Ní chreidim go bhfuil sé caillte,” ar Caoimhghín. “Na h-anamanna a bhí annso i dTeamhair fad ó tá siad i n-áit éigin nó ar stáid éigin sa gcruinne. B'fhéidir go bhfuil cuid aca tagaithe ar ais arís agus go bhfuilid ag obair fá cholna eile i n-áiteacha eile ar fud na h-Éireann. B'fhéidir go mbéadh cathair ní badh bhreaghtha agus nídh badh bheathamhla 'ná an tsean-Theamhair annso lá éigin.” “Is deacair é sin do chreideamh” ar Úna, “chómh uaigneach agus tá an áit indiu. Dá mbéadh fuinneamh agus <L 60> áthas i n-anam na h-Éireann bhéadh a mhalairt de sgéal againn.” “Níor shaoileamar féin an oiread sin áthais a bheith ionainn agus atá,” ar Caoimhghín. “Béidh eolus ar a cúmhacht mhór ag Éirinn lá éigin, agus annsin cuirfidh sí Teamhair agus neithe níos iongantaighe 'ná Teamhair ar bun arís.” “Béidhmid tar éis bháis annsin,” ar Úna, “ní fheicfimid- ne Cathair na Teamhrach go deo,” “Nílim cinnte nach bhfeicfimid,” ar Caoimhghín. “Níl fios ná fáirnis againn ar na turais atá i gcinneamhain d'ár n-anamainn. Ní bhéidhmid marbh ar aon chuma. Níl bás dáríribh ann acht athrú clódha agus athrú stáide. Níl Teamhair caillte acht athruighthe.” “Is iongantach an duine thú, a Chaoimhghín,” ar Úna. “Annso fá uaigneas na Teamhrach níl brón ná neimh- mheisneach ar bith ort. Ní chuimhnigheann tú ar a bhfuil caillte.” “Bhí mór-thaoide bheathadh annso uair amháin,” ar Caoimhghín. “D'imthigh an taoide agus anois tá an tráigh go h-uaigneach. Acht tiocfaidh an taoide ar ais i n-am 's i dtráth. Tá ádhbhar na taoide síth-bheo.” CAIB. a XVII. — INS AN IARTHAR. Bhí Caoimhghín agus Úna i n-áit uaigneach san Iarthar, agus bhí deire na laetheannta saoire ag druideamhaint leo. Sgríobh Caoimhghín do'n árd-thuairisgeoir, 'na oifig, ag rádh go mbadh mhaith leis cúpla lá eile a bheith aige i dtreo go mbéadh sé in-ann dul go dtí Feis Mhór an Iarthair, agus aiste speisialta a sgríobhadh 'na taoibh. Badh thruagh leis, dubhairt sé, gan an fheis mhór úd d'fheicsint. Fuair sé freagra gan mhoill. Chuir an t-árd-thuairisgeoir chuige fós an uimhir liteardha, “uimhir áirithe an tsamhraidh,” a tháinig amach breis a's seachtmhain roimhe sin. Bhí sgéal i nGaedhilg innte ó lámh Chaoimhghín féin. “Teasduigheann a thuilleadh laetheannta saoire uait, an eadh?” dubhairt an t-árd-thuairisgeoir. “Dubhairt bean liom go ndubhairt bean léi go bhfuil bean phósta agat anois. Má's fíor é sin ní iongnadh go bhfuil a thuilleadh laetheannta saoire ag teasdáil uait. Ní dóigh liom gur fíor an sgéal <L 61> ámhthach — ní chuireann feallsamh mar thusa suim ar bhith i neithe saoghalta mar mhnáibh. Acht is aisteach an rud nár chuiris i n-úil dom cá rabhais ag dul ar do laetheannta saoire. Maidir le laetheannta saoire eile béidh siad agat, ar shlighidh — mí ar a laighead. Cloisim go bhfuil na prátaí millte in áiteacha ó Iorrus go Cois Fhairrge — tháinig an dubhachán i dtús na seachtmhaine — agus ceapann ‘An tSean-bhean Liath’ gur chóir dúinn aistí áirithe a bheith againn ar an sgrios. Crom ar an obair chómh luath i n-Éirinn agus is féidir leat.” Mhínigh sé an saghas aistí a bhí ag teasdáil, agus rudaí eile a bhain leis an obair, agus annsin dubhairt sé: “Tá sé chómh maith dhuit gan a bheith le feicsint annso go ceann tamaill. Agus déan do sheacht ndithcheall leis na h-aistí. Saoileann ‘An tSean-bhean Liath’ anois gur cladhaire agus ‘fear baoghalach’ atá ionnat. Bhí ‘fits’ aici le déanaighe mar gheall ort, agus mar gheall ar do sgéal atá san uimhir áirithe. De bhrígh go raibh sé i nGaedhilg ní raibh Ó D. (an tEagarthóir) ró-chúramach. Acht anois! Ceapann ‘An tSean-bhean Liath’ agus daoine móra go bhfuil an donas déanta. Deireann tú sa sgéal, nó deireann ‘characters’ éigin, go dtéidheann Protastúnaigh ar Neamh chómh maith le daoine eile; nach bhfuil i n-Ifreann acht stáid, gan teine dá ríribh ar bith; nach bhfuil adharca ar an Diabhal; go raibh creideamh na bPágánach go breagh, uasal; agus a lán rudaí eile nár chuala duine i n-Éirinn ariamh. Is maith an rud nach rabhais annso timcheall le seachtmhain ó shoin, no chuirfidhe an ruaig ort. Tá súil agam go mbéidh an trioblóid thart sul a bhéas tú ar ais. Acht bíodh a fhios agat — agus cuimnigh air as so amach — go bhfuil ‘An tSean-bhean Liath’ ‘sensitif.’ Ná déan ‘coup’ eile de'n tsaghas céadna arís go bráth.” Cheap Caoimhghín gur amaideach an rud é aoinne a bheith ag casaoid faoi neithe adubhairt daoine i sgéal, nuair bhí corp na fírinne ionta go h-áirithe. Bhí mórán daoine ag trácht faoi litridheacht na nGaedheal le déanaighe. Gan cead ag na sgríbhneoirí a bhfíor-smaointe a nochtadh badh shuarach an litridheacht í! Ní raibh sé sásta no gur sgríobh sé litir mhór chuig an Athair Muiris faoi an gceist ar fad. Dubhairt Úna gur alt, apologia, ádhbhar leabhair a bhí inte. Is iomdha turas a bhí ag an mbeirt nuair do luigh Caoimhghín isteach ar na h-aistí i dtaoibh an dubhacháin. Do sháraigh bochtaineas an Iarthair ar a bhfacadar riamh. Dubhairt <L 62> Caoimhghín sna h-aistí go raibh bochtaineas na nGaedheal thar meodhon, agus nárbh olc agus nárbh uathbhásach an rud é na daoine ag a raibh iarsma na sean-shíbhialtachta a bheith i n-a leithéid de stáid? Nárbh uathbhásach an rud é fós intinní agus anamanna a bheith d'á milleadh annsin ó bhliadhain go bliadhain agus ó aois go h-aois. Tháinig dubhachán na h-intleachta ann — go deimhin bhí sé ann i gcomhnuidhe — chómh maith leis an ndubhachán eile. Dubhairt sé a lán faoi na neithe seo. Sgríobh an t-árd-thuairisgeoir chuige: “Tá na h-aistí go breagh ar shlighthibh, acht táthar ag casaoid go mór annso faoi an méid a sgríobhann tú ar Ghaedheala agus ar shean-shíbhialtacht agus ar anamainn. Ná bac leo feasta. Is beag an tsuim a chuireann ‘An tSean- bhean Liath’ ionta súd. Ní bhaineann siad le ‘nuaidheacht.’ Sgríobh ar phrátaí, a bhuachaill! — ar phrátaí atá loitighthe, millte. Tuigeann ‘An tSean-bhean Liath’ phrátaí lobhtha; ní thuigeann sí anamanna agus ní maith léi síbhialtacht, nua ná sean. Tá an sgéal céadna ag a léighteoirí.” Dubhairt Caoimhghín le hÚna go raibh sé ag éirighe tuirseach de pháipéirí nuaidheachta, ‘An tSean-bhean Liath’ go h-áirithe. Níor chuireadar suim acht i rudaí suaracha, aimseardha. Mheas sé go minic, adubhairt sé, gur chóir dó éirighe as obair de'n tsaghas úd, agus gan acht obair liteardha a bheith idir lámhaibh aige. Annsin bhéadh sé ag leanamhaint ar a fhíor-obair. Mar bhí sé pósta, agus saoghal aoibhinn, áthasach aige, badh chóir dó bheith i n-ann fíor-litridheacht do chumadh. Tráthnóna amháin nuair bhí a chuid oibre san Iarthar beagnach críochnuighthe bhíodar ag trácht faoi an gceist seo agus iad ag siubhal cois locha áluinn. “A Chaoimhghín,” ar Úna, “bíonn tú ag taidhbhreadh i gcomhnuidhe. Bíonn saghas draoidheachta ar do mheabhair agus ar do shúile agus ní fheiceann tú an saoghal coitcheann ar chor ar bith. Is maith an rud é sin ar shlighthibh; go deimhin is áluinn é; acht tá eagla orm 'na thaoibh. Chídhfidh tú lá éigin nach bhfuil an saoghal mar a cheapann tú é a bheith. Béidh a shuarachas agus a chruaidheas soiléir duit. Annsin fairíor! Béidh tú —” Do stad sé agus do phóg sé í. “Ní chuirim suim ar bith sa tsaoghal coitcheann,” ar seisean. “Tá tusa agam. Agus ó's rud é go bhfuil tá an saoghal go h-áluinn agam. Agus o's rud é go bhfuil sé chómh <L 63> h-áluinn sin badh chóir go mbéinn ag cumadh litridheachta. Fan go mbéad ar ais i mBaile Átha Cliath.” Do b'fhada an fhanamhaint í. Acht is beag a shaoileadar go mbéadh an sgéal mar sin. CAIB. a XVIII. — AN LITIR Ó N-A MHÁTHAIR. Maidin lá ar n-a bhárach fuair Caoimhghín beart litreacha a tháinig chun na h-oifige dó. Chuir an t-árd-thuairisgeoir chuige iad fá chlúdach mór. Acht ó bhí Caoimhghín ag triall go tapaidh ó áit go h-áit ní bhfuair sé i dtráth iad. Nuair d' osgail sé an clúdach fuair sé imeasg na litreach ceann a bhí ar an mbealach le fada. Cuireadh ar dtús go Dumhach Trágha Mhuirbhthean í — fá chúram Sheáin Uí Mhurchadha. Annsin cuireadh go teach Sheáin i mBéilfeirsde í. 'Na dhiaidh sin chuir Seán go dtí oifig Chaoimhghín i mBaile Átha Cliath í, agus chuir an t-árd-thuairisgeoir go Caoimhghín i gCúige Chonnacht í, i n-aoinfheacht leis na litreacha eile. “Go deimhin, is fada go dtáinig tú, a litir bhoicht,” ar seisean. “Agus gan bréag a rádh tá rian an turais ort.” Annsin do chonnaic sé, do réir mairc phosta, gur as a bhaile dúthchais féin a tháinig sí ar dtús. D' osgail sé go tapaidh í. Ba dheacair an rud í léigheadh. Ba léir dó nach raibh cleachtú ag an sgríbhneoir. Acht tháinig tocht ar a chroidhe nuair fuair sé amach gurbh í a mháthair féin do sgríobh í … “Cad tá ort, a Chaoimhghín a chroidhe?” ar Úna agus imnidhe uirthe. “An bhfuair tú droch-sgéal?” “Fuaras, fairíor!” ar seisean, “acht níl sé soiléir dam i n-aon chor. Tá trioblóid éigin ar mo mháthair.” Do sgrúdaigh sé an litir ar feadh tamaill eile. Annsin d' fhéach sé ar Úna, acht níor fhéad sé focal a rádh. Chuir an mháthair i n-úil dó — nó rinne sí iarracht chun é chur i n-úil dó — go rabhadar i gcruadh-chás, acht go raibh “ticéidí an turais” tar éis teacht ó na cailíní. Badh thruagh leo imtheacht as Cluaintobair, adubhairt sí, acht bhí eagla ortha nach raibh leigheas aca air. Do ghuidh sí air litrín a chur chuca chómh luath i n-Éirinn agus a b'fhéidir leis. Níor thuig Caoimhghín an trácht i dtaoibh na gcailíní, acht tháinig imnidhe agus eagla ar a chroidhe. A athair agus a <L 64> mháthair i gcruadh-chás! Agus a lán ama caillte cheana! Agus iad ag ceapadh, b'fhéidir, go rabhadar dearmadtha ar fad aige! Tháinig uaigneas agus sgannradh agus crádh croidhe air. Bhí a intinn trí n-a chéile, acht mhínigh sé an sgéal do Úna chómh maith agus do b'fhéidir leis. Tháinig brón agus eagla uirthe. D'aontuigh sí leis gur chóir dó dul go Cluaintobair láithreach bonn. Bí gábhad mór leis sin. D' aontuigheadar go rachadh sise go Baile Átha Cliath agus go bhfanfadh sí ar feadh na h-oidhche i dtigh an Chanónaigh. Cheap Caoimhghín go mbéad sé féin i mBaile Átha Cliath ar n-a bhárach — b'é tuairim an árd-thuairisgeora nár ghábhadh dhó fanamhaint nídh badh fhuide i gCúige Chonnacht. D' éirigh an lá fliuch, dorcha. Ba mhór an t-athrú é. Shaoil Caoimhghín go raibh sé cosamhail le n-a intinn féin. Do mhéaduigh an imnidhe agus an eagla a bhí ar chroidhe Úna. CAIB. a XIX. — BÁRR DONAIS I gCLUAINTOBAIR. Bhí an oidhche ann nuair shroich Caoimhghín an traen-phort ag Baile an t-Síoda Móna. Bhí turas fada roimhe fós, óir tá Cluaintobair i bhfad ó'n mbóthar iarainn. Is air ba ghearr an mhoill an rothar d' fhághail, agus i gceann cúig nóiméad bhí sé ag dul síos amach, ar bhóthar na móna i mbárr an anama. Bhí an oidhche maith go leor ar dtús, acht tar éis leath-uaire do thuit sé ag báisdigh, agus ba dheacair agus ba bhaoghalach é rothaireacht do dhéanamh. Níor mhó ná gur mhothuigh Caoimhghín cé an saghas oidhche a bhí ann. Bhí fiabhras 'na aigneadh ó mhaidin, chuir litir a mháthair an oiread sin buaidheartha air. Ba dhoilig leis an méid trioblóidhe agus duaidh a bhí uirthe agus ar a athair le déanaighe — agus é féin chómh athásach, chómh neamh-chuimhneach a's do bhéadh duine i dTír na nÓg! Ba mhór an náire dó é sin, dubhairt sé leis féin. Níor léir dó an fáth faoi nár sgríobh sé go minic chuca; níor léir dó an fáth faoi nár chuidigh sé leo acht chómh beag. Samhluigheadh dó nárbh é an duine céadna a bhí ann um an am so bhí ann seachtmhain nó mí roimhe sin. Acht b'fhearr a bheith mall 'ná ró-mhall, agus, le congnamh Dé do réidhteochadh sé gach rud láithreach baill, agus bhéadh teolaidheacht aca ar an bhfeilm bhig go lá a mbáis. <L 65> Nuair shroich sé Cluaintobair d'éirigh a chroidhe. Do mhothuigh sé arís chómh-cheangal iongantach idir a chroidhe agus gach rud a bhain le n-a bhaile dhúthchais. An tsean-áit! — bhí sí beo, croidheamhuil, ní raibh an spiorad céadna i n-aon áit eile. Bhí sé beagán déidheannach, agus níor casadh duine air i gCluaintobair féin. Ba mhaith an rud é sin, do shaoil sé. Níor mhaith leis labhairt le duine ar bhith no go mbéadh seanchus le n-a athair agus a mháthair aige. Ar teacht do'n bhóitrín dó bhí deireadh leis an rothaireacht; b'éigin dó shiubhal go dtí an teach. Ní raibh solus le feicsint sa tigh. Cheap sé go rabhadar 'na gcodladh. Do bhuail sé ar an doras. Ciúineas! Tost! Do bhuail sé arís. Do bhuail sé arís eile. Ní raibh freagra ná fuaim le cloisint. Do bhuail sé arís, do bhuail sé go raibh tuirse 'na láimh. Níorbh aon mhaitheas dó é. Níor tháinig freagra chuige, níor airigh sé fuaim acht fuaim an bhuailte. Tháinig eagla mhór ar a chroidhe. Do shiubhail sé thart timcheall an tighe. D'féach sé ar na fuinneogaibh. Do bhuail sé ar an ndoras arís. Mhothuigh sé duine ag teacht ó'n mbóithrín. “Cé thú féin, nó cad tá uait?” arsan duine — Máirtín Gréasaidhe a bhí ann. “Nach bhfuil fhios agat —” “An tusa atá ann, a Mháirtín,” ar Caoimhghín. “Táim ag bualadh an dorais le deich nóimid. Ní fheadar cad tá ortha istigh.” “Go bhfóiridh Dia orainn an oidhche bheannuighthe seo,” ar Máirtín. “Bhfuilim ag taidhbhreadh, nó an é Caoimhghín Ó Cearnaigh féin atá ann?” “Tá cuid de ann go cinnte,” ar Caoimhghín, “acht saoileann sé go bhfuil cuid dá anam imthighthe.” “Agus i n-ainm Dé, a Chaoimhghín, cé'n fáth faoi go dtáinig tú annso an uair seo?” “Níor bh'fhéidir liom teacht nídh ba luaithe,” ar Caoimhghín. “Bhí sé 'na oidhche nuair shroicheamar Baile an t-Síoda Móna —” “Acht cé'n fáth go dtáinig tú i n-aon chor?” ar Máirtín. “Cé'n fáth faoi do dtáinig mé i n-aon chor? Is aisteach an cheist í sin, a Mháirtín. Ar maidin indiu fuair mé litir ó mo mháthair —” “Ar maidin indiu?” <L 66> “Sgríobh sí an litir tamall maith ó shoin, acht bhíos ag dul ó áit go háit, agus ní bhfuaras í go dtí maidin indiu. Dubhairt sí go raibh trioblóid mhór ortha —” “Mo léan-chreach géar!” ar Máirtín. “Trioblóid nídh ba thruime ní raibh ar chroidhe máthar i gCluaintobair riamh.” “I n-ainm Dé, a Mháirtín, cad tá dá rádh agat? Ná h-abair go bhfuil aoinne aca marbh.” Agus do bhuail sé ar an doras. “Níl aoinne aca marbh, buidheachas mór le Dia,” ar Máirtín, “acht is iongnadh liom nach bhfuil an sgéal ar fad agat-sa, a Chaoimhghín.” “Is annamh a fuair mé tuairisg ó Chluaintobair,” ar Caoimhghín. “Sgríobh na cailíní chugam corr-uair ar dtús, acht is fada ó chuireadar oiread agus líne chugam.” “B'fhéidir go raibh fáth faoi sin, a Chaoimhghín. Bhí crádh croidhe orra, agus is bocht a bhí an saoghal aca san Oileán Úr go dtí le déanaighe.” “'San Oileán Úr!” ar Caoimhghín, agus iongnadh an domhain air. “Níor chualas go rabhadar san Oileán Úr. Ná cailíní bochta! —” “Chualas do mháthair ag rádh uair amháin nár cheart an sgéal a chur i n-úil duit fós. Bhéadh sé ag déanamh buaidheartha duit, adeir sí. Acht cheapas go raibh sé agat — agus sgéal na mbuachaillí leis — i bhfad roimhe seo.” “Sgéal na mbuachaillí!” ar Caoimhghín. “Bhfuil Art agus Donnchadh imthighthe mar an gcéadna?” “Chuadar leath-bhliadhain roimh na cailíní,” ar Máirtín. “Táid go léir i mBoston. Agus is dócha go bhfuil d'athair agus do mháthair bhocht ann anois —” Do phreab Caoimhghín. Is beag nár stad a chroidhe. “M'athair agus mo mháthair imthighthe! I n-ainm Dé bhfuil tú dáríribh, a Mháirtín?” “Fairíor, a Chaoimhghín, táim lom dáríribh, agus tá mo chroidhe cráidhte faoi rádh a's go bhfuilim. D' imthigheadar coicthigheas ó shoin beagnach. B'in é an bárr donais orainn go léir.” Níor labhair Caoimhghín ar feadh tamaill. Agus annsin nuair labhair sé shaoil Máirtín gur “taidhbhse gotha” a bhí aige. “Tuigim anois rudaí nár thuigeas cheana i litir mo mháthar,” ar seisean. “Is náireach, is uathbhásach an sgéal é. Is orm atá an locht ar mórán slighte, acht, ní raibh <L 67> eolas agam ar a stáid, agus níor chuireadar i n-úil dam é —” “Níor chuireadar i n-úil d'aoinne é go dtí le déanaighe,” ar Máirtín. “Shaoileamar go rabhadar compórdach go leór. Cheapadar, mar dubhradar liom sa deire, go mbéadh athrú ar an sgéal ó mhí go mí. Acht bhí fiacha ortha, agus ní rabhadar ábalta ar an cíos do chur le chéile. Dubhradar liom go raibh De Faoite (an tighearna talmhan) foighdeach go leór; acht ba léir dóibh nach mbéidís i n-ann slighe beathadh d' fhághail annso, agus nuair tháinig na ‘ticéidí’ ó na cailíní —” “Go bhfóiridh Dia ortha,” ar Caoimhghín de ghuth brónach. “Tá eagla orm go bhfuil a gcroidhe briste. Bhí grádh an domhain aca do'n bhfeilm bhig. 'Sé an mí-ádh cráidhte é nár sgríobhadar chugam i bfad ó shoin. Sin rud nach dtuigim i n-aon chor.” “Tháinig an sgéal go Cluaintobair leath-bhliadhain ó shoin go raibh tú ar tí pósadh, agus —” “Ní fheadar cé chuir an sgéal sin go Cluaintobair,” dubhairt Caoimhghín leis féin. “Seán Ó Murchada, b'fhéidir. … Bhí an ceart sa sgéal,” ar seisean ós áird, “agus tá bean óg, áluinn agam.” Bhíodar ag cainnt i dtaoibh Úna ar feadh tamaill. “Tá bród orm faoi an sgéal,” ar Máirtín. “Acht níl maitheas dúinn a bheith ag fanamhaint annso, a Chaoimhghín. Táim cinnte go bhfuil tuirse agus ocras ort chómh maith le brón. Tar liom anois, mar fear maith —” “A Mháirtín, bhfuil fhios agat cé'n áit 'na mbéidh m'athair agus mo mháthair ag fanamhaint i n-Aimeirioca, nó cá bhfuil na cailíní nó ná buachaillí?” “Mhuise, go deimhin, tá,” ar Máirtín. “Is minic do chualas an seoladh céadna. Seo é —” “Fan nóimid, a Mháirtín.” Thóg sé leabhrán cuimhne agus peann luaidhe as a phóca, agus annsin chuaidh sé fa dhéin lóchrainn an rothair. “Anois, a Mháirtín.” Chuir Máirtín an seoladh i n-úil dó, agus sgríobh sé síos sa leabhrán chuimhne é. “Go raibh míle maith agat, a Mháirtín,” ar seisean. “Táim buidheach ó chroidhe dhuit mar gheall ar do chinéaltas. Acht ní rachaidh mé leat anocht. Ní rachaidh mé isteach i do thigh, ní rachaidh mé trasna táirsighe i gCluaintobair sul a <L 68> rachaidh mé trasna táirsighe an tighe seo, tigh m' athar féin, agus é féin agus mo mháthair bhocht istigh rómham. Agus déanfaidh mé sin, le congnamh Dé, sul a bhéas an bhliadhain seo caithte. Tá sé orm anois gach rud do shochrughadh agus a chur i gcóir, agus iad a tharraing ar ais ar an bhfeilm bhig.” “Acht anocht, a Chaoimhghín —” “Táim ag dul ar ais go Baile Átha Cliath. Béidh traen na litreach ag Baile an t-Síoda Móna ar a —” “Go bhfóiridh Dia orainn,” ar Máirtín. “Bhéidhtheá marbh amach 's amach. Agus bhéadh na comharsana ar buile —” “Abair leo i mbárach, a Mháirtín, agus cuir i n-úil dóibh nár bh'fhéidir liom fanamhaint, agus nár mhaith liom fanamhaint, mar gheall ar an náire atá orm faoi sgéal agus stáid m'athar agus mo mháthar. Acht nuair a bhéas siad-san ar ais arís ní náire acht bród a bhéas orm agus mé i gCluaintobair.” Chuaidh Máirtín go mór agus go fuinneamhail i n-aghaidh imtheachta Chaoimhghín. Rud chómh díthchéillidhe níor chuala sé ariamh. Bhí Caoimhghín tuirseach tnáidhte cheana féin, agus bhéadh sé leath-mharbh sar a mbéadh leath an bhealaigh siubhalta aige. “Ní fhanfaidh mé i gCluaintobair, ní labhróchaidh mé leis na comharsana, ní rachaidh mé trasna táirsighe sa bparáisde nó go mbéidh m'athair agus mo mháthair ar ais arís. Sin é a fhaid 's a leithead agat, a Mháirtín,” ar Caoimhghín. “Acht teasduigheann rud le n-ithe uait, pé'r domhan é. Caithfidh tú bheith ciallmhar —” “Dá mbéadh fleadh na bhFiann féin ar siubhal, a Mháirtín, níor bh'fhéidir liom fanamhaint. Ní féidir liom aon rud a bhlaiseadh.” B'éigin do Mháirtín cead a chinn a thabhairt dó. Shiubhla- dar le chéile suas an bóithrín, agus ar sroichint an bhóthair mhóir dóibh d'fhág Caoimhghín a shlán ag Máirtín, do léim sé ar a rothar, agus as go bráth leis. Do stad Máirtín ar an mbóthar ar feadh tamaill, agus buaidhirt ar a chroidhe. D'éirigh an ghaoth, agus do thosnuigh sé ag báisdigh. Do chrom Máirtín a cheann agus do chuaidh sé a bhaile go brónach. <L 69> CAIB. a XX. — CAOIMHGHÍN AR IARRAIDH. Cailín an-aereach a b'eadh Úna do réir a carad. Bhí an tuairim chéadna ag Caoimhghín féin ar dtús. Níorbh eol do mórán aca chómh smuainteach, chómh intleachtach, chómh grádhmhar agus a bhí sí. Thuig Caoimhghín an sgéal i bhfad roimhe seo. Ag dul ar ais go Baile Átha Cliath di badh dhóigh le duine nach raibh sí aereach ná sonasach ariamh. Bhí uaigneas thar meodhan uirthe. Bhí brón uirthe um an am so faoi nach ndeachaidh sí i n-éinfheacht le Caoimhghín go Cluaintobair. Bhí a croidhe ag cur thar maoil le grádh dó, agus ba dhoiligh léi iad a bheith i bhfad ó chéile ar feadh aon lae amháin. Níor tháinig Caoimhghín ar ais ar n-a bhárach. Bhí sí cinnte go mbéadh sé ar ais um tráthnóna, mar dubhairt sé nach bhfanfadh sé i dtigh a athar acht ar feadh oidhche amháin agus go bhfágfadh sé Cluaintobair roimh an nóin. Acht tháinig an oidhche agus ní raibh sé le feicsint. Shaoil sí annsin gur mhian leis fanamhaint sa tsean-áit ar feadh oidhche eile. B'fhéidir go raibh sé tuirseach, nó b'fhéidir go raibh an trioblóid nídh ba mheasa 'ná do shaoil sé. Acht bhí iongnadh uirthe faoi nár chuir sé sreang-sgéal chuiche. Annsin chuimhnigh sí go ndubhairt sé léi go minic go raibh Cluaintobair i bhfad ó bhaile agus ó shráid-bhaile féin. Bhí sí cinnte, ámhthach, go bhfaighfeadh sí litir uaidh ar maidín lá ar n-a bhárach. Tháinig an lá, acht níor tháinig litir agus níor tháinig Caoimhghín. D'éirigh sí uaigneach, buaidheartha; acht cheap sí go raibh sé ar a bhealach agus go mbéadh sé i mBaile Átha Cliath roimh tuitim na h-oidhche. Acht ní raibh. Tháinig an tríomhadh lá, acht ní raibh tásg ná tuairisg air. Tháinig imnidhe mhór uirthe annsin. Chuaidh sí chun oifige an phosta agus chuir sí sreang-sgéal chuige, ag fiafruighe de cionnus mar bhí an sgéal aige agus cé'n uair a bhéadh sé ar ais. Bhí sí ag fanamhaint go mí-fhoighdeach le freagra ar feadh i bhfad. Fá dheireadh tháinig sgéal chuice ó oifig an phosta — ní raibh an “t-addressee” le fághail: deirtear go ndeachaidh sé go Baile Átha Cliath cúpla lá roimhe sin! Tháinig iongnadh agus eagla uirthe. Acht tar éis tamaill di ag smaoineadh d'éirigh sí go h-obann. “An páipéar, bh'fhéidir,” ar sise. Cuireadh ar ghnó éigin áirithe go minic é. B'fhéidir go bhfuair sé sreang-sgéal ón árd-thuairisgeoir, <L 70> agus go raibh sé ag obair i n-áit éigin fá'n dtuaith. Acht cé'n fáth faoi nár sgríobh sé chuice féin? Chuaidh sí fá dhéin na h-oifige. Dubhairt cléireach léi nách bhfaca sé Caoimhghín Ó Cearnaigh le fada, acht b'fhéidir go mbéadh sgéal le fághail i Roinn na Tuairisge. Chuaidh sé go seomra áirithe. Tháinig sé ar ais tar éis cúpla nóimid. Ní raibh Mac Uí Chearnaigh tagaithe fós, dubhairt sé, agus níor tháinig sgéal uaidh. Bhí iongnadh ortha faoi sin, óir badh cheart dó bheith ar ais cúpla lá roimhe sin. Bhí eagla mhór ar chroidhe Úna annsin. Chuaidh sí ar ais go tigh an Chanónaigh. Bhí an Canónach as baile. Cheap sí gur cheart di dul go Cluaintobair gan mhoill ar lorg eolais: shaoil sí nár bh'fhéidir léi fanamhaint i mBaile Átha Cliath ar aon chuma. Dubhairt bean a' tighe nach mbéadh sí i gCluaintobair roimh tuitim na h-oidhche agus go mbéadh sé chómh maith di fanamhaint go maidin. Dubhairt Úna go raibh morán ama caillte cheana, go raibh eagla uathbhásach uirthe, agus nár mhór di brostú … Bhí tuitim na h-oidhche ann nuair shroich sí Baile an tSíoda Móna féin. Ní raibh an “baile” le feicsint, oir bhí sé leath-mhíle ón traen-phort, acht bhí teach ósda i n-aice leis an mbóthar iarainn. Chuaidh Úna fá dhéin an tighe ósda chun cupán tae fhághail agus réidhteacht do dhéanamh i dtaoibh carra go Cluaintobair. Thug bean an tighe ósda fá deara go raibh deifir agus imnidhe uirthe. “Is fada an bealach é,” ar sise go cinéalta, nuair chuir sí an cupán os comhair Úna, “agus is léir go bhfuilir tuirseach go leór cheana féin —” “Bhfuil eolas agat ar Chluaintobair?” ar Úna. “Níl,” arsan bhean, “acht chualas go minic go bhfuil an bóthar an-fhada agus an-uaigneach. Agus is iomdha duine a chonnaic taidhbhsí ar an mbóthar céadna ist-oidhche.” Do thrácht sí ar na taidhbhsí go ceann tamaillín. “Is fada agus is contabharthach an bealach é,” ar sise. “Acht b'fhéidir go bhfuil rudaí níos measa 'ná taidhbhsí ann. An fear óg bocht a tháinig annso ó Chluaintobair i dtús na seachtmhaine, ní fhaca sé thaidhbhse, acht fuair sé —” “Cé an fear?” ar Úna, ag preabadh. D'fhéach bean an tighe ósda uirthe go géar acht go cinéalta. <L 71> “Tháinig fear óg annso oidhche Dé Luain, nó maidin Dé Mairt ba cheart dam a rádh,” ar sise. “Ní fheadar cé h-é féin. Bhí sé ag féachaint go lag, tuirseach, brónach. Dubhairt sé go dtáinig sé ar a rothar ó Chluaintobair i gcóir traen na litreach go Baile Átha Cliath, acht bhí sé ró-dhéidheannach — deich nóimid nó mar sin; bhí an donas ar an oidhche, agus ní raibh sé i n-ann siubhal go mear. Dubhairt sé go mbéadh sé amuigh i gcóir an chéad traen eile ar maidin lá ar n-a bhárach, acht nuair tháinig an mhaidin bhí an fear bocht i gcruadh-chás, agus tá sé i gcruadh-chás ó shoin — fiabhras inchinne air.” Bhain na focla deireannacha geit mhór as Úna. “Cé an saghas fir é féin?” ar sise. Thug an bhean gearr-thuairisg di. Do phreab Úna 'na seasamh. “Chuaidh m'fhear-chéile féin go Cluaintobair maidin Dé Luain,” ar sise. “Níor tháinig sé ar ais go Baile Átha Cliath, agus tásg ná tuairisg ní fhuaras air ó shoin. Tá mo chroidhe beagnach briste. Is cosamhail gurab é an fear —” “Go bhfóiridh Dia orainn! Is aisteach an sgéal é,” arsa bean an tighe ósda, ag preabadh … Chuadar suas na staighrí. Chuadar isteach i seomra mór. Bhí banaltra 'na suidhe cois leabtha. Bhí Caoimhghín 'na luighe sa leabaidh. CAIB. a XXI. — AN FIABHRAS. An stáid 'na raibh Caoimhghín bhí sé go dona. Is beag nár bhris croidhe Úna an oidhche sin agus í ag freastail agus ag faire. Is iomdha oidhche freastail de'n tsaghas céadna a bhí roimpe. Nuair d'fhág Caoimhghín slán aici i gCúige Chonnacht ní raibh rian ná cosamhlacht teinnis air giodh go raibh sé buaidheartha brónach. Bhí sé láidir go leor i gcómhnuidhe. Dá bhrígh sin do b' iongnadh léi mar thuit sé chómh breoidhte sin go h-obann. Chuir sí nóta chun an Chanónaigh le cur i n-iúl dó cá raibh sí agus 'ghá rádh go raibh fiabhras mór ar Chaoimhghín. Cheap sí fós gur cheart an sgéal a chur chun a athar agus a mháthar. Mhínigh sí an cheist do mhuinntir an tighe ósda, agus is ortha ba ghearr an mhoill teachtaire a chur go Cluain- <L 72> tobair. Tháinig an teachtaire ar ais agus dubhairt sé le h-Úna go raibh an t-athair agus an mháthair imthighthe go h-Aimeírioca le breis agus coicthigheas. Do chrom Úna a ceann agus tháinig deora 'na shúilibh. Thuig sí go maith annsin cad do thuit amach do Chaoimhghín. Dubhairt an teachtaire fós go raibh brón ar na sean- chomharsana fá'n sgéal go raibh Caoimhghín ar an leabaidh breoidhte. Bhí gac aoinne ag trácht ar a chuaird go Cluaintobair san oidhche agus ar an seanchus le Máirtín Gréasaidhe. Bhí Máirtín ag innsint an sgéil do ló a's d'oidhche. D'innis sé ó thús go deireadh do'n teachtaire é. D'innis an teachtaire ó thús go deireadh do Úna é. Bhí gach rud soiléir annsin. Tháinig Máirtín féin agus a lán eile do na sean- chomharsana go Baile an t-Síoda Móna ar lorg eolais faoi an stáid 'na raibh Caoimhghín. Tháinig cuid aca go minic. Ba mhór an cheist a bhí ortha 'na thaoibh ar dtús. D'fhan Máirtín agus cuid eile aca san áit ar feadh na h-oidhche ar tháinig iompódh an fhiabhrais, agus níor imthigheadar a bhaile no go bhfuaireadar amach ó Úna go raibh rian bisigh le feicsint. Is ortha a bhí an t-áthas annsin. Níorbh fhada go dtáinig an lá nuair adubhairt Úna go raibh an “baoghal” thart do réir an dochtúra. Bhí éadtromú croidhe i gCluain- tobair an oidhche sin. Annsin chuimhnigh Úna ar rudaí nár b'fhéidir léi bacadh leo roimhe sin. Chuir sí nóta chun an árd-thuairisgeora dá chur i n-úil dó cad a thuit amach do Chaoimhghín agus an feabhas a bhí ag teacht air. Chuir sí litir mhór chun an Chanónaigh, litir 'na raibh bród agus mór-gháirdheachas agus buidheachas ó chroidhe mar gheall ar an bhfeabhas chéadna. Nuair tháinig Caoimhghín chuige féin níor ghábhadh dó míniughadh a thabhairt dá mhnaoi. Bhí bród an tsaoghail láimhe air faoi go bhfuair sí amach an áit 'na raibh sé, agus faoi go raibh sí ag freastal air i rith an fhiabhrais. Ba dhóigh leis ar dtús gur aingeal a bhí cois na leabtha. Maidin amháin bhíodar ag caint faoi an oidhche ar ar thuit sé breoidhte. “Bhí an donas ar an aimsir sa deireadh,” ar seisean, “agus bhí an donas orm-sa fós. Acht dubhairt mé liom féin gur thuilleas é, agus a dhá oiread leis. Bhíomar ag caint go minic faoi ‘chéasadh an ghnáth-dhuine.’ Thuigeas é go maith annsin, agus céasadh an anama chómh maith leis. <L 73> Do chuimhnigheas ar a lán adubhrais an lá úd a bhíomar cois na fairrge i bhFine Gall. Bhí trácht agat ar fhear óg agus ar mhnaoi óig a thréig a n-árd-nádúir, a chuir spéis i ngrádh, i n-aoibhneas, i ndiomhaointeas, gan suim i n-aon rud acht amháin iad féin —” “Ná bac leo,” ar Úna. “Ní bhaineann siad linne. Tuigim a lán rudaí anois nár thuigeas i gceart an uair sin. Táim i bhfad níos ciallmhaire indiu. Bean atá ionam anois. Tréigean na h-árd-nádúire, an eadh! A' gceapann tú gur thréig sinne ár n-árd-nádúir — an méid atá againn — nuair phósamar le chéile. Má cheapann tú amhlaidh béidh troid eadrainn, a Chaoimhghín Uí Chearnaigh. “Ní cheapaim,” ar Caoimhghín ag gáire, “acht sar a phós mé thú badh cheart dam a bheith cinnte go raibh teolaidheacht ag m'athair agus ag mo mháthair, go rabhadar compórdach ar an bhfeilm bhig. Rinne mé dearmad mór, agus is beag nár chaill mé mo mheabhair nuair fuair mé amach an chaoi 'na rabhadar.” Do phóg Úna é. “Déanfaidh sin anois,” ar sise. “Ná bíodh ceist ort as so amach. Béidh gach rud socruighthe i gceann tamaillín. 'Sí an fhírinne ghlan a rádh go bhfuil do chroidhe ró-dhoimhin agus ró-ghrádhmar, agus ní mór duit bheith cúramach nó béidh sé dá chéasadh i gcomhnuidhe.” Maidir leis an imirc do shaoil sí go raibh an oiread lochta ar an athair agus an mháthair agus a bhí ar Chaoimhghín acht ní dubhairt sí ós áird é. Chómh luath agus bhí Caoimhghín i n-ann sgríobhadh arís chuir sé litreacha chun an athar agus na máthar, agus chun na mbuachaillí agus na gcailíní agus chun an tighearna talmhan. Chuir sé airgead chun an athar i gcóir an turais ar ais go hÉirinn. Do chuir sé rudaí eile chun cinn. Ní raibh a lán airgid fágtha aige féin sa deireadh, acht bhí a chroidhe agus a aigne sásta. Sgríobh sé chun an árd-thuairisgeora, agus fuair sé freagra go luath. “Tá buaidhirt an domhain orm i do thaoibh,” arsan t-árd-thuairisgeoir, “acht tá áthas mór orm faoi go bhfuilir ag éirghe láidir. Ná tig ar ais i n-aon chor no go mbéidh tú chómh slán agus do bhí tú riamh. Tá ‘An t-Sean-bhean Liath’ níos díthchéillidhe 'ná do bhí sí riamh. Dar ndóigh tá mé liath aici.” <L 74> Tamall 'na dhiaidh sin chuaidh Caoimhghín agus Úna go dtí gleanntán deas, deic míle ó Bhaile an tSíoda Móna. Bhíodar annsin ar feadh trí seachtmhaine, agus bhí an oiread eile áthais ortha a's mar bhí ins na laetheannta a chaitheadar cois na fairrge i bhFine Gall tar éis an phósta. CAIB. a XXII. — AN DROCH-SGÉAL A FUAIR CAOIMHGHÍN. D'fhág Caoimhghín agus Úna a d”Tír na nÓg” fán dtuaith, agus chuadar ar ais go Baile Átha Cluiath. Acht bhí Tír na nÓg 'na gcroidhthe agus 'na n-anamainn féin, agus nuair chuireadar fútha sa dtigín i nDumhach Muirbhthean do sháruigh a sógh agus a n-aoibhneas agus a n-áthas ar a raibh ortha riamh. Shaoil Caoimhghín gur spiorad a bhí i n-Úna, agus do chrom sé arís an chéad lá ar an “leabhar mór” do sgríobhadh. Mheas sé go mbéadh an leabhar go h-áluinn, agus go mbéadh saoghal aoibhinn i gcinneamhain dó féin agus dá mhnaoi ghleoidhte, ghrádhmhair. Fuair sé litir ó n-a mháthair a chuir bród agus suaimhneas ar a chroidhe. Dubhairt sí go rabhadar slán, croidheamhail tar éis na trioblóide, agus go mbéidís ar ais ar an bhfeilm bhig i gceann ráithe, le congnamh Dé. Chuir Aimeirioca sgáth agus sgannradh ortha, agus shaoil sí ar uairibh go raibh sí ag siabhránacht. Ar maidin Dé Sathairn 'seadh tháinig Caoimhghín agus Úna ar ais go Baile Átha Cliath. Dia Luain 'na dhiaidh sin chuaidh Caoimhghín chun na h-oifige. Tháinig iongnadh air nuair a chonnaic sé an t-árd- thuairisgeoir. Ba chosamhail go raibh rud éigin ag déanamh buaidheartha dó. “Bhfuil tú chómh láidir a's do bhí tú riamh,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Táim,” ar Caoimhghín, “agus i bhfad níos láidire, buidheachas mór le Dia.” “Is aoibhinn liom é sin,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Dubhairt mé leat sa litir gan teacht ar ais no go mbéitheá chómh láidir agus do bhí tú riamh.” Bhí sé ag smaoineadh ar feadh tamaillín. “Tá tú óg, a Mhic Uí Chearnaigh,” ar seisean fá dheoidh, “agus tá tú láidir, agus tá misneach agat. Tá go maith.” Do smaoinigh sé ar feadh tamaillín eile. <L 75> “Tigeann fearg luinne orm anois agus arís faoi an oifig seo,” ar seisean. “Bím ar tí imtheacht aisti agus as Éirinn ar fad. Saoilim ar uairibh gur ionann an Diabhal agus ‘An t-Sean-bhean Liath’! Tá sí amaideach, tá sí neamh-mhisneamhail, tá sí tíoránta.” “Cad tá ort i n-aon chor?” ar Caoimhghín. “Fearg,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Tá sé orm droch- sgéal a chur i n-úil duit. Níl leigheas agam air.” “Ní gábhadh dhuit an méid sin a chur i n-úil dam,” ar Caoimhghín. “Tuigim go maith é.” “Dubhairt me leat i litir a chuireas ag triall ort tamall ó shoin go dtáinig sgannradh ortha annso faoi an sgéal úd san uimhir áirithe. Cheapadar gur ‘fear contabharthach’ a bhí ionnat agus go raibh an donas déanta. Bhíodar ag fanamhaint le h-uain no ‘seans’ chun an ruaig a chur ort. 'Seadh. Níor tháinig tú ar ais nuair bhí an obair críochnuighthe agat i gCúige Chonnacht agus ní fhuair mé tásg ná tuairisg ort no go raibh cúpla seachtmhain caithte.” “Bhí fiabhras inchinne orm,” ar Caoimhghín. “Tá fhios agam go raibh,” arsan t-árd-thuairisgeoir, “acht ní raibh a fhios agam ar dtús, agus bhí iongnadh an domhain orm faoi nár tháinig míniughadh nó teachtaireacht éigin chugam. Tar éis seachtmhaine fuaras ordughadh chun duine eile a chur i do phost, agus b'éigin dom é dhéanamh —” “Acht nuair tháinig eolus ar an stáid 'na rabhas —” “Bhí an duine eile san bpost,” arsan t-árd-thuairisgeoir go brónach. “Níor mhaith liom an sgéal a chur i n-úil duit chómh fada agus do bhí tú lag. Anois —” “Níl post le fághail agam,” ar Caoimhghín. “B'fhéidir go mbéadh post le fághail i gceann tamaill,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Déanfaidh mé mo dhíthcheall ar do shon. Acht tá eagla orm go bhfuil ár ‘ndaoine móra’ go mór i d'aghaidh mar gheall ar an sgéal úd agus mar gheall ar do bharamhla agus do smaointe faoi go leor rudaí. Is fearr do dhuine — fear páipéir nuaidheachta go h-áirithe — gan a smaointe a nochtadh i n-Éirinn. Tá náimhde an smaoinighthe ró-láidir.” “Tá athrú ag teacht ar Éirinn,” ar Caoimhghín. “Go mall,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Agus tá an chuid is mó d' Éirinn feochta ag an aineolas agus an <L 76> mí-mheisneach. Teasduigheann Cúchulainn nua, Cúchulainn intleachtach, uainn, agus níl sé le fághail.” “Tá an spiorad ins na daoine, acht tá sé fá cheilt fós,” ar Caoimhghín. “'Sé an rud atá rómhainn 'ná an ‘gnáth-dhuine’ atá i ngach aoinne a bhualadh fá chos, agus an ‘fíor-dhuine’ a chur i n-uachdar. 'Na dhiaidh sin béidh Ríoghacht Neimhe againn — nó ionainn.” “Ní bhéidh sí san oifig seo go dtoghfar Cúchulainn mar eagarthóir agus Prometeus mar ‘thuairisgeoir iasachta’” arsan t-árd-thuairisgeoir. CAIB. a XXIII. — LAETHEANNTA AN DÓLÁIS. Níor shaoil Caoimhghín ar dtús go raibh an sgéal leath chómh dona aige agus do cheap an t-árd-thuairisgeoir é a bheith. Go deimhin níor shaoil sé go raibh sé go dona ar chor ar bith. Bhí sé tuirseach de thuairisgeoireacht — an saghas di a bhí ag teasdáil ón ‘tSean-bhean Liath’ pé sgéal é. An dúil mhór a bhí aige i litridheacht, bhí sí ag éirghe nidh ba dhéine agus nídh ba láidire le déanaighe 'ná mar bhí sí cheana. Cheap sé gur mhithid dó fíor-iarracht a dhéanamh i gcóir saoghail sásamhail, liteardha. Bhí go maith. Do chuir sé snas agus slacht ar an gcéad chuid de'n leabhar fá “Chreideamh agus Saothar ár Sinnsir,” an leabhar 'nar thrácht sé faoi “an chóimh-cheangal atá idir diamhaireacht agus fíor-shíbhialtacht.” Do chuir sé chun carad í — duine mór de Chonnradh na Gaedhilge. Níorbh fhada gur chasadar ar a chéile. “Tá an leabhar léighte agam,” arsan duine mór. “Do thaithnigh sé go mór liom féin. Acht ní féidir leis an gConnradh é fhoillsiughadh. Tá rudaí ann agus níor mhaith le daoine áirithe a n-innsint ná a gcraobhsgaoileadh. Sgaipfeadh an leabhar an iomarca eolais imeasg an tsluaigh.” “Ní féidir é sin a dhéanamh,” ar Caoimhghín; “ní féidir an iomarca eolais a spaipeadh i n-aon tír.” “Is féidir — i n-Éirinn,” arsan duine mór. “Is contabh- arthach an rud an t-eolas. Ní fuláir do'n Chonnradh a bheith an-chúramach. Caitfidh sé bheith chómh glic le sean-shionnach.” “Ní fheicim aon chóimh-cheangal idir fírinne staire agus sean-shionnach,” ar Caoimhghín. <L 77> Do ghabh gáire an duine mór. “Tá sin go maith,” ar seisean. “Acht is fearr gliocas an tsionnaigh 'ná fírinne staire i n-Éirinn go fóill. Rud eile. Ní thaithneochadh an leabhar leis na Gaedheala féin. Na daoine a bhíos ag innsint sgéal cois na teineadh insa nGaedhealtacht, ní bhéadh baint aca leis. Is rud fá leith an aigne Ghaedhealach, agus ní dóigh liom go bhfuil an diamhaireacht agus an fheallsamhnacht úd oireamhnach di ar aon chor.” “Acht tráchtann sé ar aigneadh ár sinnsir rómhann,” ar Caoimhghín. “Aigne Ghaedhealach a bhí aca súd! Tá daoine ag trácht faoi an nGaedhealtacht le déanaighe agus níl eolus aca acht ar iarsma beag de'n Ghaedhealtacht — an t-iarsma beag atá le fághail indiu: aon lá as milliún beo-laetheannta na Gaedhealtachta. Is beag an tsuim a chuireann siad ins an mhór-Ghaedhealtacht dho-fheicsionaigh.” “B'fhéidir é,” arsan duine mór. “Acht níl an t-am tagaithe fós. Tá aigne na n-Gaedheal indiu chómh simplidhe, creidmheach le h-aigneadh leinbh. 'Seadh, go díreach. Leanbh na hEorpa an Gaedheal. Ní sgéala na Saoi acht sgéala na sidhe atá ag teasdáil uaidh.” Bhí an rud céadna le rádh ag daoine móra eile agus ag daoine beaga chómh maith leo. Ní raibh foillsightheoir i n-Áth Cliath toilteannach an leabhar do chraobhsgaoileadh. Tháinig iongnadh ortha na thaoibh. Bhéadh sé chómh maith do Chaoimhghín iarraidh ar Fhear na Gealaighe é fhoillsiú. Dubhairt a lán nach raibh smaointe ná litridheacht ag teasdáil ó na Gaedheala. Dubhradh fós nach raibh smaointe ná litridheacht ag teasdáil ó na h-Éireannaigh nach raibh teanga a sinnsir aca. Ní rabhadar ag teasdáil i n-aon áit sa tír acht amháin ó chorr-dhuine. Do b'aisteach an rud é, adubhairt Caoimhghín leis féin. Níor chreid sé é, ar dtús. Acht na neithe liteardha a sgríobh sé, i nGaedhilg nó i Sacs-Bhéarla: neithe a bhain le feallsamhnacht, le h-árd-smaointe, le h-anam, le h-intleacht, ní chuirfeadh aoinne i gclódh iad i bhfuirm leabhair, agus is beag eagarthóir páipéir a léighfeadh iad ar fad. Dubhradh leis i gcomhnuidhe ná tuigfeadh an sluagh iad. “An rabhas ag taidhbhreadh?” ar seisean i litir do'n Athair Muiris. “An rabhamar go léir ag taidhbhreadh le linn an Oireachtais úd — fadó, mar shamhluigheann sé dhom féin anois. Cá bhfuil an ‘Éire nua’? Cá bhfuil an ‘spiorad nua’? Cá bhfuil an intleacht mhór a bhí ag éirghe, <L 78> dar linn? B'fhéidir go bhfuilid go léir ann, acht ní léir dom go bhfuil. Tá an donas ar mo shaoghal-sa, agus ní fheadar 'on domhan cad is cóir dom a dhéanamh. Litridheacht i mBaile Átha Cliath — Fairíor! Chím anois go mbéadh sé chómh maith dhom bheith ag gabháil abhráin don Life. Ní féidir liom post fhághail i n-oifig aon pháipéir eile. Rinne mé go leor iarrachta. Bhíonn mo chroidhe cráidhte go minic. Sa maidin, ámhthach, bíonn aoibhneas agus draoidheacht ar mo chroidhe, agus bíonn dóchas an domhain agam. Um thráthnóna, tar éis mé a bheith ar lorg oibre ó áit go h-áit, agus i n-oifigí do gach uile chineál — mo chreach cráidhte! “Tá saghas scannradh ar an mhnaoi, acht ní leigeann sí uirthe go bhfuil. Tá mo chroidhe céasta 'na taoibh ó ló go ló. Deireann sí ó am go h-am go gcaithfidh sinn imtheacht as Éirinn. Agus an t-athair agus an mháthair ar tí teacht ar ais, agus dóchas 'na gcroidhe! — ní heol dóibh an stáid 'na bhfuilmid. Dubhras go minic go dtigeann anam duine ar an domhan i dtreo go mbéadh cath agus cleachtadh aige. Cath agus cleachtadh! Cath agus cleachtadh i gcomhnuidhe, gcomhnuidhe! 'Seadh, dubhras é roimhe seo; tuigim agus mothuighim anois é.” Dubhairt an t-Athair Muiris go mb' fhearr do Chaoimhghín agus Úna Baile Átha Cliath d'fhágáil agus dul go Cluain- tobair. Bhéadh saoghal sonasach aca ar an bhfeilm bhig, dar leis, agus tar éis oibre an lae bhéadh sé ar a chumas litridheacht a dhóthain do chumadh. “Dubhras leat i bhfad ó shoin go bhfuil ‘mianach smaointe’ le fághail fá'n dtuaith, agus go bhfuil domhan intinne fá leith ag muintir na tuaithe. Tiocfaidh nua-litridheacht na h-Éireann ó'n dtuaith. Na bailte móra atá againn tá siad feochta, loitighthe. Níl spiorad Chríost ná spiorad Chúchulainn ionta. Fill ar an bhfeilmeoireacht, a Chaoimhghín, agus béidh ádhbhar fhilidheachta agus ádhbhar litridheachta i do chroidhe gach lá. 'Seadh, agus béidh rud atá i bhfad níos fearr ionat — béidh Ríoghacht Neimhe le mothughadh ionat. Táim chómh sona le naomh agus mé ag obair ar an riasc mór annso i nGortruadh. An fheil- meoireacht go bráth!” “Anois agus arís,” ar Caoimhghín 'na fhreagra, “saoilim go bhfuil an ceart agat, agus gur chóir dom dul ar ais go Cluaintobair. Acht is sgríbhneoir mé gan aon ghó, agus tá sé buailte isteach im' aigneadh go bhfuil neithe im' intinn gur cóir dom a gcraobhsgaoileadh. Acht níl slighe ná uain <L 79> agam chun é sin do dhéanamh. Tá an fhírinne agat mar gheall ar na bailte móra. Tá siad feochta, loitighthe. Acht níl. Tá anam i ngach duine atá 'na chomhnuidhe ionta. 'Sé an donas é go bhfuil na ‘gnáth-dhaoine’ i n-uachdar. Ní fuláir dúinn bheith foighdeach agus ár ndithchioll do dhéanamh gach lá dá maireann sinn chun an ‘fhíor-dhuine’ atá fá cheilt i ngach cathruightheoir a mhúsgailt. “Thug an Canónach Ó Maoilbheanna seanmóirí iongantacha uaidh le déanaighe. Chuir sé sgannradh ar a lán, óir bhí brígh a theagaisg fíor-chosamhail le cumannacht. Béidh éirghe amach imeasg na mbocht lá éigin, dubhairt sé, agus badh mhaith leis é. Tá mé féin bocht go leor anois, agus támuid i gcruadhchás. Tá imnidhe mhór orm faoi an mhnaoi. Is dócha go rachaidh sinn go Cluaintobair i ndeire na tréimhse …” Tamall 'na dhiaidh sin tháinig sgannrad mór ar Chaoimhghín. Do bhuail Úna breoite. D'éirigh sí nídh ba laige ó ló go ló. Tháinig an dochtúir chuice, tháinig an Canónach gac lá dá féachaint. I gceann coicthighise cheap gach aoinne acht amháin Caoimhghín go raibh an bás i ngar di, agus maidir le Caoimhghín féin giodh go raibh dóchas aige fós bhí sé beagnach as a mheabhair. “A Chaoimhghín,” ar sise tráthnóna, “is minic a bhíomar ag trácht ar an mbeathaidh agus ar an mbás; is minic adubhrais nach bhfuil sa mbás acht athrú clódha; is minic adubhrais go raibh chóimh-cheangal agus cáirdeas idir ár n-anmanna fad ó, agus go mbéidh chóimh-cheangal agus cáirdeas eatortha go deo na ndeor. Anois, a Chaoimhghín, éirigheadh do chroidhe, agus bíodh meisneach agat, agus bíodh dóchas ionat. Agus béidh m'anam i ngar duit i gcomhnuidhe, agus béidhmid i n-aoinfheacht le chéile arís, agus —” Acht ní féidir leis creidheamh go raibh sí ag imtheacht. Do phóg sé í, agus dubhairt sé go mbéadh saoghal fada sonasach roimpi. Maidir leis an bhfeallsamhnacht níor chuimhnigh sé uirthe. CAIB. a XXIV. — TRÁGHAIDHEACHT. “Go dtugaidh Dia solus na bhflaitheas dá h-anam! Tá sí imthighthe uainn,” arsan Canónach. Chuaidh Caoimhghín amach as an tseomra. Níor léir dó cad a bhí dá dhéanamh aige. Bhí a chroidhe céasta, bhí a intinn trí n-a chéile. <L 80> Chuaidh sé ar an tsráid. Chuaidh sé síos chun na trágha. Bhuail sé síos 'na dhiaidh sin ar bhóthar na fairrge, agus fiabhras 'na mheabhair. Bhí an oidhche go geal, glórmhar, acht níor chuir sé suim i n-aon rud a bhí le feicsint nó le mothughadh. Do shiubhail sé chómh luath agus do fhéad sé; do rith sé ar uairibh. D'iompuigh sé ar bhóthar sléibhe, agus do shiubhail sé nídh ba luaithe 'ná riamh. Anois agus arís do rith sé i mbárr an anama. Do shiubhail sé agus do rith sé, do rith sé agus do shiubhail sé i n-uaigneas na h-oidhche. Fá dheireadh thiar ní raibh sé i n-ann rith ná siubhal. Do chaith sé é féin ar an dtalamh faoi sgáth an chlaidhe, agus do ghuidh sé chun Dé go mbéadh deireadh leis. Ba h-uathbhásach iad a dhólás, a chéasadh croidhe, a bhuaidhirt anama. Ba léir dó fá dheireadh an dearmad mór do rinne sé. Níor ghlach sé le comhairle Úna, níor lean sé ar a fhíor-obair, níor chuimhnigh sé ar a athair agus ar a mháthair. Chuir sé an iomarca suime ann féin, agus sa ngrádh, agus i n-aoibhneas. Agus tháinig tubaiste air, tháinig mí-ádh air, dá bhárr. Dá mbéadh ciall aige i n-am bhéadh sé ag obair i gcóir an pháipéir fós, agus am agus suaimhneas aige i gcóir litridheachta; bhéadh a athair agus a mháthair go com- pórdach sa mbaile; bhéadh Úna 'na beathaidh. Acht ní raibh ciall ná cogubhas aige, agus dá bhrígh sin do thuit dólás agus donas agus bárr donais air. Ní raibh dúil aige i n-aon rud acht amháin an bás. Do luigh sé annsin ar feadh uaire, agus do mheas sé gur chosamhail le h-Ifreann stáid a chroidhe agus a intinne. … Fá dheireadh d'éirigh sé sár-thuirseach, agus do thuit a chodladh air … Shaoil sé ar ndúiseacht dó go raibh sé i n-áit áluinn, aoibhinn, agus go raibh Úna le n-a chois, agus í ag féachaint air go grádhmhar. Tháinig áthas thar meodhon ar a chroidhe. Bhí sé cinnte gur chuala sé a guth agus go bhfaca sé glóire a súl. An chéad nóimid eile bhí sé 'na lán-dúiseacht. Fairíor, bhí Úna imthighthe, acht do b'iongantach an méid síothchána agus sonais a bhí 'na aigneadh fós. D'éirigh sé 'na sheasamh. Bhí an moch-thráth ann. Bhí sé fíor-chinnte go raibh anam Úna i n-aice leis. Dubhairt sé leis féin go mbéadh sé foighdeach, calma, deagh- chroidheach as sin amach, agus go leanfadh sé go dian, díthcheallach ar obair a shaoghail. Níl i mbeathaidh dhuine sa réim chorpordha acht seal, agus bhéadh a anam agus anam <L 81> Úna i n-aoinfheact le chéile ar stáid naomhtha, shíorruidhe. Sa réim seo féin ba ghlan, beannuighthe an grádh a bhí eatortha. Chuaidh sé ar ais go Dúmhach Trágha Mhuirbhthean. CAIB. a XXV. — AITH-BHEO. Ar teacht isteach do'n tigín do Chaoimhghín tháinig an Canónach síos na staidhrí. “I n-ainm an Tighearna cá rabhais, a Chaoimhghín?” ar seisean. “Bhí imnidhe mhór orm i do thaoibh, agus bhí Úna —” “Shaoileas ar dtús go raibh mo chroidhe briste,” ar Caoimhghín, “acht buidheachas mór le Dia táim i bhfad níos láidire anois.” “Is mór an truagh faoi go ndeachaidh tú amach,” arsan Canónach — “Is mór an dearmad do rinneamar go léir. Nuair tháinig Úna chuice féin arís —” “I n-ainm Dé, a Chanónaigh, an bhfuilir dáríribh —” “Tháinig sí chuice féin,” arsan Canónach, “agus buidheachas mór le Dia bhí sí nídh ba láidire 'ná mar bhí sí le tamall maith. Tá sí 'n-a codladh go sámh anois. Tá an dochtúir imthighthe. Tá sé sásta 'na aigneadh. Deir sé go bhfuil biseach mór uirthe.” Do shuidh Caoimhghín síos i gcathaoir. Idir iongnadh agus mór-gháirdeachas níor fhéad sé oiread agus focal a rádh. “Caithfidh mé imtheacht anois,” arsan Canónach. Is orm atá an t-áthas. Acht fan — tá sgéal again le h-innsint duit. Bhí an oiread sin buaidheartha orainn nuair tháinig mé isteach ar tuitim na h-oidhche gur imthigh sé glan as mo chuimhne. Bhíos i n-oifig na ‘Sean-mhná’ indiu. Bhíos ag cainnt leis an eagarthóir i dtaoibh na seanmóirí úd. Rinne mé tagairt duit-se agus do'n trioblóid mhór a bhí ort. Dubhairt sé nár thuig sé cionnus mar bhí an sgéal ar aon chor agus go raibh brón mór air mar gheall ar do chás. Tabhairfidh sé post áirithe dhuit láithreach bonn má's maith leat é.” D'imthigh an Canónach annsin. Chuaidh Caoimhghín suas na staighrí. Shaoil sé gur bealach go Neamh a bhí ann. Chuaidh sé isteach go ciúin, socair sa tseomra. Bhí Úna 'na codladh, agus í go sámh. Do shuidh sé síos cois na leabtha. <L 82> D'osgail sí a súile i gceann tamaillín. D'fhéach sí ar Chaoimhghín go grádhmhar. Do phóg sé í. “Is iongantach an sgéal a bhéas agam le h-innsint duit ar ball,” ar sise. “Bhí tú cinnte go rabhas imthighthe uait.” “Bhí cosamhlacht an bháis ort, a ghrádh,” ar Caoimhghín, “agus is beag nár bhris mo chroidhe.” “Tá cuimhne agat ar fhís nó taidhbhreadh mo mháthar boichte i bhFine Gall,” ar Úna. “Bhíos san stáid chéadna. Samhluigheadh dham go raibh mé as mo chorp do réir mar bhí mo mháthair. Ba thruagh liom an stáid 'na rabhais, agus rinne mé iarracht agus síor-iarracht le cur i n-iúl duit go rabhas i n-aoinfheacht leat. Acht ní fhacais mé agus níor labhrais liom ar chor ar bith. Do shiubhaileas leat agus do ritheas leat cois na trágha, agus ar bhóthar na fairrge, agus ar bhothar sléibhe, agus do luigheas le do chois faoi sgáth chlaidhe —” “Thar ar chualas riamh!” ar Caoimhghín. “Bhíos ar na bóithre go cinnte, agus do chaitheas mé féin faoi sgáth an chlaidhe. Cuireann sé i gcuimhne dhom na sgéala diamhaireachta —” “Acht níor chuiris aon tsuim ionam, a Chaoimhghín. Níor shaoilis go raibh mé ann in aon chor. Mhothuigheas a lán rudaí iongantacha im' thimcheall, acht bhí neart mo ghrádha dhom' choimhéad i n-aoinfheacht leat-sa. Bhí saghas troda nach léir dam anois ar siubhal ionam. Fá dheire tháinig tuirse mhór orm, agus do thuiteas im' chodladh. Nuair dhúisigh mé arís is annso a bhíos, agus an Canónach bocht ag féachaint orm go brónach. Do b'iongantach an taidhbhreadh é, dá mba rud é gur taidhbhreadh a bhí ann.” Do thuit sí 'n-a codladh go sámh arís. Bhí an ghrian ag taithneamh ar an dtigín nuair dhúisigh sí. As sin amach bhí sí ag éirghe slán láidir aereach ó ló go ló. CAIB. a XXVI. — SLÁN AGUS BEANNACHT! “Is aisteach an fear thú,” arsan t-árd-thuairisgeoir nuair a chuaidh Caoimhghín isteach 'na sheomra. “Cé an dearmad agus cé an donas a bhí ort a's nár chuiris i n-úil dúinn go raibh cáirdeas idir thú féin agus an Canónach Ó Maoil- bheanna?” <L 83> “Cé an maitheas a bhéadh san méid sin?” ar Caoimhghín. “Táir ró-shimplidhe le bhéith i do bheathaidh ar phláinéid mar seo,” arsan t-árd-thuairisgeoir. “Tá eagla an domhain ag ‘An tSean-bhean Liath’ roimh árd-chléireach. Dá mbéadh an Pápa 'na chomhnuidhe i mBaile Átha Cliath ní fheadar cad a dhéanadh sí. Nuair a fuair an fear eagair amach go bhfuil tusa agus an Canónach chómh mór sin le chéile tháinig sé chugam agus dubhairt sé gur mhór an náire dhom gan sgríbhneoir breagh, cliste mar thusa a choimhéad san oifig. Chuir sé milleán thar meodhan orm. Orm-sa! 'Seadh go díreach. Anois tá post áirithe le fághail agat, a mhic ó! Ní bhéidh baint agat le tuairisgeoireacht choitchinn — acht aistí speisialta ar imtheachta áirithe: tuairisgeoireacht liteardha ealadhanta. Béidh sé ort fós príomh-aistí liteardha a sgríobhadh cúpla uair sa tseachtmhain. Agus béidh an oiread eile tuarasdail le fághail agat a's mar bhí cheana. Acht tá an t-árd-eagarthóir ag fanamhaint leat 'na sheomra. Réidhteochaidh sé an cheist ar fad.” Agus do réidhtigh. Ar teacht a bhaile do Chaoimhghín bhí Úna 'na suidhe agus í ag léigheadh láimh-sgríbhinne an “Leabhair Mhóir.” “Is iongantach a bhfuil ráidhthe agat annso i dtaoibh ban-déithe na nGaedheal, a Chaoimhghín,” ar sise. “Is áluinn an sgéal é. Badh dhóigh le duine go raibh aithne agat ar na ban-déithe céadna.” “Tá ceann aca i dtigín i nDumhach Trágha Mhuirbhthean cois Chuain Átha Cliath,” ar seisean. “Is uirthe a bhíos ag smaoineadh agus mé ag sgríobhadh.” “Is mithid duit a bheith ag éirghe ciallmhar anois,” ar sise. “Marach go dtáinig mé, agus an mí-ádh i n-aoinfheacht liom, bhéitheá go réidh, sonasach —” “Níor thuigeas sonas dáríribh sul ar tháinig tú,” ar seisean. “Acht an trioblóid mhór a bhí ort le déanaighe, nó le fada badh cheart dam a rádh —” “Do chéas sí an ‘gnáth-dhuine’ a bhí ionam,” ar seisean, “agus tá an ‘fíor-dhuine’ ag teacht chun cinn dá bhárr. Mothuighim ‘Ríoghacht Neimhe’ im' thimcheall agus ionam cheana féin. Bhí an ceart ag na saoithe naomhtha.” “Mothuighim-se aoibhneas sa tsaoghal nach raibh le mothughadh ariamh roimhe seo,” ar sise. <L 84> “Táir ag éirghe slán, aereach, deisbhéalach arís; tá an t-athair agus an mháthair ag teacht ar ais do'n fheilm bhig; agus tá mór-phost nua fághalta agam — nach sonasach an sgéal ar fad é,” ar Caoimhghín. Cuir sé i n-úil di a raibh le rádh ag an árd-thuairisgeoir agus ag an eagarthóir. “Deirtear gur i bhfad ó bhaile bhíonn na h-iongantais. Ní fíor an sean-fhocal. Taisbeánann ár sgéal-ne gur ag baile a bhíonn na sár-iongantais,” ar Úna. “Agus ionainn féin,” ar Caoimhghín. “Ní raibh ins an trioblóid acht néalta. Tá na néalta imthighthe. Tá an solus ann. Mothuigheann ár n-anamanna a stáid dhúthchais. Aith-fhilleadh ar Neamh é.” “A bheith mar atámuid anois, chómh áthasach ionainn féin, an oiread sin aoibhneasa 'nár dtimcheall agus atá annso cois Chuain Átha Cliath, agus an oiread sin oibre le déanamh againn ar son na mbocht agus ar son ár dtíre — nach mbeimís sásta go deo, a Chaoimhghín?” “Bhéimís,” ar seisean, agus dho phóg sé í. “Cuimh- nigheann tú i gcomhnuidhe ar na bochtáin agus na daoine nár mhothuigh Ríoghacht Neimhe ionta féin fós.” “Is truagh liom iad go léir,” ar Úna. “Cé an fáth go bhfuilmid-ne chómh sona agus na mílte i gcruadhchás?” “Is fada an sgéal é, a ghile,” ar Caoimhghín. “Grádh glan, beannuighthe a threoruigh sinne go Ríoghacht Neimhe. Ní mór dúinn oibriughadh ar son na mílte nach bhfuil i ngar di fós.” … Inneosfar sgéal na h-oibre sin lá éigin, le congnamh Dé. Anois fágamuid slán ag Úna agus ag Caoimhghín, go grádhmhar, sonasach mar atá siad 'na dtigín aoibhinn cois Chuain Átha Cliath. (A CHRÍOCH.)
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
