Corpas

{N L362}
{L 117}
{B 1857-58 19L}
{G L}
{U 0407}
{C Prós}
{M 8}

(DÍONBHROLLACH).

Guidheamsa Cruthaighear neamh agus talamh agus a mhac
naomhtha, Iosa Criosda, Slanuightheoir an Domhan, agus an
Spiorad Naomh, comphoirtear na gcreidmheach, go ndortaidh
a nuais '<a>n-uile bheannacht corpordha agus spioradailte air Eamonn
Agustus Mhac a Naosa, agus air a shliocht '<i>na dheigh.

Is an onoir an duine uasal oirdheirc so do nfior-fhuil riogha
Chlanna Rughraigh is mian liom gearr-chuntas a thabhairt air gach
cath fuilteach feol-gheartha dho dar trodamh le Gaoidhil bhocht na
hEirinne ann aghaidh namhud a gcreideamh agus a dtire.

Nuair a threig daoine ele teanga bhinn bhlasda a mathara tre
straic, tre thaircisne, agus tre ainbhfios, thug tu do chruidhe agus
d'intin di, sgaoil tu a mach go frasach do chisde chum a
haith-bheodhamh.  Go n-arduighe Dia a gceim thu agus a ngrasta.

(RÉAMHRÁ).

Aig so sios cuntas aithghearr air gach leatrom, gach leirsgrios
agus gach geur-leanmhun dar fhuillang seilbh dhilis na hEirinne o
theacht sluaigh Lochlan a nEirinn air dtuis, agus gach chath
fuilteach faobhrach dar sheiseamh na hEirinnigh go crodha ann a
n-aghaidh no gur dhibear siad fa-dheoigh iad, agus mur an
gceadhna foirnneart Shagsonach aige teacht ortha deigh a ndeigh o
sin a nuas.

A ndoigh gur moide is fearr a thuicfeas an leightheoir suim na
neitheibh so, cuirfhim sios é a bhfoirim ceasd agus freagra (é) eadra
an t-oigfhear agus an seanchaidh, air an modh so a leanus: -

(NA LOCHLANNAIGH).

Ceisd an oigfear:
A choimh-charad, o chitheam go soillear go laitheamhul go
bhfuil an teanga Ghaoidhilig uile air dibirt aige uasal agus aige iosal,
aige bocht agus aige seidhbhir, agus go fiu leanaibh na cioch gur
Bearla a labharthar leis air dtuis, ta me lain-chinte as gurab ansa
teanga Ghaoidhilig a ta cnaimh agus smior an tseanchus, agus nach
bhfuil seanchus fior na rioghachta le faighil an a dteanga air bith ele
ach san Ghaodhilig fein amhain.  A nis, o is tusa fuair tuicse agus
tallunn os cionn iomad ele, agus nar threig an teanga bhinn bhlasda
<L 118>
so a thug buadh air gach teanga ele le milseacht, athchuingeam ort
aithris damh ca huar a thainig na Lochlonaigh air dtus go hEirinn,
oir is minic a chuala me do radha gur mor an armhach agus an
diansgrios a rinne siad annso, an fad a bhi siad ann, air chill agus air
thuath.

Freagra an tseanchaidh:
Is ro-mhaith liom gur smaonaidh tu air an chomhradh cheadhna
sin, oir ta me a nis iar gcathamh moran do m'aois agus ta me
dearbhtha de, an-uair a imtheachus me, nach mbion an bhuntaisde
cheadhna air faighil agud fein no aige neoch air bith ele a gCugaibh
Uladh go braich 'mo dheigh.

Do reir na n-ughdar is barantamhla dar sgriobh air na geintibh
sin, is le linn Aoidh Oirndighe mhic Neill Fhrasaigh do bheith a
bhflaithis na hEirinne a thainig na Lochlonaigh ann air dtus, san
mbliaghan 816.  Is feidir a radha gur be so an t-am a thainig smuid
air an chreideamh air dtus a nEirinn oir, air dteacht do na barbaraigh
so, thosaigh siad a dh'airgean agus a dhoghadh ga<ch> cathaoir agus
gach baile, na teampoill agus na mainistreacha, da losgadh agus da
gcreach, aige cur na cleire agus cach ele chum bais.

Ceisd:
Cia hoca, duil chomhnaoi no dul creach agus argun a bhi oca a
n-uar thainig siad air dtus?

Freagra:
Is mo an duil creachaidh agus robal a bhi oca, ach amhain gur
thaitin an tir leofa mur bhi si torrthamhul teith seach a dtir fein, agus
budh mhian leo a cur fudhe smacht.  Ansa n-am so thainig caogad
long dona fionn-Lochlonaigh agus do dhubh-Lochlonaigh a gcuan a
n-iarthar Mumhan (m r. n) gur sgrios agus gur argun siad an
choigibh go huile.

Ceisd:
Ni nar aom aoin neoch seasamh ann a n-aghaidh no sasamh a
bhain aisde air son na moir-ulc sin da ndearnadh leo?

Freagra:
Do bhi Airtigh mhac Cathal an t-am sin '<i>na Righ Mumhan.
Chrunnaidh se maithibh an choigibh agus thug cath dhoibhthe a bhi
fuilteach faobhrach no gur claothadh leis iad.  B'eigin dhoibh
teitheamh do longaibh san aoidhche 'ndeigh ceithre cheud agus se
fearaibh deag do gcabhlach fhagbhal marbh air machaire an chatha,
ach amhain nach air imthidh siad gur chreach siad Oilean Rachlan
agus hI Cholum-Cille agus na manaigh uile chur chum bais ach
<L 119>
Ceallach, aba hI Cholum Cille, a fuair aeleo uabhtha.

Ceisd:
An dtainig a nduine don aicme neamh-throcaireach sin tair a
nais an so '<i>na dheigh sin?

Freagra:
Thainig ann a seal gearr d'aimsir agus rinne samhult an argun
cheadhna.  Nior sparal siad cill no cleir, aosda no oig, fear, bean no
paisde.  Gidheagh, ruagadh iad, 'ndeigh mor-chud do sloighte
'mharbhadh, le Feidhlim mhac Criomhthun a bhi an t-am sin '<i>na
Righ Mumhan.  Ach a cheadhna, tainig cabhlach ele oca go hoirthear
Eirinn a gCondaigh Dhun gur sgab siad uamhun agus leirsgrios ann
gach ard.  Chreach siad mainistear Bheannchor agus mharbh siad an
t-easbuc agus naoi gceud manach (1. Mageaghagan's History of
Ireland, p.207).  Thainig cabhlach ele oca go Uibh-Cinsileach a sgrios
na tiortha agus a losg na teampull agus na mainistreacha go
h-Amhusraighe.  Chrunnaidh muintir na tire ortha agus ruaig siad
iad as a n-ait a ndeigh seacht gceud agus seachtar dhiobhtha a (a)
mharbhadh.  Gidheagh, ni dtug sin uile mimheisneach dhoibh oir
thainig buidhean neartmhur ele a chudughadh leo, a ghlac cuan a
Luimneach, le ar losgadh Corcabascaoin, Traidhruighe, Uibh
Chonall Gabhra agus gach hionad ele air a ngar.  Ach gearradh '<i>na
mblaidhthibh beaga iad le muintir Uibh Chonall Gabhra aige
Seanuid agus bhain na creacha dhiobhtha.

Ceisd:
Dar leat, taireis ar marbhadh do na geintibh sin, nior bhfeidir go
dtucfadh aon nduine don dream sin go hEirinn go brach arisd.

Freagra:
'nDeigh ar casgradh dhiobhtha, cha dearna se ach a ngriosadh
chum feirge.  An san mbliaghan 818 tainig Turgesius, mach Righ na
hIorthuaidh, le longus neartmhur go Coigibh Uladh.  Chuaidh a
theisde os ard ar mheud a ghaisgeamhlacht agus feillbheart.  Gidh
bhe do dhisgear sluaigh a bhi do Lochlonaigh gan mharbhadh air
feadh na hEirinne, thional siad chuige agus rinne siad
ard-thaoiseach de os a gceann.  Nuair a fuair an tiaranach so e fein '<i>na
cheannphurt os a gcion go huile, chur se forfhogradh amach gach
ard gan oig no aosda 'chaomhun.  Bhi runn do sloighte air Loch
Neitheach, cud air Loch Rightheach sa tSeanann, agus an chud ele
chur se go Lughmhaighe.  So na hionadaib as a sgingeadh siad a
chreachadh na tire agus an foslongpurt ann a dtigidios arisd air
teitheamh nuar a ruagfaidh iad.  Bhi ordamh an tiaranaigh so do
<L 120>
chomhlionadh go diolas.  Bhi carnnan de chorpaibh marbh agus do
mhainistreacha doighte le faicsin an gach ard.  Sgrios siad teampoll
Ardmhach tri huaire ann a a mí amhain.  Rinneadh priosunach don
aba.  Agus an cholaisde a mbiodh seacht mile mac leighin ann,
sgriosadh go hiomlan í agus na sgolaraigh a mharbhadh no 'dhibirt.

Ceisd:
Nach hiongnamh nar ghoir Aodh Ornndige air mhaithibh na
hEirinne agus cath a thabhart dhoibh no a n-ionnorbadh as a tir
a mach?

Freagra:
Ni se sin do rinne se ach a shloighte 'thineal agus Coigibh
Laighean a sgris go huile tre mhiothshasamh eigin leo.  Ge go bhfuar
se rabhadh ro-shoillear - a ndearamh mhí na Márta 818 bhi
toirnneach agus splancacha chomh choitcheannach agus nach raibh
ni budh lugh no mile agus ocht bpearsan a marbhadh eadra Corca-
Bascaon agus ann fhairge.  An sa n-am cheadhna sgab a nfairge
a mach comh-mor agus sin gur bháthaidh si tallta nar treamadh o
shoin le treun-neart na tuile gur sgoilt an t-oilean da ngoirthidh
Innis Fidhe '<i>na thri roinn.

Ceisd:
Go de tharla '<i>na dheigh sin?

Freagra:
Ata gur eug Aodh Orndighe agus go dtainig Conchubhar mhac
Donchadh a bhflaithis Eirinn an san mbliaghan 819.  Is an sin a
thosaigh na Lochlonnaigh a dheunamh comhnaoi ann sa tir, agus le
gach cuideamh da dtigeadh chucadh sgrios agus loisg siad gach
nidh do dtigeadh ann a mbealach.  Sgrios siad Innis Damhlaigh,
Corcaigh, Beannchor agus Dun-Da-Leithghlas, agus mainistir
Mhaigh-Bile gur loisg siad agus na manaigh go hiomlan.

Ceisd:
Is iongnamh nar bhain Conchubhar mhac Donchaidh sasamh
amach air son na mithghniomha sin air dteacht a bhflaithis do.

Freagra:
Chrunnaidh se a shloighte go Tailtion ait a dtug se cath
dhoibhthe agus ar chlaoidh se iad.  Ach, mur bhi cabhlach ur a'
teacht go laitheamhul cuige na Lochlonnaigh, bhi siad cinte a'
neartamh ann ait eirigh lag.  Aige cath Dhrum-Conla bhuadhaigh na
Lochlannaigh air Laighnib nuar a marbhadh Coining a gceannphurt.
Agus d'eug an Righ fein le baothradh mur nach raibh se air a
chumas furtacht a thabhart do na thir.

<L 121>
Ceisd:
Cia she a thainig a bhflaithis '<i>na dheigh sin no an raibh se ni
b'fortunaigh no na righthe roimhe leis aige dibirt na n-aitreabhach
coigcriocha sin?

Freagra:
Thainig Niall Caille san mbliaghan 833.  Agus a gcionn da bhliaghan
'<i>na dheigh sin (835) thainig Turgesius le cabhlach laidir
o nIorthuaidh gur sgrios siad Coigibh Chonnachta agus Coigibh
Laighean.  Agus go gearr '<i>na dheigh sin sgrios agus chreach siad
teampull Choigibh Uladh.  Ghlac siad seilbh air theampoll
Ardmhach agus dhibir siad Forannan an t-ard-easbuc.  Agus '<i>na
dheigh sin loisg siad mainistear Innis Cealltrach, Cluain Mhic Naois,
Cluain-Fearta-Luachra, Tir-Da-Ghlas agus Loch Eirnne.

San mbliaghan 838 thainig cabhlach tri fithchit long as
criochaibh Lochlann go hEirinn.  Thainig roinn dhiobhtha 'dtior a
n-Inbhear Cholpa agus an roinn ele san amhunn Life a n-Aith-
Cliath.  Agus tionsgan siad a dheunamh longphurt agus liosaibh, da
ngoirthear mota dhiobh a nugh.  Ciodhtracht, 'ndeigh Niall Caille
imreasun a d'eirigh a bhFear-Ceall agus a nDealbhna-Eachtra do
mhúchadh, thug se cath dhoibh laimh le Doire a gCoigibh Uladh
gur chasgar iad.  Thug se an dara cath dhoibh a dTir-Chonall, mur
ar bhuadhaidh se ortha mur an gceadhna.  Ach nior bhfada '<i>na
dheigh sin gur bathadh san amhunn Caillinn laimh le hArdmhach.

Ceisd:
Nach she sin an t-am do ndeurna na Lochlonnaigh Righ Eirinn
de Turgesius?

Freagra:
Is se go deimhin san mbliaghan 847.  Griostar na hEirinnigh go
hiomlan. Smaoinidh siad air chrodhacht a sinsire agus air gach leun
da raibh ortha an t-am sin fuidhe na tiaranaigh sin.  Cuirtheadh
forfhuagradh a mach - gach prionnsa, gach tighearnna agus gach triath,
na Lochlonnaigh an gach ait a raibh siad a chasgart gan chogull.
Agus sin an ghairm a fuair freagra.  Aige Aird-Breacan do ruagadh
agus do gearramh iad le huaisle Dail-gCais.  Agus aige Sgiath-
Nacht le sloighte Ollchabhar, Righ Chasaoil, agus Lorcan mhac
Ceallach, Righ Laighean, a tugadh cath fiochmhur dhoibh, ait ar
cailleadh Tomar mac Righ Lochlann agus dha cheud deag do
mhuintir air an lathair sin.  Mharbh Righ Chasaoil ann a gcath ele
cuig cheud diobhtha laimh le Casaoil, agus arisd ann a gcath ele le
muintir Uibh-Fighinte marbhadh tri cheud agus tri fithchit
<L 122>
dhiobhtha laimh le Luimneach.  Lean muintir Thir-Chonall an
riaghal cheadhna le ar chasgar moran dhiobhtha.  Chaill siad dha
cheud le muintir Chianacht.  Agus mharbh Tighearnach, Prionnsa
Loch Gobhar san Midhe, dha cheud agus dha fhithchit fear
dhiobhtha aige Drum Da Chon.  Agus lean muintir Chineal Fiachra
agus Fear Ceall a sompul ceadhna.

Agus Maoilseachlann mhac Maolruana, Righ Midhe, thug se
cath dhoibhthe aige Baloire san Iarmhidhe, ait ar mharbh se seacht
gceud do Lochlonnaigh; agus an dara cath aige Casan-Linge a
gCoigibh Laighean, ait ar fhaig se mile agus seacht diobhtha marbh
air lar an mhagha, mur aoin le Saxolb a n-ard-thaoiseach. Gidheagh,
mas mor an diansgrios agus an dicheannadh do rinne ortha, bhi siad
comh lionmur a' teacht gach la, gur bheigin do na hEirinnigh
umhlamh fa-dheoigh dhoibhthe agus furach fuidhe sglabhuidheacht oca.

Ceisd:
'nDeigh ar marbhadh dhiobhtha le uaisle Eirinn, ta me
dearbhtha as gur dhubal siad a dtiarantus, a leun agus a bhfoladus ortha.

Freagra:
Nuair a thainig Turgesius e fein os cionn uaisle Eirinn, chur se
fuidhe chios-chain eagsamhulta iad.  Chur se righ Lochlonnach ann
gach coigibh, aba ann gach cill, captain ann gach tuatha, maor air
gach baile agus seaghad-fhear an gach tuigh, air mhodh, le
hanmhian na ndronga so, nach raibh fear air bith '<i>na mhaighistear
air a thuigh na air aitigh fein.  Tuilleamh ele, curthadh onsa or mur
chios-chain air cheann gach muirin.  Agus an tse do ghnitheadh
mailis an a dhiol, bhainfidh an tsron de an éiric.  Is uime sin a
ghoirthidh airgid srona de.

Ceisd:
An raibh na hEirinnigh a bhfad aig eagcaon fuidhe ann ualach
leun sin, no cionnus mur fuair siad sgarthaigh leis, oir, do reir mur
thuigim, losgadh na teampull agus na mainistreacha, dibreadh
gidh be don chleir nach ar marbhadh, muchadh colastacha agus
sgoltacha, agus fuidhe phein bais gan cead fogluma aige aon neoch
o uaslacht a bhfuil e?

Freagra:
Bi siad tri bliaghna deug fuidhe dhaoirse dofhuillinge.  Tarla
Turgesius a dtuigh Mhaolseachlan, Righ Midhe, am airidhe go
bhfacaidh inghean alun deagh-mhaiseach do bhi aige dar bh-ainim
Melcha, agus d'iarr chum leannanach í.  Nior leig an t-eagal do
Maolseachlan dultadh a thabhart do. Gidheagh, dubhart se leis go
<L 123>
raibh cuig mna deag oig ann a theaghlach a thug barr sgeimhe air a
inghean fein, go mbeidh siad leighthe do coimheadacht, agus tra
chifeadh se iad go leigfeadh a inghean-sa a niomhshuim.  Dala
Turgesius, cuirtheas tinealadh air chuig fearaibh deag do thaosaigh
Lochlonnach.  Iomthus Maolseachlann agus cnuasas cuig fearaibh
deag do na hoigfhir gan fheasog a b'fearr crodhacht agus
gaisgeamhlacht do raibh san Midhe, agus deasaidhis suas a
n-eadamh oigmhna iad, agus duirc a bhfolach fuidhe fhallunn gach
fir diobh-tha, agus taobhus leo oigheacht a ingheana do
choimheacht.  Gluasad leo air an ordamh sin sa n-aoidhche air
marach, mur aon leis an riogun oig, go curt Turgesius.  An san am
cheadhna bhi Maoilseachlann agus a shloighte a ngar don
chathraigh a bhfolach.  Cuirthis Turgesius na cuig taosaigh deag air
leaba fa leith agus geallus bean a chur chuige gach dhiobh.  Ach ta
ni cheadhna, thigis an riogun agus a sluaigh beantracht a steach tre
chuil dhorus an dun.  Tuigis Turgesius sioghthamh obann athlaimh
air inghean Mhaoilseachlan, agus tra shaol se a tabhart leis do
sheamra fein, trasgaras na hogmhna e go lar go neartmhur fiochmur.
Agus fosgladh an bealach do Mhaoilseachlann agus do shloighte.
Mharbh siad na taosaigh, chreach siad an chathair, agus thug siad
Turgesius leo a gcumhrach go duin-lios Mhaoilseachlan.  Curtheadh
ceangal slabhraibh laidir iarrann air, congbhadh tri la san ordamh
sin e gan bhiadh agus, taireis a shuile 'chur amach, teilgeadh
a steach a Loch Ainnin san Iarmhidhe e creapuilte no gur bathadh e.
Agus budh mhor amhgur na Lochlonnach fa na righ agus fa gceanphort.

Ceisd:
Chitheam go soillear gur maith an nidh beart a bhfeagnus neart,
ach aithris dhamh an dtainig nios mo do na Lochlonnaigh go
hEirinn a ndeigh bhais Turgesius.

Freagra:
Thainig truir dearbhrathair as, eadhon, Amelanus, Cyracus agus
Imorus. Is siad a thog na tri priomh-chathracha sin, Aith-Cliath,
Purtlairge agus Luimneach.  Agus budh ro-mhor an cabhlach a bhi
leo air dteacht dhoibh ann. Chuaidh Amelanus no Amhlaibh le
buidhean ro-threun go hArdmhach no gur chreach se agus losg se
an baile agus mharbh se mile pearsa, leith a muigh dear gonamh
leis.  Ach nior bhfada '<i>na dheigh sin no gur bhain Aodh Fionnliath,
Righ Eirinn, sasamh air a shon air Loch Feabhall a dTir-Chonall,
ait ar chaill Amhlaibh dha cheud deag do mhuintir, mur aoin le dha
fhithchit taoiseach, dar baineadh a gcionn dhiobhtha agus gur
<L 124>
leagadh a lathar an Righ iad.  Go haith-ghearr '<i>na dheigh sin,
mharbh Aoidh Fion-liath le timchioll mile marcach, aige Cill Luan
Doigre, cuig mhile eidir Lochlonnaigh agus Eirinnigh chuadh a
dtreis.  An sa n-am sin a dóthamh caislean Chluan-Dalcan, a thog
Amhlaibh agus a raibh a lucht cogaidh a stuigh ann.  Marbhadh
iomad oca mur aoin le na dtaoiseach.  Losgadh Ardmhach arisd le
hAmhlaibh agus, taireis marbhadh lucht na caithreacha sin,
d'imthidh se go criochaibh Wales le dha cheud long, mur aoin le
Iobhar a dhearbhrathar, ach phill se an bhliaghan a bhi '<i>na chuinne
lodailte do chreachaibh na tire sin, ge nach mor gar a rinne se dho,
oir d'eag se fein agus a dhearbhrathar go gearr '<i>na dheigh.  Agus
marbhadh Ostinus a mhac le Lochlonnaigh, ge gur bhe a dtaoiseach
é.

Ceisd:
Cia she a ghlac ceannus na Lochlonnach a ndeigh bhais
Amhlaibh, Iobhar agus Ostinus?

Freagra:
Ata Gluiniarun. Agus chreach se Ardmhach, leag se roinn don
teampull agus na mainistreacha go talamh san mbliaghan 890, agus
thug se seacht gceud priosunach leis ais.  Agus arisd, san mbliaghan
893, sgrios Lochlonnaigh Loch Feabhall, Ardmhach.  Agus ansan
mbliaghan 898 sgrios siad Ardmhach arisd.  Agus annsan mbliaghan
913 rinne Lochlonnaigh Loch Feabhall argun agus armhach air
Ardmhach, agus mharbh siad Cumasgach agus a mhac Aodh.

Ceisd:
Is iongnamh go raibh creach no seoid air bith ele ann san bhaile
sin oca agus illiacht uair agus a bháinidh siad é.

Freagra:
An sa n-am sin d'faig Cormac naomhtha mhac Cuileannan,
Aird-easboc Chaisil, ceithre onnsa agus fithche or agus ceithre onnsa
agus fithche airgit aige mainistear Ardmhach ann a thiomna roimhe
le cath Bhealach Mugna.  An san mbliaghan 919 d'argun Godfrid,
Prionsa na Lochlonnach, Aith Cliath agus Ardmhach.  Agus an san
mbliaghan 941 mharbh Blacard mhac Godfrid Murcha, Prionsa
Aileach, agus an la '<i>na dheigh sin chuadh siad go Ardmhach agus
d'argun siad arisd é.

Ceisd:
Go de mur fuair Sitric, Righ na Lochlonnach, Aith Cliath,
Ceallachan Chasaol fo na lamha go ndearnna priosuineach de, le ar
dortamh iomad fola agus illiacht cath ann ar bhuadhaigh se air
<L 125>
Lochlonnaigh roimhe sin?

Freagra:
Thainig sloighte ro-neartmhur do Lochlonnaigh go tallta an
phrionsa crodha oirdheirc so 'nduil a tir argun gan fhuireach.
Theagbhaidh Ceallachan dhoibh le na shluaigh Mumhanach.  Thainig
an righ-mhilidh Cinneidigh do chongnamh leis, mur aoin le maithis
Dailgcais.  Agus le calmacht na buidhne sin bhuadhaidh sia<d> air na
Lochlonnaigh ann a gceithre chath dheag agus a n-ard-thaoiseach
Amhlaibh a mharbhadh.  Chur na heuchtaibh mora sin uamhan agus
criothnamh ann a Sitric, agus smaoinidh se go ndeunamh se gniomh
le gliocas nach raibh air a chumas a dheunamh le neart.  Agus chum
an fheillbheart so a chur a gcrioch - fuagrus do Cheallachan a
dhearbhshuir fein, eadhon, Beibhion, a thabhart do le posamh, oir
bhi fhios aige go raibh Ceallachan a ngradh leighthe feadh aimsir
fhada roimhe sin.  Nochtas Ceallachan an rúin sin do Chinneadaigh.
Dubhart Cinneadaigh leis go raibh se contabhartach cumann a
dheunamh leis, oir nach ar choir geallamh namhud agus paganach
a chreidmhun.  Gidheagh, fa-dheoigh, cineadh comhairle leo ceithre
fithchit do uaisle oig Chuigibh Mumhan a chur leis do ghardal go
hAith-Cliath, ionnus do mbeidh Sitric a dol a dheunamh feillbheart
go sgaoladh siad do d'aimhdheoin a cheilge.  Gluaisis leo air an
ordamh sin, Ceallachan agus an bhuidhean chrodha sin, go
dtangadar go Cill-Mhainin (Kilmainham), mur ar theagaibh Sitric
agus buidhean ro-mhor do na Lochlonnaigh dhoibh.  Thugadar
amus neamh-chardamhul fair a cheile ach, fa-dheoigh, rinneadh
priosunach do Cheallachan agus do Dhonchuain mach
Chinneadaigh, agus marbhudh urmor na n-uasal ele a thainig leo.

Ceisd:
Go de rinne Sitric ansin le Ceallachan?  An dtug se a
dhearbhshuir do mur cheile, no ar mharbh se e, no a chongbhail a
ngeibhinn?

Freagra:
Ghlac eagal e go dtugfadh na Mumhanaigh le na sluaigh agus
go mbeireadh uadha e, agus sguaib leis go hArdmhach é, oir bhi na
Lochlonnaigh ro-neartmhur ann agus chur a gcumhrach do-sgaoilte
e.  Air gclosmhun na sgeala sin do Chinneadaigh, cuiris Donachadh
O Keefe, Righ Fearmuighe, '<i>na cheanfurt os cionn sluaigh buidhean
an choigibh.  A<gus> deasaidhis longus neartmhur mor laidir air
saile agus cuiris Failbe Fionn, Prionsa Dheas-mumhan, '<i>na
ard-thaoiseach ortha.  Gluaisis leo trid Chonnachta agus chreachadar
tir
<L 126>
Mhuircheartaigh, tighearna na tire sin.  Dala Muircheartaigh,
insidhis do Sitric go raibh na Mumhanaigh a ngar do chum
dighealtus a dheanamh air son Cheallachan.  Air gclosmhun sin do
Sitric, faigbhis gairistean laidir ann Ardmhach, agus mharsail leis le
treun-neart a shluaighte ait a raibh cabhlach gleasda agus longus air
ancor aige.  An sa n-am cheadh<na>, tigidhis na Mumhainigh go
hArdmhach agus churadar an meud do Lochlonnaigh a theagbhaidh
leo chum bais.  Ach a cheadhna, chualadar gur iomthaidh Sitric le
Ceallachan agus le Donchuan go Traig-bhaile Dhuin-Dealgun agus
cheangalus iad do chrann-seoil lunga an ard-thaosaigh. Leanaidhis
Donchadh O Keefe agus a sloighte go dithchiollach Sitric go Traigh-
Bhaile ach, fa n-am do dtainig siad chum an chuain, bhi an cablach
Lochlonnach a muigh air dhoimhne an uisge air mhodh nach raibh
air a gcumas a dhol nios faide no a bhfearg a chosg air Sitric no air a
shloighte.

Ceisd:
An dtug siad Ceallachan agus Donchuain leo don Iorthuaidh no
go de a d'eirigh do Faibe sic Fionn agus a chablach feadh na haimsire
a bhi O Keefe agus a bhuidhean a' toraigheacht Cheallachan agus
Donchuain?

Freagra:
Ansa n-am cheadhna do raibh Sitric aige airdeamh a sheol lena
dha phrionsa a gcumhrach, chitheadar an cabhlach Mumhanach a'
teacht a mbeal na haibhnne go direach chuige an longus
Lochlonnach.  Bhi na barrbairigh an tra sin eidir an da theine
Bhealtuine - da dtigidis a dtir, bhi Donchadh O Keefe agus a shloighte
go fiochmhur a' feitheamh ortha; agus nior bhfeidir dhoibh a dhol
aon tonn air aghaidh oir bhi an cabhlach Mumhnach rompa san
amhunn; air shlighe nach raibh oca a dhol <t>hall no <a>bhos gan athrach
ann ach bais no beatha. An feadh do bhi siad eadra dochus agus
eadochus, leimthis Failbe Fionn air haisde na longa ann a raibh Sitric
agus, a ndeigh gleic fuilteach fiochmhur a dheanamh, sgaoilis an
cuimhreach a bhi air Cheallachan agus bheiris claoidheamh ann a
laimh ach, le trom na sloigh agus meud na fola do chaill se, thut se fa
dheoigh san chath air lung Sitric.  Air bhfaicsin sin do Fionngal,
taoiseach do chud Failbe Finn, gur marbhadh a cheannfurt agus go
raibh an cabhlach Lochlonnach ro-lionmhur aige an bheagan
Mumhanach do bhi ann, glacus dasacht mor feirge é agus bheir se
suigheadh athlaimh air Sitric agus iaghus a laimhe '<i>na thimchioll
agus teilgis iad araon san aibheis gur bathadh iad.  Thug an gniomh
<L 127>
sin meanamnag mor ann a Seagda agus Conall, gur lingeadar air
Thorr agus air Mhagnus, dearbhrathaireacha Sitricus, gur bathadh
iad mur an gceadhna.  Adeir na hughdair is barantamhla gur bhe
sin an cath budh iogurtha a trodamh air mur no air tir go suighe sin.

Ceisd:
An bhfuar Ceallachan rioghacht Chasaoil '<i>na dheigh sin, no an
dtug se cath do Lochlonnaigh ath-uair no sasamh air bith fhaighil
ortha?

Freagra:
Air dteacht go Casaoil do, fuair se an tir fuidhe dhaoirse aige na
Lochlonnaigh, chnuasaidh a thrupaigh agus mharbh se cuig cheud
do na Lochlonnaigh aige Luimneach agus an t-aireamh ceadhna fo
Chasaol, agus theith an chud (eile) fo dhein a longaibh.  Agus go
gear '<i>na dheigh sin d'eug se ann a siochainte.

Ceisd:
Nach ar tugadh cath mor agus casgurt eagsamhulta do
Lochlonnaigh air aonach Roiscre a gContaigh Thiobrud-Arunn?

Freagra:
Tugadh gan amhras, oir bion an t-aonach sin cinnte La Fheile
Peadur, agus bhi fios aige na Lochlonnaigh go dtigeadh
ceannaighibh as gach ard de Eirinn ann agus, mur is goid agus
creach a mian, smaonaidh siad go bhfuigheadh siad a sasamh ann.
Ach, nuair a foillseadh san aonach go raibh siad a' teacht ann,
gluaisis a raibh air a n-aonach '<i>na n-oirchioll, agus ge go raibh
iomad oca nach bhfacaidh a cheile ariamh aroimhe, gan gheilleamh
do sin, throd siad go dian crodha druim le druim no gur ruaig siad
iar ais, a ndeigh ceithre mhile dhiobhtha fhaigbheal marbh '<i>na
ndeigh agus Oilfinn a n-ard-thaoiseach.  Agus gidh be Lochlonnaigh
a bhi ar Loch Coirb a gContaigh na Gaillbhe, do hionnorbadh iad le
muintir Chonnachta.  Agus gidh be Lochlonnaigh a bhi air Loch-
Neathach, rinneadh lom-argun ortha le Coining mhac Neill, mur ar
marbhadh dha mhile agus dha cheud dhiobhtha air an lathair sin.

Ceisd:
Nuair a thainig Maoilmithigh a bhflaithis Eirinn san mbliaghan
944, nar sheasaidh se go crodha ann aghaidh na bplundaraigh so,
mur rinne a shinsire?

Freagra:
Sheasaidh, agus fuair se buaidh ghlormhur ortha a bhfogus do
Aith-Cliath, ait ar mharbh se ceithre mhile dhiobhtha agus chreach
an baile ansin.  Ghriosaidh an argun sin Lochlonnaigh Aith-Cliath
<L 128>
agus sgrios siad roinn don Mhidhe, ach chas an Righ ortha laimh le
Bolaithne san mbliaghan 948 agus thug dithcheannamh mor ortha,
agus gidh be fuair sabhailte on chlaoidheamh, bathadh e ansa ruaig.
Agus ansan mbliaghan '<i>na dheigh sin, marbh se mile agus se cheud
dhiobhtha agus Blacar a dtriath.

Ceisd:
Is cosmhul nach raibh eagal De no duine ann a gcruidhe, no an
feidir a radha gur Chriosdaighibh iad air bith?

Freagra:
Is fo thuairim an amsa 949 a ghlac siad le Criosdamhlacht, ge
nach ar bhogaidh se a gcruidhe air aoin chor, oir sgrios siad na tallta
laimh le Bolaine, chur siad teine leis a' bhaile agus leis a' teampoll,
lear cailleadh iomad daoine ann.  Ach, air dtilleadh a bhaile,
baineadh na creacha dhiobhtha le muintir na tire, agus Congal '<i>na
thriath orta, aige Muine-Breogan, agus marbhadh seacht mile
dhiobhtha agus Iobhar a dtaoiseach.  Agus is ro-ghearr '<i>na dheigh
sin gur mharbh na Lochlonnaigh an Righ aige cath Tuguran a
gCoigibh Laighean.

(BRIAN BÓIRMHE AGUS MAOILEACHLAINN).

Ceisd:
Nach ar sgrios na Lochlonnaigh '<i>na dheigh sin Cill-Daire,
Ceananus agus roinn don Mhidhe, agus Ardghal, Righ Uladh, agus
Doineagan mhac Maolmuire, Prionsa Oirghiall, agus iomad uaisle
ele a mharbhadh?

Freagra:
Rinne siad gach dochar dhiobhtha sin agus tuilleamh ele, ach
bhain Brian Boireamh mhac Cinneadaigh, Righ Mumhan, sasamh
aisde aige Innis-Caithigh, mur ar mharbh se ocht gceud
Lochlonnach agus braighde dheunamh de thrur de dtaoisighibh.

Ceisd:
Taireis ar marbhadh do na robaraidh so o thus an gach ard do
Eirinn, nach raibh siad lionmhur neartmhur le linn Maoilseachlan
mhac Domhnall a theacht a bhflaithis Eirinn san mbliaghan 980?

Freagra:
Air dteacht a bhflaithis na righeachta dho, thosaigh se a
chomhrac leo. Thug se cath dhoibh aige Teamhur, ait ar mharbh se
cuig mhile dhiobhtha agus a dtriathaibh go hiomlan, mur aoin le
Reginal mhac Aulaf.  'nDeigh an bhuaidh sin a dh'faighil ortha,
<L 129>
mhársal se go hAith-Cliath le na shloighte agus sgrios se Fine-
Gall a bhi an t-am sin a seilbh na Lochlonnach.  Agus leag se siege le
Aith-Cliath agus, a gcionn thri la, fuair se e fein '<i>na mhaighistear
air agus sgaoil se dha mhile priosanach do Ghaoidhilibh a bhi a
ngeibhinn ann aige Domhnall Claoin, Righ Laighean, agus Art O Neill,
Prionsa Uladh.

Ceisd:
Adeir ughdar, mas crodha sheasamh Maoilseachlan air dtuis,
gur chodlaidh se air a ghnoithe '<i>na dheigh sin.

Freagra:
Bhuadhaigh se ann a ndha chath air a gceannfurt Tomor agus
Carolus aige Gleann-Maidhm.  Agus, '<i>na dheigh sin, thug se é fein
suas do phleasur agus leig se failligh annsna gnoithe a bhi
d'fiachaibh air a chosnamh, ionnus gur chaill se a chliu agus a
cheim, agus fa dheoigh a choroin.  Ach, ta ni cheadhna, fuagras Brian
Boiriomh cath air Lochlonnaigh Aith-Cliath an bhliaghan cheadhna,
mur ar mharbh se se mhile diobhtha aige Gleann-Ainnin, a mbaile
losgadh agus '<i>na dheigh sin giall thabhart do.

Ceisd:
Is minic a chuala me daoine aosda do radha gur be Maolmordha
mhac Murchadh, Righ Laighean, budh cheannfaith le cath Chluan-
Tarbh do thairbhe toibheim eigin a tugadh dho a gcaislean Bhrian
Boiriomhe aige Ceann-Choradh.

Freagra:
Ta na hughdair go hiomlan aig aidmheal go dtainig
Maolmordha, Righ Laighean, air cuairt go Ceann-Choradh d'fios a
dhearbhshuir, eadhon, bean Bhrian Boiriomhe.  Agus, air bhfaighil
toibheim no taircisne eigin uadh Mhurruagh an mhac fo shine aige
Brian Boiriomhe, d'imthidh se air subhal ois-nis lain feirge agus
daoghaltus.  Agus ceanglaidhis caraidis go cealgach fealltach le
Sitricus, Righ na Lochlonnach Aith-Cliath.  Agus curaidis
teachtairigh chuige Righ na hIorthuaidh aig iarraidh cumhnamh
sloigh an aghaidh Righ na hEirinne.  Smaonaidh an Righ sin go
m'feidir go dtucfadh sochar chuige do dhrum na heasaonta sin agus
go bhfuigheadh se seilbh an oilean ann a ngearr-aimsir.  Air sin
curas da ceud deug fear chuca agus Cathaoir, Crot agus Aindreas '<i>na
dtaosaigh ortha go hAith-Cliath agus tuilleamh sloighte do
Lochlonnaigh o Oilean Ui Bhrighde (the Hebrides), go huimhir
cheithre mhile. Agus iad so uile a' dol a gceann sloighte Laighean
agus Lochlonnaigh Aith-Cliath, rinne siad sloighte agus armail ro-
<L 130>
threun do-mhuchta.

Dala Bhrian Boiriome, ni huamhan a ghlac se le meud a
n-uimhir, ach gairm chatha do thabhart agus crunnadh do chur air
shluaighte Mumhanach agus air a lucht cobhartha a gConachta,
agus Maoilseachlann, Righ Midhe.  Agus tra thineal siad a gceann a
cheile, rinne siad deich mile air fhithchit.  Agus thug se ceannus na
buidhne sin do a mac Murruagh.  Nior thoirmeasg sin air fein a
bheith a measg chaich san iorghail, gidh go raibh se ansa n-am sin
ocht mbliaghna agus ceithre sgóir.  Air mbeith do gach nidh
ollmhaidh chum an chomhraic chruaidh so, trialladar leo fo dhein
Aith-Cliath, mur a raibh a namhud aige feitheam ortha aige Cluain-
Tarbh, fo dha mhile do Aith-Cliath.  Bhi ceannus lar an chatha aige
Brian agus aige Tadhg o Ceallaigh, Prionsa Chonnachta, an taoibh
deas le Murruagh mac Bhrian agus an taoibh cli le Maoilseachlann,
Righ Midhe.  Chuaidh Brian air a each o ranc go ranc agus o
chumpain go cumpain agus ceusa leis ann a laimh chli agus a
chlaoidheam ann a laimh dheas, aige cur a gceill dhoibh gur cuiream
an lae so a d'fuilling Criosda an phais a gcrann na croiche chum
saoradh an chine dhaonna, agus gurab oircheas dhoibh-san trod go
crodha '<a>nugh ann aghaidh namhud a gcreidimh agus a dtire.  Taireis
Brian feuchaint le suile seabhac air suigheadh a namhud, bheiris
ordamh an buabhall a sheideamh.  Air gclois an ghar chatha,
lingeadar na laochraigh fair a cheile.  Thosaigh an cath air a hocht a
chlog air maidin Aoine Cheusda san mbliaghan 1014 agus nior sgur
se go dti an cug tranona. Maoilseachlan a bhi a gceannus an taobh cli
do shloighte Bhrian.  d'ealoch se as an chath lena bhuidhean fein aige
tosach an chomhrac, agus do bhi aige feuchunt ortha a ndul go
bhfuigheadh Lochlonnaigh ann bhuaidh agus go ruagfaidh Brian le ár
a mhuintir, oir bhi se lionta do urchoid, do fhuath agus de fhormud
do Bhrian o dhibhir se é o rioghacht Eirinn treimse d'aimsir roimhe
sin.  Ach, a d'aimhdheoin a mhioth-ghradhbhuidheachus, briseadh
do Lochlannaigh, throd na trúpaigh Mumhnach agus Connachta
amhul agus mur a bheidh buaidh an chatha sin go leir a' taobhadh le
na chrodhacht fein.  Nuar a ghearrfaidh an ranc brollaigh '<i>na
bpíosaidh, theidis an ranc fa neasa dhoibh ann a n-ait.  Fa dheoigh,
ghlac na Lochlonnaigh an ruaigh an gach ard le huamhan agus le
mimheasnach meanamun, agus gid be dhiobh a bhearfadh iarraidh
gleic a dheunamh, thuiteadais amhul ann fheur ghlas leis an speil.
An sa chath so chaill Maolmordha, an bitheamhnach, tri mhile de
neart Laighean, agus chaill na Lochlonnaigh aoin-mhile deug do
<L 131>
muintir fein, mur aoin le dios mac do Riogh Lochlonn, agus
cailleadh seacht mile do mhuintir Bhrian.  Cailleadh mur an
gceadhna Brian Boiriome, Murruagh Ua Brian agus Turloch a mhac.

Ceisd:
Go de mur marbhadh Brian Boiriome agus gan e air magh an
chatha, oir air impidh a chud taosaigh fein, chuadh se ann a thinte
air mhaolan cnuc os a gceann.

Freagra:
Tra bhi Brian aige feitheamh crioch an chatha, iarras Corcoran a
dhearbhchomhlan air a dhol air each agus imtheacht, oir go raibh se
os ceann intleacht daoine aithneadh eadra a gcarad agus a namhud.
"Ni theidhm," airse Brian, "oir ni beo a ndeigh cath an lae so me, ach
glac thusa each mur aon le mo sheirbhisigh ele, ealoch, eitiligh agus
imthidh go luath.  Aithris uam go dtiomnam m'anam do Dhia agus
do eadarghuidhe Naoimh Padrug, mo chorp do Armhach agus mo
bheannacht do Dhonchadh mo mhac.  Tuilleamh ele, tiomnam dha
scoir deug bulog do Ardmhach.  Agus imthidh a nocht go Suardas
Cholum-Cille agus abair leis an chleir a theacht a marach fo ma
chorp agus a thabhart go Daimhliog dar bheannuighe Naoimh
Cianan agus o sin go Lughmhuighe.  Agus an sin tucfaidh
Maolmordha mhac Eoch, priomfhaidh Ardmhach, comhorba
Naomh Padrug agus a chleir mo choinne an sin.  Feuch arisd air na
sluaighte agus aithris a stead."  "Chitheam buidhean a' teacht dar
n-ionsaigh," airse an t-oificeach.  "Go de an seoirt fearaibh iad?" airse
Brian.  "Ta daoine glasa faobhthaidh a n-eadamh," air se.
"Lochlonnaigh iad a n-eadamh iomlan catha," airse Brian.  Agus le
sin eirghis '<i>na sheiseamh agus chithis an bhuidhean a bhfogus dho,
agus Bruadar, taoiseach Lochlonnach, ann a n-urthosach agus beiris
air a chlaoidheamh, agus air dteacht do Bhruadar a lathair bhi se
folaighiste da eadamh plata o bhonn go bais a chionn ach a dha
shuil.  Buailis Brian beim neartmhur do chlaoidheamh air Bhruadar
gur bhain an chos chli de on ghlun sios agus an chos dheas o chaoil
na cosa sios.  Bualas Bruadar buile do shleagh air Bhrian.  Bualas
Brian an fear fa neasa do Bhruadar agus bhain a chean de.  Is an sin
a tuiteadar taoibh le taoibh.

Ceisd:
An dearna an chleir 'reir oirdeamh Bhrian a ndeigh a bhais?

Freagra:
Rinne, oir thug manaigh Shuardas leo é a n-aoidhche.  Agus
thainig an priomhfhaidh as Ardmhach agus a cleir agus thug siad
<L 132>
corp Bhrian agus a mhic Murchadh, agus ceann Choining agus
Mhethlin, prionsa Connachta no Deise, leo go hArdmhach mur ar
chongbhaidh siad corp na gcath-mhilidhibh sin air feadh dha
aoidhche dheag gan sgith a' deanamh urnnaigh agus a' gabhail
psailm dho na n-anam.  hAdhlacadh Brian air a' taoibh tuath don
teampull mhor ann a gcomhra do chloch mharmhur, agus Murchadh
mur aoin le cionn Choining agus Mheithlin air a' taoibh deas.  Agus
chur Donchadh mac Bhrian iomad seodaibh uaisle agus stoir-chisde
chuige priomhfhaidh Ardmhach agus a choimhthional cleir mur
ofral air son a n-anama.

Ceisd:
Nach ar eirigh imreasun eidir Donchadh mhac Brian Boiriomhe
agus Dailcais air dtilleamh dhoibh a bhaile 'ndeis chath Chluan-
Tarbh?

Freagra:
D'eirigh gan amhras, oir a dubhart Eoghantacht, do reir tiomna
Ollioll Olum, go raibh flaithis Mumhan chann a bheith gach re
ghluin eidir sliocht Fiacha Muilleathan agus Chormac Cas agus gur
budh heigin do an choran a leigin chuige a dtriath.  Dubhard
Donchadh go dtug athair ag<us> uncal ortha diol go daor air son ann
easurram go minic aroimhe agus nach raibh smaonadh aige
sgarmhun leis a' tseilbh a fuair se uadh na athair, agus thug ordamh
do Dhailcais a sheilbh a chosnamh.  Agus d'iarr se na hothar agus na
fir ghonta a dhol a n-ionad fo leith, d'eagla dioghbhal a dheunamh
an feadh a bheidh an chud ele 'trod fo sheilbh a shinsear.
Dubhradarsan nach ndeunamh, go dtrodfad siad mur chach ele,
agus d'iarr air cuallaigh do chur san talamh agus a gceangal de, agus
claoidheamh a thabhart dhoibh ann a laimh agus fear dhiobhtha
chur eadra gach ndios do fhearaibh slain oca, ionnus nach leigfeadh
a naire do nfear slain teitheamh an fad a sheasachadh an fear gonta.
Agus tuilleamh ele, go ndortadh siad an deoir deirinneach do gcud
fola a n-onoir a dtire agus a' cosnnamh a bprionnsa ann a cheim
agus ann a sheilbh shionsardha.  A n-uar do chonairc Eoghantacht
Chasaoil agus na Deise iad, glacus uamhan mhor iad agus sgur do
n-imreasun agus chuadh Donchadh go Casaol chuige choroin.

Ceisd:
Cionnus a labhrais an Leabhar Oirreas agus Ua Haloran san
dara roinn do sdair, aige leathanach 281, nuar a fiafradh sgeala an
mhor-chatha sin Chluan-Tarbh do Mhaoilseachlan a d'ealodh go
naireach uadh na righ-laochraigh a thut an sin a' cosnamh a dtire?

<L 133>
Freagra:
A deir Maoilseachlan: - Is sin ni nach feidir dhamhsa d'aithris no
do neoch air bith ele, ma ach ainghil ais flaithis! oir d'ealodh mise
agus a' bhuidhean a bhi fuidhe mo smacht chuige cnocan beag; cha
raibh ach pairc bhranar eadra sinne agus lucht an chomhrac. Le
feuchaint air ghnuis na laochraigh, air dhealradh a n-airm agus a
n-eadaigh catha, budh aoibhin, agus arisd budh fuathmhur, an
t-amharc é!  Ann a leith-uair a ndeigh tosach an chatha nior bhfeidir
aithneadh eidir na laochraigh, no go fiu an t-athair on mhac, ach a
ngloir, oir bhi siad comh dluth sin agus coimheasgaidh trid na
cheile, agus a gcud fola 'raobadh trid gach ball do gcorpaibh agus
sgabthaidh air gach taoibh dhiobhtha leis an gaoith ghéar a bhi ann.
Agus sinne a bhi sgarthaigh amach uabhtha, nior bhfeidir dhunn ar
n-arm iomlat, no dhol air aghaidh aon choisceim le meud na gruaga,
na torpan feola agus na lumpain fola teachtaigh a bhi 'teacht leis an
ghaoith chugan, air mho 'raibh seal fada d'aimsir '<i>na dheigh sin sol
da bhfuaramur ar n-armaibh ann a ndealradh fein.  Bhi an
slaodmharbhadh mor so comh uadhbhasach sin agus nach feidir a
shamhul do lúaidh.  Agus sinne nach raibh ach aige feuchaint ortha,
dar leat budh leor a dh'adhbhar uamhune don mhuntir a bhi san
chomhrac.  Do mhair siad a' cathadh uadh eirigh greine go tranona
gan sgith no fhosadh air mhodh go raibh tiodamh na mara dearg do
bhfuil.

Ceisd:
Ta me lain-dhearbhtha da gcuideachadh Maoilseachlan, Rig
Midhe, agus a shluaigh mur budh dlighthe dhoibh le Brian
Boiriome, agus Maolmordha, Righ Laighean, a ghriosaidh
Lochlonnaigh um an chatha sin Chluan-Tarbh agus a chudaigh leo
go diothchallach, go mbeidh Lochlonnaigh dibeartaidh os Eirinn
onn la sin gus a nugh.

Freagra:
Is se miothruin agus neamh-chinteacht a cloinne fein an t-am
sin, mur gach am ele, a d'faig Eirinn fuidhe leun mur ata si a nugh.

(DIARMAID MAC MURCHADHA).

Ceisd:
Nach do shliocht Mhaolmordha sin Diarmut Mhac Murchadh,
Righ Laighean, a thug Gaill a nEirinn air dtus?

<L 134>
Freagra:
Is seadh gan amhras, agus is uime sin do lean an foir-ainim é,
eadhon, Diarmut na nGall a thug a nfeall go hEirinn.

Ceisd:
Cread dob adhbhar do nfeall sin, no go de do ghluas e chum an
mhighniomh sin a d'faig an tirse fuidhe dhaoirse o sin a leith?

Freagra:
Ta, Tiarnan Caoich Ua Ruarc, Prionsa na Breifne, do posadh le
Dearbh-orghaill, inghean Mhuircheartaigh Ui Mheileachlun, Righ
Midhe, ann agaidh a tola.  Do bhi gradh folachtach aige an mhnaoi
chealgaigh sin do Dhiarmud Mhac Murchadh, Righ Laighean, agus
do bhi gradh baoth ainmheasardha aige-san dise.  Agus gidh go
raibh si posda feadh seal aimsire roimhe sin, congbhadh fath-sgeal
agus comhluadar air aghaidh eochtarra.  Tharla go ndeachaidh Ua
Ruarc air oilirtheacht go Loch-Dearg.  Agus athchuingas an bhean
mhiothnaireach sin air Dhiarmut Mhac Murchadh a theacht agus a
fuasgalt as lamha a nfir a d'fuathaidh sí comh mor.  Budh ghairm sin
a fuar freagra go luath.  Chuaidh se le buidhean chalma go Breifne
ach, air mbeith dhoibh a' triall chum asdair, gairis agus guilis an
bhean chealgach sin aige iarraidh a chur a n-amhul gur go
foireigneach do bhiodar da hiomchar air subhal.  Chur an gniomh
sin ionghantus mor air gach neoch, oir ni gcualas agus ni bfhacas a
chomhchosmhulacht a ghniomh roimhe sin.  Ach, do reir cúrsa
nadur rinne se cneadh dhomhun dhoighleighiste air an triath
oir-dheirc Ua Ruarc.

Ceisd:
Go de mur ghlac Tirnan Ua Ruarc an chlaoin-bheart sin air
dtilleamh dho a bhaile?

Freagra:
Sgriobh se litear gan fhuireach chuige Ruaghraigh O
Conchubhar, Ard-righ Eirinn, a' casaod air Mhac Murchadh agus aig
iarradh cumhnamh catha agus cuideamh chum Mac Murchadh
ionnorbadh as a rioghacht a gCoigibh Laighean.

Aig so sompla na litireacha sin: -

A phrionsa oirdheirc,
Gidh go bhfuil fios agum gur choir cruadal agus triobladacha an
tsaoghalsa iomchar go faoighideach agus go crodha seismheach,
agus nach air choir do fhear shubhailceach cian no iomnaidh inntine
do ghlacadh fa dhroch<ch>oinghil agus neamh-chinteacht mna gan
cheill.  Ach an gniomh uadhbhasach so, ta me deimhin go gcualaidh
<L 135>
tu é.  Agus, os gniomh é nach gcualus agus nach bhfacus a shamhult
a riamh a roimhe ann Eirinn do dheanamh ann aghaidh righ no
prionsa, bheir meud na n-ulc sin oram ceart a d'eagramh, agus an
san am cheadhna ta gradh agus carthantacht do iaraidh oram
maitheamhnus a thabhart uam air so<n> na dioghbhala.  Ma
chumhnaidhean tu air an easonoir, admhaidheamsa, cha ne mo
chais-a-sa fein amhain é.  Ma dhearcan tu air, ta se coitcheanach
dhun araon, oir, go de an mhuinighean as feidir dhunn agunn ann
ar bhfomosuighe a ta ceangailte dhionn le (le) hughdaras
rioghamhul, ma leigthear do nfear iarmhianach druiseamhul so no,
an a bhfocail, fear sgrios na geanmnaigheacht, iomthacht gan
smachtadh 'ndeigh gniomh comh-malluighe agus so a dheunamh?
An nfocal amhain, ata fios agad air a' ghradh a ta agum dhut.  Chi tu
me gonta le sail-bheim a nfortun, amhgar agus taircisne.  Se a bhfuil
agum re radha, athchungam thu, o ta mo muinighean annad, nach
she amhain go gcuideachaidh liom le do comhairleacha, ach le do
sluagh armach, dioghaltus a dheanamh air son an mhaslaigh a
bhaothar agus a mhearaidh me. E so mur is mian leat agus a n-uar is
mian leat.  Ni she amhain go n-eagrum ach ordam uad da laimh é.

Beannacht leacht.

Ceisd:
Go<de> mur rinne an Righ a n-uar a thainig na sgeala tuirseach
sin chuige, oir budh chruaidh an cruidhe na dtabhradh eisdeacht
dho?

Freagra:
Air bhfaighil na sgeala dhon Righ, chur se cruinneadh air a
Chomhairle agus budh she crioch na Comhairle sin, nach ar bhfiu a
bheith '<i>na righ agus gur budh heigin do M<h>ac Murchadh a chur as
a chathair agus a dhibeart.  Dhearc na gniomha uadhbhasach do 
rinne se comh fuadhbhar agus sin a suile na ndaoine gur threig gach
aoin e, ni she amhain uaisle na hEirinne ach a charad fiordhilios fein
eidir armalach agus fodhuine.  Thainig se go soillear nar bhfeidir do
fearg Thiarnan Ui Ruarc a sheasamh a bhi fo n-am so le trupaigh an
Righ a' teacht a dheanamh dioghaltus air a mhithghniomh.  Nior
leig a' t-eagla dho fuireach no faobhar na lann feargach a sheasamh.
d'ealodh se le seasgad fear do mhuintir go Bristol.  Nior bhfada gur
sgriosadh a chaislean aige Ferns agus roinneamh a thalta eadra
prionsa Amhusraigh agus Murchadh, triath do mhuintir fein, agus
tugadh seacht bhfearaibh deag do ghiallaibh go caislean an Righ go
Cruachan.

<L 136>
Ceisd:
Ca ndeachaidh Diarmut '<i>na dheigh sin oir is baramhul liom nar
leig eagla na dtrom-sluagh do bhi an aghaidh tilleadh tarais nios
mo?

Freagra:
'nDeigh fuireach seal aimsire a nBristol, mur dubhramur shuas,
shaol a' tiaranach go ndeunamh se caradus an a reagun
choimhtheach an sa n-ait nach raibh fios air a dhroich-ghniomha a
chuideachadh leis.  Gluaisis leis as sin go Normandy aige anacail an
Dara Heanraigh a bhi an t-am sin '<i>na Righ a Sagsan.  Do eisd
Heanraigh le na ghearan go teas-chruidheach, ach ghlac a leith-sgeal
ann sa n-am cheadhna fo chuideamh thabhart do.  Athchungas Mac
Murchadh air an righ sin cead a thabhart do an meud a thugfadh leis
a thabhairt leis go toilteanach as Sagsanach go hEirinn.

Ceisd:
An dtug an Dara Heanraigh an athchunga sin do Mhac
Murcadh?

Freagra:
Thug, agus chur an forfhogradh so sios leis: -

Heanraigh, Righ Sagson, Duiche Anjou etc etc chuige
fhogmusaigh, Sagsonaigh, Normans, Breannaigh agus Albanaigh
agus gach crioch ele do ngeillidhinn do.  Beannacht.

Diarmut Mhac Murchadh a dibreamh go heagcorach (do reir
mur adeir se liomsa) as a thir, ta se a nig sic r. a nis aige iarraidh ar
gcudaigh agus air son ghlacmunn fa n-ar ndighdion agus ar
muintirdheas e.  Gidh be air bith a rachus a chuideamh leis an tse
sin, a ghlacmunn a gcarthantus, chum a thalta thabhairt air ais,
biodh se cinnte as ar ngradh.

Ceisd:
An bhfuar Diarmut lucht a chosanta a Sagson 'ndeigh an
forfhograidh sin no ar phill e fein a risd?

Freagra:
Sheid se buabhall leis a nforfhogradh trid Bhristol agus na
cathracha a bhfogus do.  d'fural se luach saor mhor a dtalta agus a
n-argit do gidh be thucfadh leis go hEirinn chum a thalta do bhain
a mac air-ais.  d'fan se mi a mBristol agus thainig se go Wales.
Thainig se chuge Roisdeart Strangwell do ngoirthidh Strongbow agus
d'fural se prontanus mor air agus a inghean le posadh agus a
rioghachta 'ndeigh a bhas.  Gealladh comh mor nior bhfuras a
ndubhaltamh.  Nithear conradh eotarra do gach leith fuidhe na
<L 137>
laimh sgriobhaidh agus moidimh.  Gluaisis Mac Murchadh air sin
go hEirinn le gidh be thucfadh leis a theacar a Wales.  Chur se sgeala
os iosal chuige fhior-charad go raibh se 'teacht le cail cuideamh agus
go dtucfadh tuilleamh go gearr 'na ndeigh agus a mhuintir fein
cnuasadh chuige bhrataigh.  Ach a cheadhna, ni dtainig a chairde
chuige mur saoil se.  Bhi se deimhin de nach raibh an beagan
buidhean a bhi leis air son cogaidh le trom-sloighte an Righ.
Sgriobh se chuige an Righ go humhal uiriosal a' guidhe air
athchongtha air a shon le O Ruarc agus go n-admhaidhean se fein a'
dioghbhal a rinne se dho, agus go raibh se cinte deunamh
loirghniomh annsna hulc do rinne se do, agus an bhean uasal
mhiofhortunach sin le fada ameasg na mna riaghalta Naomh
Brighide a gCill-Daire, agus go raibh duil aige nach ndibearadh se
prionsa bocht cruadh-fhortunach chum leun agus amhgar gan roinn
beag eigin do thalta fein a thabhart dho a chothamh e feadh a
shaoghal dhona mhiothadhbhar.

Ceisd:
An ar heisdeamh le na ghuidhe, no ann ar thugadh ard air a
theagradh, oir bhi a choirthe fuathmhur domhaite?

Freagra:
hEisdeamh go trocaireach leis agus fuair se deich gceud baile
biatach an Uibh-Cinsiolach, rinne a umhlaigheacht agus thug se
moir-sheisear giallaibh don Righ agus ceud onsa do or do Thiarnan
Ua Ruarc mur eiric 'son na dioghbhala do rinne se do.

Ceisd:
An ar choimhlionaidh Mac Murchaidh a gheallamh leis a Righ?

Freagra:
D'aimhdheoin a gheallaidh agus a ghiallaibh, comh luath agus
fuair se e fein dainghean ann a sheilbh, chur se O Reagan os iosal go
Wales cur a gcuimhne do chairde a ngeallamh agus a gconradh agus
go raibh se raodh chum a nglacadh chuige le lamha fosgailte.  Ach,
mur bhi an seasun a bhfad air aghaidh, go mfearr beagan trupaigh a
chur a mbeala fo leith, ach iad uile bheith raodh a' teacht an earraigh
le gidh be sloighte a thucfadh 'thional, agus a theacht a dtir a
gCoigibh Laighean, agus go gcasfadh se fein ortha le buidhean laidir
cum a gcosnaidh.

Ceisd:
An dtainig na mor-shloighte sin chuige reir a ngeallaidh?

Freagra:
Air an 23 la do mhidh na Lughnosa san mbliaghan 1169, thainig
<L 138>
Strongbow agus a chabhlach go Purtlairge.  Bhi dha cheud ridire agus
da cheud deag cosaibh leis umaigh go maith a n-arm agus a
n-eadamh.  Nior chian go ndeachaidh Diarmut, Fitzstephens,
Fitzgerald agus Raymond le Gros agus a sloighte chugtha.  Churadar
iad fein an ordamh catha gan fhuireach agus, ge gur chosnaidh lucht
na caithreacha iad fein go crodha feadh tamull, nior bhfada go raibh
siad claoidhte, creachta, sgriosta, marbh, lag-bhrightheach; ualaigh
curp agus fir ghonta ann gach sraid, agus a namhud go craosach do
lionamh agus do sasamh air ollmhaithis na caithreacha sin.

Ceisd:
An dtug Mac Murchadh a inghean Aoife mur mhnaoi do
Strongbow do reir a gheallamhun air dtus do?

Freagra:
Thug air na marach a ndeis Purtlairge chur fo smacht, agus thug
tiodal Righ-dhamhna Laighean dho.

Ceisd:
Cia ndeachaidh na tiaranaigh sin a ndeigh airgneadh
Phurtlairge?

Freagra:
Thainig siad go hAith-Cliath tarsna shleibhte Chioll-Mantain,
mur bhi eagal ortha go dteagbhadh sloighte an Righ dhoibh air a
bhealach mhor.

Ceisd: An dearna muintir Aith-Chliath gleic chruaidh no
chrodha ann a n-aghaidh?

Freagra:
Chur Mac Murchadh O Reagan chuca le hordamh an chathair a
thabhart suas gan spais agus, air iompaigh Labhras Ui Thuathal,
Ard-easbuc Aith-Cliath, d'umhlaighdear do thearmaibh siothchainte
d'eagla dhortamh na fola.  Ach, an feadh do bhi siad a' socradh na
riaghalacha so, chuaidh Raymond le Gros agus Miles de Cogan le na
dtrupaigh san ionad budh sothraobthaidh balla na caithreacha.  Fuar
beagan dhiobhtha a steach a gceadoir, lean buidhean mhor ele iad,
raobadh na gataigh, briseadh gach daingneach, agus ann a nda uair
a dh'aimsir bhi an chaithir lionta do fhuil.  Nior bhfeidir tiaranacht
na nGall-mhada so do chosg. Creachadh agus losgadh na
tuigheacha, slaod-mharbhadh na fearaibh, heigneamh oig-mhna
agus mathaireacha a bhfiaghnuise a n-athaireacha agus a gceile aige
faighil bhais.  Agus, mur luaich saothar do Mhaolmora de Cogan,
rinneadh riaghailightheoir de air an bhaile; agus creach na
caithreacha a thabhairt do na saighdfhearaigh.  Air an t-aonadh la
<L 139>
fithchit do mhidh September 1170 a rinneadh an bhusdoireacht so,
agus ann a mbeagan laethibh '<i>na dheigh sin chuaidh Mac
Murchadh, Strongbow agus a dtrom-shluagh armach don Midhe no
gur dhogh, gur sgrios, agus gur bhanaidh siad an tir sin.

Ceisd:
Go de bhi an Righ a dheanamh feadh na haimsire sin uile?

Freagra:
Mhosgal se as a shuan-ghalar agus chur se teachtaire chuige
Mac Murchadh aige radha go mbaineamh an ceann do mhac muna
ndibreadh se a shluaighte agus sasamh thabhart do O Ruarc air son
creach a thire.  Ach dubhart Mac Murchadh nach n-umhlachadh dho
mur Ard-Righ agus nach sgurfadh se no go dtabhradh air Eirinn
uile umhlamh agus geilleadh dho.  Feargthar an Righ do drum a
fhreagraidh sin agus bainis an ceann do mhac Dhiarmut agus do
dhios ele do na giallaibh agus d'fogar cath air Dhiarmut agus air a
lucht leanmhun.

Ceisd:
An dtug Mac Murchadh cath don Righ no sasamh a bhaint ais
air son a mhic Art dar bhain an Righ a ceann de?

Freagra:
Ni dtug, a cheadhna, oir d'eag Mac Murchadh go gearr '<i>na
dheigh sin nuar a d'faig se na Gaill a seilbh na rioghachta, nuair a
sgrios na tiortha agus loisg se na ceallaibh.  d'eag se da ghalar
dofuillinge neamh-ghnathach (tre mhiorbhuile De agus Cholum
Cille agus Finean air chreach na dteampoll) aige Uibh-Cinsileach
gan tiomna, gan aithreachus, gan sacramunt no ola dheighineach,
mur thuill a mhith-ghniomha dho.

Ceisd:
An dearna Tiarnan Ua Ruarc dioghaltus air bith air mhuintir
Dhiarmut Mhic Murchadh air son na heasonora a tugadh dho?

Freagra:
Marbhadh O Ruarc san mbliaghan cheadhna, eadhon 1172, aige
Tlachta le Hugo de Lacy agus le Domhnall Ua Ruarc (a dhuine
muinteardha fein).  Baineamh a cheann de agus cuirtheadh air spice
é an Aith-Cliath agus cuirtheid a gcroich-aonchois é, a chosa 'n-
uachtar, air a' taobh tuadh don chaithrigh.  Budh truagh an t-amharc
sin do Eirinnigh.

(STRONGBOW).

Ceisd:
An dearna Strongbow dochar air bith don tir a ndeigh bais
<L 140>
Dhiarmut?

Freagra:
Chuaidh se go Coigibh Mumhan le neart a shloighte 'nduil a
sgrios. Thainig Ruaghraigh O Conchubhar le na shloighte do
dtoirmeasg.  Thainig Domhnall Ua Brian an le buidhean chalma do
Dhailchas agus buidhean laidir do Siol Muraigh as Iar-Chonnachta.
Tra chuaidh siad so agus armail an Righ a gceann a cheile budh
deacur a gclaoidh.  Tugadh cath fiochmur fuilteach do Strongbow
aige Tuirlios, ait ar briseadh do na Sagsonaigh 'ndeigh seacht gceud
diobhtha a mharbadh air an lathair sin.

Ceisd:
An dtug Strongbow cath air bith ele '<i>na dheigh sin don Righ?

Freagra:
Ni dtug, oir ghlac se cancur air a cos agus d'eag se leis, agus
deirthir gurab asgcaoin uadh Naomh Brighid agus Colum-Cille ar
sgrios se a dteampoll, oir dearadh se cinte go raibh Naomh Brighid
do mharbhadh a n-aimsir a bhais, 1176.

(1176 - 1258).

Ceisd:
Nach raibh Roisdeart Fleimeann, taoiseach na Sagsonach,
'deunamh moran uilc air feadh na dtiortha an feadh do bhi siad a
gcaislean Bholaine?

Freagra:
Rachadh se fein agus buidhean do robaraigh a bhi fo na smacht
a mach go coitcheann a chreachadh na Midhe, Oirghiall agus Uibh-
Bruin.  Ach thainig Maoilseachlan Mhac Meleachlan, tighearna
Chineal Eoghan, aige ceann Chineal Eoghan agus muintir Oirghiall
no gur mharbh siad cuig cheud dhiobhtha agus a gcud eachraidh,
ionnus nar leig siad neoch ann a bheatha beo uabhtha.  Agus
treigeadh tri caislean ele san Midhe an la '<i>na dheigh sin, eadhon,
Ceananus, Calatrom agus Doire Padrug, agus sin uile tre eagal
Chineal Eoghan, agus marbhadh Roisdeart Fleimean e fein a measg
chaich.

Ceisd:
Nach dtug Murruagh O Conchubhar, mac an Riogh, Miles de
Cogan leis agus a chud ridirigh uile le sgrios Chonnachta tre n-olc le
na athair?

Freagra:
Thug, ach budh bheag do thairbhe an asdur sin a fuaradar, oir
<L 141>
losg mhuintir an choigibh sin Tuam agus na teampuill ele trid a' tir
d'eagla ionad comhnaoi no foslongphurt do bheith oca ann, agus '<i>na
dheigh sin dhibir siad a mach as a' tir iad a ndeigh iomad oca a
mharbhadh.  Agus chur Ruaghraigh, an Righ, suile a mhic a mach fo
ceangal leofa.

Ceisd:
Nach ar chreach Sir John de Courcy Maichaire Chonall ann 1178?

Freagra:
Chreachaidh, agus tra bhi se aoin aoidhche ann a gcampa aige
Gleann-Righ, thainig Murruagh Carrol, tighearna Oirghiall, agus Cu
Uladh Mhac Duinsleibhe, Righ Uladh, air De Courcy as a shloighte
gur marbh siad ceithre cheud agus caogad dhiobhtha.  Agus
marbhadh tri chaogad do Eirinnigh ann mur aoin le O Néinigh,
tighearna Ua Meith Macha.

Ceisd:
Nach dearna De Courcy agus an bhuidhean a bhi aige a
gcaislean Mhagh Coba creach eigin aige Leim Mhic Neill a dTir-
Eoghan?

Freagra:
Rinne, a cheadhna, ach lean Domhnall O Meleachlan agus a
mhuintir iad agus thug cath dhoibhthe aige Cabhan na gCrann-Ard,
bhain na creachaibh dhiobhta agus thug aragun mhor ortha.  Agus
marbhadh Domhnall mhac Aoidh Ui Mheleachlan, righ-dhamhna
Aileach, san gcath sin le saitheamh do shleagh.

Ceisd:
Nach dearna De Courcy creachaibh a dTir Eoghan agus a nDoire
Cholum Cille '<i>na dheigh sin?

Freagra:
Chreach agus d'argun se teampuill Ard Srata, Doire Cholum
Cille agus Innis Eoghan agus thug moran seodaibh, seidhbhris agus
creach leis aisde.  Ach ni bhfuair se a n-iomchar air subhal, oir fo
n-am so thainig Aoidh Ua Neill le cuig lungaibh armalach, dhogh se
teampoll Laithirnne agus roinn don baile agus mharbh ocht
bhfearaibh deag da na Sagsonaigh.  Chnuasaigh Sagsonaigh Mhagh-
Linne agus Dalaraidhe tri chead fear chum comhrac le Ua Neill.  Ni
raibh smaoineamh aige air a dteacht chuige agus e ann sa n-am
cheadhna a' doghthadh an baile.  Feireadh cath fiochmhur eochtarra.
Gidheagh, do claodhagh na Sagsonaigh le ar mor agus nior chaill Ua
Neill ach cuigfhear.  Comh luath agus chuala De Courcy na sgeala sin,
d'ealodh se as Doire aige faigbheal na gcreach '<i>na dheigh.
1199 r.1198.

<L 142>
Ceisd:
Nach dtainig Sagsonaigh Mhagh-Coba '<i>na dheigh sin go
Domhna Mor?

Freagra:
Thainig, agus tra mhian leo an tir a chreachadh, thainig Aoidh O
Neill agus thug cath dhoibh gur ruag se iad le iomad caill, agus an
meud nar marbadh dhiobhtha, d'ealodh siad sa n-aoidhche agus
nior stop no gur tharsnaidh siad Thuaim.

Chnuasaidh De Courcy agus mac Hogo de Lacy Sagsonaigh na
Midhe agus Uladh go Connachta, an t-am ceadhna, dol a chuideamh
le Cathal Craobh Dearg, agus a n-uar a thainig siad go Cill Mic
Duach, thainig Cathal Carrach le na shluagh Connachtach ann a
n-aghaidh agus d'argnaidh air mhod, ge go raibh sloighte do-
airmhigh oca, nior mhair ach fior-bheagan diobh oir ruagadh comh
dian agus sin iad aige Rinn Duin, laimh le Loich Righ ar a' tSionann.
An tse a throd, marbhadh e, agus an tse shaol teitheamh, bathamh é
san loch.

Ceisd:
Is fiosach damh go ndeanadh iomad mighniomha beag nar
ainimnigh tu. Cur cail dhiobhtha 'gcionn a cheile chum
aithghiorramh an tseanchus.

Freagra:
Cuirtheamh John de Gray, Easbuc Norwich, go hEirinn, ach chur
an Papa toirmeisg air Shagsanach do theirbhe easumhla an Righ don
Roimh.  Duilteamh seirbhis aifrinn, baisteamh, ola dheighineach
agus adhlacadh Criosdaigh do Shagsonaigh feadh tri mbliaghan.
Thainig na Sagsonaigh go hEas-Aodh Ruadh. Thug Aoidh Ua Neill
agus Domhnall O Domhnall cath doibh mur ar marbhadh a n-iomad
diobhtha agus Fitzhenry Oig, agus sgab siad a maoin air a muintir
fein.  Marbhadh Richard Tuite aige caislean Ath-Luan le cloch a thut
as a chaislean air a cionn.  So miorbhuile, mur chreach se teampoll
agus mainistreacha. Thainig Mac Muiris (Fitzgerald) le sloighte ro-
mhor go Tir-Eoghan, mur ar theagaibh Brian Ua Neill leo agus, ge go
dtanagadar a nduil an tir sin a sgrios, ni bhfuar siad giall no creach a
thabhart ach armhach mor a dheanamh mur luach saothair.  '<i>Na
dheigh sin thug Brian Ua Neill cath do na Gaill aige Magh Coba.
d'argun se caislean De Curcy, loisg se Traigh Bhaile Dhuindealgun,
agus ghlan se Cuntaigh Dhuin go hiomlan o Shagsonaigh.  1253.

Ceisd:
Nach comhrac fuilteach feargach eadra Seathfran O Domhnall
<L 143>
agus Mauris Fitzgerald aige Creadan air an taoibh tuath da
Shligeach?

Freagra:
Thainig Fitzgerald le buidhean ro-mhor fiochmhur neartmhur
lain-chalma 'nduil Tir-Chonaill a chreacadh agus a sgrios, agus
Domhnall a mharbhadh, a dhibirt no 'dtabhart fuidhe mhosaineacht
agus daoirse.  Tra chualaidh O Domhnaill na sloighte lionmhur a
bheith 'triall a ngar dho, chur tinealadh air a mhuintir fein.
Thangadar go heasguidhe ath-laimh go Cnoc Creadan, ait ar casadh
iad le Fitzgerald, mur ar tugadh cath borb uadhbhasach do cheile.
Bhi curp geartha le cneadhaibh domhun doigh-leighiste.  Bhi
laochraigh ciorrbhuidhe cnaimh-raobthaidh agus a meisneach air
gach taobh claoidhte seargthaigh.  d'aimhdheoin sin uile, sheasaidh
muintir Thir-Chonall a dtalamh go crodha gan claoidh meanmun no
gur bhuadhaigh siad air a namhud a ndeigh oirlleach do-armadh a
dheunamh ortha.  Ach gonamh go dioghbhalach O Domhnaill ann a
gcomhrac aoin-fhir le Fitzgerald, agus nior taile leisin é o laimhe O
Domhnall.  A ndeigh an bhuadh chatha so ruagadh na Geraldines go
glan as Coigibh Uladh.  Rinneadh priosunach de Mhac Grifin, ridire
uasal, le muintir Ui Dhomhnall, agus chreach siad agus dhogh siad
an la ceadhna.  Ach marbhadh Donchadh mhac Cormac O
Domhnall san chath sin agus, muna be meud na gcneadha a bhi air
O Domhnaill, leanfadh se Fitzgerald agus a shloighte go mairfeadh
an fear deighineach oca.  Air dtilleamh a bhaile do O Domhnall agus
do mhuintir, leag siad caislean Bheal-Aith-Seanaigh, a thog na
Sagsonaigh an sin a ndoigh go gcongbhadaos muintir Thir-Chonall
fuidhe mhosaine agus fuidhe eagal, ann nidh nach ar bhfeidir a
dheunamh oir bhi siad ro-chrodha.  Bhi siad ro-uasal agus bhi siad
ro-aird-intineach a bheith '<i>na sglabhuidhe fuidhe chosa coigcriocha.
Maurice Fitzgerald, a bhi feadh iomad roimhe '<i>na sgriseadar agus '<i>na
chreachadar air Eirinnigh, d'eag se air ndol a bhaile dho tre mheud a
chreachta.  1257.

Taireis cath Chreadan, bhi Seathfran O Domhnall air feadh
bliaghna '<i>na luighe aige Loch Beathaigh, laimh le Cill-Mhic
Creannan le meud a chreuchta.  Trath chur Brian Ua Neill
cruinneamh air a shloighte 'nduil a dhol go Tir-Chonall agus a gcur
fuidhe na smacht, agus cuirtheas teachta chuige O Domhnall aige
iarraidh gialluibh agus umhlaigheacht uadha, mur nach raibh se air
son a bheith '<i>na cheanfurt chum cosnamh a thire.  Trath chualaidh
O Domhnall na sgeala sin, cuirtheas cruinneamh air a mhuintir as gach
<L 144>
ard, agus raidhis leo, o tharla nach raibh se air son a dtreoramh
chum catha, iad comhra ollmhadh dho agus a chur innte agus an
chomhra iomchar leo agus a fagbhal astuigh a lar a mhuintir air
magh an chatha, iad trod go crodha agus gan umhlamh do neart a
namhud.  Agus nach ar bhaoghal dhoibhthe an n-nuar a bhi se san
'<i>na measg.  Gluasadar leofa an n-ordamh catha air fhural a dtriath go
dtarla Ua Neill agus a shluaigh bhuidhean dhoibh aige an amhunn
Suileach (Swilly).  d'ionsaidear a cheile air an lathar sin (gan)
gheilleadh do charad no do namhud, no gur ruagadar Ua Neill agus
m<h>uintir Thir-Eoghan tair a n-ais, air bhfagbhal moran iolmhaoine
'<i>na ndeigh eadra eich agus arm, mur aoin le ar mor a muintire.  Air
dtilleadh do mhuintir Thir-Chonall tair ais a ndeigh an dearg-ruathar
sin, fuaradar O Domhnall marbh ansa chomhra tre locht na
gcneadh do rinne air a gcath Creadan.  Budh mor cumhaigh muintir
Thir-Chonall da eis oir bhearamh se buadh gach comhrac.

Trath chualaidh Ua Neill bais O Domhnall, cuirtheas teachta a
n-ath-uar go Tir-Chonall aige iarraidh giallubh agus umhlaigheacht
uabhtha mur nach raibh triath no tighearna oca.  Chuadh muintir
Thir-Chonall chum comhairle cread budh hindeunta doibhthe agus,
air mbeith air an ordamh sin dhoibh, do chonarcadar Domhnall Oig
O Domhnall mhic Domhnall Mhor Ui Dhomhnaill chuca air dteacht
ais Alban agus, ge nach raibh se ach ocht mbliaghna deug a dh'aois
an t-am sin, do chur siad '<i>na thriath agus '<i>na chionn-feine ortha é.
A.D.1258.

CATH DHRUM DEIRG AIGE DUNPADRUG.  1260.

Tugadh cath Dhrum Deirg aige Dun-Da-Leith-Ghlas
(Dunpadrug) le Brian Ua Neill agus le Aodh O Conchubhar a
n-aghaidh na Sagsonach a gCoigibh Uladh.  Ansa chath so a
cailleadh moran do uaisle agus do thriatha Eirinn.  A measg chach
do thut Brian Ua Neill (do ngoirthidh Brian Cath a' Dun),
Ard-Thaosach Eirinn, Domhnall O Cairre, Diarmut Mhac Loichlean,
Manus O Cathan, Cathan O hInneirigh, Duinsleibhe Mac Cana,
Conchubhar O Dubh-dhiarma agus a mhac, Aodh O Cathan,
Muircheartach O Cathan, Amhlaibh O Gormfhlaith, Cu-Uladh Ua
hAnluan agus Niall Ua hAnluan.  Ansa n-iomlan cailleamh cuig
taosaigh deag do Ulltaigh agus moran do uasle Chonnachta, eadhon,
Giolla Criosta mhic Conchubhar mhic Cormac mhic Tomaltaigh
(Mhic Dhiarmada), triagh Mhagh-Lurg, Cathal mhac Tiarnan O
<L 145>
Conchubhar, Maolruanaigh Mac Donchaidh, Cathal Mhac
Donchaidh mhic Muircheartaigh, Aoidh mhic Muircheartaigh
Fionn, Tadhg mhic Cathal mhic Brian O Maolruanaigh, Diarmut
mhic Tadhg mhic Muireadhaigh mhic Tumalltaigh O Maolruanaigh,
Conchubhar Mhac Giollarraigh, Tadhg mhac Chian O Gathrath,
Giolla-Baraigh O Cuinn, Carolus Mhac An Easboc O Muraigh, mur
aoin le iomad taosaigh agus soighdearaigh coitcheann ele do
mhuintir na hEirinne.

(1272).

Crunnaidh Domnall Oig O Domhnall a chud longaibh agus
bádaigh air Loch-Eirnne agus chuaidh '<i>na dheigh sin go Loch-
Uachtar a n-ait ar chreach se a raibh air a ghoir do gach leith air
oilean a' locha agus d'iomchar na creacha leis do bhaile fein 'ndeigh
gach ionad dar shubhal se a thabhairt fuidhe na smacht.  1272.

CATH DHEISEART DA CHRIOCH, A dTIR EOGHAN.  1281.

Tugadh cath Dheiseart Da Chrioch eadra muintir Thir-Chonall
agus muintir Tir-Eoghan, Aoidh Buidhe Ua Neill, mhic Domhnall
Oig mhic Aoidh Meith mhic Aoidh, an Macaomh Toinnleasg, a
gcuideachta Shagsonaigh Dhun don taobh amhain, agus Domhnall
Oig O Domhnall, tighearna Thir-Chonall, Fear-Manach, Oirghiall,
urmhor Uladh agus Chonnachta, mur aoin le Breifne uile.

Briseadh do mhuintir Thir-Chonall agus marbhadh Domhnall
Oig O Domhnall san gcath, an fear a bfeile 'a mho meanamun, budh
mo crionnacht agus crodhacht a bhi a n-iarthar Eorpa, a n-aois aon
bhliaghan agus da fhithchid.

Aig so ainim na bhfearaibh budh oirdheirce dar cailleadh da
mhuintir: - Maolruanaigh O Buidhele, triath na dTri dTalta, Eoghan
mhac Maoilseachlan mhic Domhnall Mhor (Ó Domhnaill), Ceallach
mhac Giolla Brighide O Buidhele, Aindileas O Buidhele agus
Dungal a mhac, Giolla-Criosta Mhac Loingsidh, Domhnal Mhac
Giolla Finnein, taosach mhuintir Feodhachan, Eanna O Gormfhlaith
taosach Chineal Maoin, Cormac O Domhnall, taosach Fanat, Giolla 
na Coimhide O Maolduin, taosach Lurg a bhFear-Manach, Cormac
mhic Cormac O Domhnall, Giolla na nOige Mhic Dail le Dochar,
Maoilseachlan mhic Neill O Buidhle, Aindileas mhic Muircheartaigh
O Domhnall, Manus Ua Cuinne, Giolla na Naoimh Ua hAgan,
<L 146>
Muircheartach O Flaithbheartaigh, Muircheartach Mhac a
n-Ulltaigh, Flaithbheartaigh Mhac Buidheachain, agus iomad nach
n-airthear linn mur aoin le.

Ach, air gcriochnamh an chatha so, do hainimneadh Aoidh
mhac Domhnall Oig '<i>na thriath agus a n-ard-taosach a dTir-
Chonall a n-ait athaire do marbhadh san mhor-chath reamraidhte.  Agus an
san mbliaghan cheadhna do fearadh cath eadra na Cussacks agus na
Barretts a Muighe-Eoi.  Bhi an dios deagh-laoich a b'fhearr
crodhacht da dfearaibh Eirinn a' cuideadh leis na Cussacks an san gcath
so, eadhon, Taichleach O Buidhle agus Taichleach O Dubhda, ach, a
d'aimhdheoin a mbeart, a ngliocas agus a gcrodhacht, marbhadh iad,
ge gur bhuadhaigh na Cussacks.

(ÉADBHARD DE BRÚS).

An san mbliaghan 1315 thainig Edward Bruce (dearbhrathar
Roibeart Brus, Righ Alban) go hEirinn air an cuigeadh la fithchit do
mhidh na Bealtuine le se mhile Albanach gur ghaibheadar cuan aige
Cairig-Fheargus a gCoigibh Uladh, mur ar theagaibh sluaigh
neartmhur do Eirinnigh leo chum cumhneamh thabhart dhoibh.
Rinne siad argun mhor air mhuintir an Iarlla Ruaidh (an Burca, Iarlla
Uladh) agus, taireis sin creach agus d'argaidh siad Traigh-Bhaile
agus dhogha siad e.  Dhibreadar Sagsonaigh go hiomlain as Coigibh
Uladh agus d'fogradar go solumanta Bruce '<i>na righ air Eirinn,
an r. agus lean an t-ainim sin dho no gur marbhadh é a gcionn tri
mbliaghan '<i>na dheigh sin.

Tiomsaidhear sloighte ro-lionmhur le Feidhlim mhac Aoidh Ui
Chonchubhar do Chonnachtaigh chum cosnamh an Iarrla agus na
Sagsonaigh agus chuaidh do bhfurtacht.  Tionailis Ruaghraigh mhac
Cathal Ui Chonchubhar sluaigh ele a gConnachta no gur loisg agus
gur argun iomad caislean agus daingneach le daoghaltus chuige
Feidhlim taireis e baile d'fagbhal. An san gcath claoitheadh an
t-Iarrla Ruadh agus a shloighte agus geabhadh Uilliam Búrc agus
dha mhac Mhac an Milidh '<i>na bpriosunaigh.

An bliaghan '<i>na dheigh sin tionaltar sloighte agus armal ro-
mhor le Feidhlim O Conchubhar agus le Mac Feoras agus
Sagsonaigh iarthar Chonnachta.  Thangadar go Tochar Mona
Coinneadh mur ar chas Ruaghraigh O Conchubhar, Righ
Chonnachta, dhoibh.  Tugadh cath eotarra mur ar marbhadh
Ruaghraigh agus iomad do mhuintir agus na taosaigh so sios,
<L 147>
eadhon, Diarmut Gall Mhac Diarmut, triath Mhagh-Lurg, Cormac
mhac Ceithearnaidh uadh Chiarraidhe agus iomad ele nach
n-aireamhthar anso.

Tionalas Feidhlim O Conchubhar buidhean armalach ro-mhor,
mur aoin le triatha an choigibh, mur a<tá>, Donchadh Ua Brian le
taosaigh Mumhan, O Meleachlan, righ Midhe, Ualgharg Ua Ruairc,
triath na Breifne, O Fearghaill, tighearna Analaigh, Tadhg O
Ceallaigh, tighearna Uibh Maine, Manus mhic Domhnall Ui
Chonchubhar, tainiste Chonnachta, Art O hAra, tighearna Leithnigh,
agus Brian O Dubhda, tighearna Uibh Fiachra.  Mhairseal siad so go
hAit-an-Righ agus ansa n-am cheadhna mhairseal Sagsonaigh
iarthar Chonachta ann a n-aghaidh, eadhon, Uilliam Burc, Baron
Mac Feoras, tighearna Ait-an-Righ agus urmhor Shagsonaigh
Choigibh Uladh agus an taoibh tuath do Eirinn.  Tugadh cath garg
fiochmhur eothtarra ach, fadheoigh, gur mhaoth an cath air
Eirinnigh agus gur marbhadh Feidhlim O Conchubhar, Righ
Chonnachta, an fear a raibh uchta mhuintir na hEirinne as, agus
Tadg Ua Ceallaigh, tighearna Uibh Maine, agus ocht bhfearaibh air
fhithchit ele, taosaigh de Mhuintir Cheallaigh, mur aoin le Manus
mhac Domhnall Ui Chonchubhar, tainiste Chonnachta, Art O hAra,
tighearna Leithnigh, Maoilseachlan Carrach O Dubhda, Conchubhar
Oig O Dubhda, Muircheartach mhic Conchubhar O Dubhda,
Diarmut Mhac Dermot, tighearna Moy-Lurg, Muircheartach mhac
Tadhg O Dubhda, Muircheartach mhac Tadhg mic Diarmut,
Muircheartach Mhac Diarmut mhic Fearghal, Maoilseachlan Oig
mhac Diarmut Mhic Manus, Eoin mhac Muireadhach O Maidean,
Domhnall mhac Aoidh O Concanon, tighearna Uibh Diarmuda,
agus Muircheartach a dhearbhrathar, Muireadhach O Maidean,
Domhnall O Buidhle agus Donchadh O Mulloy le hiomad de
mhuintir, Muruadh mhac Murruadh Mhic Mathghamhun mur aoin
le ceud do mhuintir, Niall Sionnach, tighearna bhfear Teafa, le na
mhuintir, Feargal mhic Sheathan Ghallda O Feargal, Uilliam mhac
Aoidh Oig Ui Fhearghal, Tomas mhac Amhlaibh O Fearghal, agus
cuigear do na Mic Donchadh, eadhon, Tomalltach mhac Giolla 
Criosta, Muireadhach mhac Donchadh, Conchubhar mhac Tadhg,
Muircheartach mhac Donchadh agus Maoilseachlan Mhac
Donchadh, Seathan Mhac Caodhgan, breitheamh Ui Chonchubhar,
Giolla-na-Naoimh mhac Dail-le-Dochar O Doibhlein, fear iomchar
brataigh Ui Chonchubhar, agus Tomas O Conallan.  Ciodhtracht, is
gniomh dogh-dheunta a dhearbhadh no chur sios ar thut do uaisle
<L 148>
agus thriathaibh Chonnachta agus na Midhe an san gcath sin.

Is mor an dochar agus an lom-argun do rinne Bruce agus a lucht
leanmhunta taireis iad Coigibh Uladh do sgrios agus a d'argan.
Loisg agus chreach siad Ceananus, Granard, Fiodh-Anáth agus
Caislean Nuadh.  Chath siad laethibh na Nodlag aige Loch-
Seadaigh.  Ghluasadar as sin trid Chill-Dair, Caislean Dearmut,
Aith Í, Reatha-Ban agus Sceirigh, mur dtug siad cath do cheanfurt
na Sagson agus ar chlaoidh siad a dtrupaigh.

Ceisd:
An ar fhan Bruce a nEirinn o n-am a dtug se an dearg-ruathar sin
go di an t-am ar eug se, no an raibh urram righ aige feadh a rae '<i>na
dheigh sin?

Freagra:
Nior fhan, oir chuaidh se go hAlbun tair ais mur nach raibh
biadh air faighil aige do na lucht cogaidh, oir sgrios se an barr a bhi
'fais ansa talamh gach ait dar shubhal se agus, do bhrigh sin, b'eigin
do a dhol go hAlban feadh seal gearr a dh'aimsir.

Ceisd:
Go de mur chosnaidh gidh be da mhuintir na hEirinne do
thaobhadh le Bruce iad fein an feadh a bhi se a nAlban?

Freagra:
A gCoigibh (Laighean) rinneadh dicheanamh mor orrtha leis na
Sagsonaigh fuidhe Edmund Butler agus go speisealta na Ua Mordha,
Ua Bruin, O Tuathal agus mac Murchadh O Conchubhar Failghe
agus O Nuallan.  Agus mur an gceadhna Ruaghraigh O Conchubhar
agus fearaibh Bhreifne aige Cill-Mhor, ait ar marbhadh Aoidh
Breifneach O Conchubhar, dios mac Neill Ui Ruarc, Conchubhar
Buidhe Mac Tiarnan, triath Thulaigh-Onacha, Mathghamhun Mhac
Tiarnan, Niocolas Mac Maighistear, Giolla Ruadh mac an
Airdcheannaigh Mhic Tiarnan agus ceud is dha fhithchit galloglach
no trom-armach Ruaghraigh nach n-airthear an so.

Ceisd:
Cithim gur mor an dith agus an dochar a <t>habhaidh Bruce do
Eirinn - ann ar chudaighdear leis a n-ath-uar air dtilleamh dho no an
raibh sloighte treun leis da Albanaigh?

Freagra:
Air dteacht air ais do Bhrus le fithche mile fear eidir Albanaigh
agus Eirinnigh, mhairseal se a n-aimsir a' Chargus go Bolaine agus
ann a Midhe a' sgrios agus a' creachadh gach bealach a ndeachaidh
se.  Cha dtugadh se cagus do eaglus no chleir, agus ni mo chaomhun
<L 149>
se beatha daoine no eallaigh, ionnus reir mur sgriobhus ughdar
barantamhul go raibh na daoine 'tarrang corpaibh loghtha morgaidh
ais na huaigibh agus a' rosamh na gcorp sin agus da n-ithe.

Ceisd:
A ta imreasun eidir na hughdar fon ait dar marbhadh Bruce.
Aidmhion siad uile gurab aige cath Fhaghchart a marbhadh é, dha
mhile uadh Thraigh Bhaile Dhuin-Dealgun.  Aithris dearbhadh na
sgeala so dhamh.

Freagra:
Is se ait dar tugadh an cath sin an ar marbhadh Bruce aige an
áith eadra an Lurgan-Chaoil agus Cairrig Eamunnan, dha mhile air
a' taoibh soir-thuath do Thraigh-Bhaile Dhuin-Dealgan a bporaiste
Fhachart.  Agus, mur dhearbhadh air sin, togbhadh mota laimh leis
an ait sin mur leacht an onorachus, do ngoirthear de mota an
Albanaigh gus anuigh.  Tuilleamh ele, an droichead a ta tarsna air a
n-aith sin, is Droichead Bheal-Aith an-Ár a ghoirtear de o n-ar
agus ann argun do rineadh ann.

Ceisd:
Is iomdha doigh a luathar a bhais.  A deir cud do na
seanchaidhibh gurab é Mac Feoras (Bermingham) a mharbh e.  Adeir
cud ele oca gurab é Maupas, taosach do chud Mhic Feoras a mharbh
é.  Go de da bhreithneamhsa air an adhbhar?

Freagra:
Is se baramhul choitchean na seanchaidhibh gur ghleas Maupas
e fein air nos eadaigh na nAlbanach gus go ndeachaidh san ait a
raibh Bruce gur bhual le ubhall throm luagha é a gclar a n-eadun
gur mharbh air an lathar sin e, agus gur mharbh se san Maupas a
d'aoin bheim do chlaoidheamh, agus go bhfuaras an dios marbh
taobh le taobh air mhagh a n-ár; gidh go n-abar iomad do
ughdaraibh ele gur geabhadh '<i>na phriosunach air dtus é agus an sin
gur baineadh a cheann de.

Ceisd:
Nach n-abar "Analach na gCeithre Mhaighistear" go raibh
priomhfaidh Ardmhach a' brosnamh na Sagsonach an aghaidh
Bhruce.

Freagra:
A deir go deimhin go raibh Roland de Jorse, Ard-easbuc
Ardmhach aige brosnamh na Sasanach amusadhugh air na
hAlbanaigh.  Agus fhreasdal se fein air magh an chatha aige tabhart
an friathlamh deigheanach do gidh be do thut san chath sin.  Agus a 
<L 150>
deir siad san leathanach cheadhna gur trodamh cath ro-gharg air an
t-ochtamh la fithchit do mhidh na Bealtuine san mbliaghan 1318 aige
mota a bhFachart a bhfogus do Thraigh-Bhaile Dhuin-Dealgna eadra
Mac Feoras agus Bruce, agus gur briseadh air mhuintir na hAlbna
agus gur marbhadh Bruce agus urmhor a shloighte, agus a measg
chach gur marbhadh Mac Ruaraigh, tighearna Ia-Bhrighide (the
Hebrides), Mac Domhnall o Aointrim, agus iomad ele de Albanaigh.
Agus, taireis a bhais agus ár a mhuintir, do bhain Mac Feoras a
cheann de agus thug go Longdun e agus thoirbheir don righ é.
Agus, mur luach saothar do Mhac Feoras air son gniomh comh-
maith agus sin, chruithighte se e '<i>na Iarlla Lughaidh.

Ceisd:
Go de rinneadh le corp Bhruce a ndeigh a cheann a sgarmhun
leis?

Freagra:
hAdhlacadh e aige teampoll Fhachart mur a bhfuil colmhun
mor cloiche aige cheann mur comhartha no teisbean a uaigh.
Teisbeanann so neimh-eifeacht agus neamh-bhuana diomus an
tsaoghal-so.  Bhuadhaigh se ann a n-ocht gcath dheag feadh tri
mbliaghan roimhe sin air na Sagsonaigh, agus is si ceudfaigh
coitchean na n-ughdar is deirsgnithe go mbuadhachadh se air a
namhud do mbeidh se measardha no daonnamhul.

(BRIAN MAC MATHGHAMHNA).

Ceisd:
Nuar nach mbeidh na Sagsonaigh no coigchriochaib ele aige casgart
mhuintir na hEirinne, nior bhfeidir leo gan a bheith a' tuargan
a ceile ann a measg fein.

Freagra:
Sin na gniomha a d'faig Eirinn fuidhe leun mur a ta si anugh
fuidhe thiarantus Gall.  Do sgriobhthan dhut gach imreasun, gach
deabhaigh, gach consboid agus gach gleic mhireusunta da
ndearnadh le triatha agus le taosaigh air feadh na hEirinne le aimsir
imchian aige uachtranacht agus ceim, is doigh liom gurabh obar
doith-chriochnaidh é.  Gidheagh, ta an phunc amhain a measg a
n-iomad is mian liom a d'innsin dhut, eadhon, tra thainig Brian
mhac Aoidh Mhic Mathghamhna chum a bheith a dtigheardus no
'<i>na thriath air Oirghiall, d'fogur se cliabhnus air Somhairle mhac
Eidin Dubh Mhic Domhnall, righ-dhamhna thigheardus Ia-
<L 151>
Bhrighide agus ard-mhaor Choigibh Uladh, agus do thug comhairle
air inghean Reighilligh as Breifne do bhi posda aige a dhibeart
uadha agus a inghean fein a ghlacan chuige mur mhnao an a haiti.
Nior bhfada '<i>na dheigh sin go dtug Mac Mathghamhun cuireadh
cairdeamhul do a theacht air cuairt chuige agus, air mbeith dhoibh
aige ol seal aimsire, d'eirigh imreusan eochtarra.  Iaghus Brian Mhac
Mathghamhna a dha laimh a dtiomchioll Mhic Domhnall agus
trasguras go lar e agus ceangalus a gceimlibh cruaidh e agus theilg
ann a loch a bhi 'bhfogus do é mur ar bathadh gan mhull e.

Ceisd:
An ar dearnamh daoghaltus air bith air Mhac Mathghamhun do
dhruim sin?

Freagra:
A n-uar a chuaidh sgeala na feill-bhearta sin go gaoltaigh Mhac
Domhnall, thainig Domhnall mhac Aoidh Ui Neill le na lucht gaoil,
Brian mhac Heanraigh Ui Neill le triathaibh clan Aoidh-Buidhe,
agus Turloch Mor Mhac Domhnall le na lucht cionaigh go hiomlan a
gCoigibh Uladh.  Agus mhairseal siad air aoin intin go dtainig siad
go Rath-Tulloch a n-Oirghiall mur a raibh longphort Mhic
Mathghamhna.  Ach, air gclosmhun do Mhac Mathghamhna an
trom-shluaigh sin a bheith do-ionnsaigh, teithis uabtha.  Leanadar-
san é agus rugadar air ansa n-ait a raibh se fein agus a mhuintir a'
cur a gcud eallaigh a bhfolach a ndiamhur coilleadh.  Tugadh dearg-ár
(ar) mhuintir Mhic Mathghamhna. Baineadh a gcud airm agus
eallaigh dhiobhtha, rinneadh priosunaigh de bhean agus da inghean
agus chuaidh se fein air chumairce mhuintir Mhaolmordha 'ndeigh
a dhibirt ais tigheardus Oirghiall.

Ceisd:
An bhfuair Brian Mhac Mathghamhun socraidheacht no seilbh a
thigheardus fein '<i>na dheigh sin no an dtug na hUlltaigh amus an
dara huair air fein no áiti?

Freagra:
Thainig Niall O Neill, righ Thir-Eoghan, le maithibh an choigibh
thabhart amus air Mhac Mathghamhun a n-ath-úar gur shuigheadar
campa aige Meodhan Tire.  Thainig Mac Mathghamhun agus d'fural
se go dtabhradh se leith Oirghiall do Niall mhac Muircheartaigh
mhic Brian Mhic Mathghamhun, eadhon, Nagoileach a n-Aifrionn,
mur aon le seodaibh mora do Ua Neill e fein, agus sasamh a
thabhart an sa n-anbhas a thug se do Mhac Domhnall.  Aontaidhis
Ua Neill siochainte dheunamh leis air an gconradh sin.  Ach tugas
<L 152>
Muircheartach Mhac Mathghamhun agus Alasdrun Oig Mhac
Domhnall le galloglasaibh na hAlbna ruaig bhorb gan fios do Ua
Neill air Mhac Mathghamhun.  Bhi Mac Mathghamhun agus a
mhuintir air a gcoimheacht ortha agus chosnaidh iad fein go crodha
ann a longphort.  Tugadh cath fiochmhur borb eochtarra ach, fa-
dheoigh, gur bhuadhaigh Mac Mathghamhun ortha agus gur
mharbh Murruadh Mhac Mathghamhun, tainiste Oirghiall,
Alasdrun mhac Turloc Mhac Domhnall, Eoghan mhac Turloch mhic
Maoileachlunn Ua Domhnall agus go leor ele.  1368.

(ART MAC A NAOSA).

Ceisd:
Nach ndearna Mortimer gniomh ro-fhealltach air Art Mhac a 
Naosa, tighearna Uibh Eachaidh a gCondae an Dun san mbliaghan
1380?

Freagra:
Air dteacht do Mhortimer go hEirinn le cumhta riogha mur
Ard-Bhreitheamh, thainig uaisle an taobh tuath aige deunamh
umhlaigheacht dho.  Thainig Niall O Neill, righ Thir-Eoghan, O
hAnluan, prionsa Oirthir, O Fearghal as Analaigh, O Reigilligh as a'
Chabhan agus iomad ele.  Ach, tra thainig Art Mhac a Naosa go tuig
Mhortimer rinne se priosunach de go fealltach a ndeigh e theacht fa
na chumairce mur chach ele agus, taireis e bheith a ngeibhin
chruaidh air feadh thri mbliaghna a bpriosun Ath-Truim, d'eag se an
leis a' phlaigh.  Budh e so a n-ursa b'oirdheirce le hoineach agus le
feile da raibh a nEirinn le na linn.  1383.

Ceisd:
Nach ar marbhadh mac Art Mhic a Naosa a bhfeill '<i>na dheigh
sin?

Freagra:
Marbhadh Roraigh mhac Art Mhic a Naosa, tighearna Uibh-
Eachaidh a gCondae an Duin, le clan Chu-Uladh Ui Neill agus le
Cathbhar Mhac a Naosa a dhearbhrathar fein san mbliaghan 1400.

Ceisd:
An iad na mic sin Chu-Uladh Ui Neill a dhibir Aoidh mhac Art
Mhic a Naosa, tighearna Uibh Eachaidh, san mbliaghan 1407?

Freagra:
Dibreadh Aoidh mhac Art Mhic a Naosa as a thigheardus an
Uibh-Eachaidh le clann Chu-Uladh Ui Neill agus le na bhrathar
fein,
<L 153>
eadhon, Muircheartach Oig Mhac a Naosa, agus chuaidh se air
teitheadh fa chumairce na Sabhasaigh agus leanadarsan é.
Gidheagh, do bhuadhaigh se ortha agus mharbh se Mac Giollmor
san ruathar sin san mbliaghan reamhraidhte.

(1423 - 1491).

Ceisd:
An bhfuil gniomh maith air bith le hinsin air Ultaigh no air
Chonnachaigh no an ndearnadar nidh air bith ach a' slad agus a'
creachadh a cheile?

Freagra:
Chuaidh Domhnal Ua Neill, prionsa Thir Eoghan, agus Niall O
Domhnall, agus Eoghan mhac Niall Ui Dhomhnall le sluaigh
buidhean Uladh thabhart comhrac do na Sagsonaigh a gCoigibh
Laighean.  Mháirseal siad air dtus go Traigh-Bhaile Dhuin-Dealgun
agus uadh sin don Midhe mur ar tugadh cath fuilteach leo do
Shagsonaigh agus Fear-ionad an Righ, Seamus Butler, '<i>na
ard-thaosach ortha, ait ar mharbhadar urmhor sloighte na Sagsonach
mur aoin le Butler.  Fuair siad seodaibh mora eidir airgit, eallach
agus iolmhaoin.  Rinneadar siochainte leo '<i>na dheigh so.  Chur siad
Traigh Bhaile agus na Sagsonaigh air feadh na dtiortha
coimhneasach dho fudhe cioschain agus thilleadar a bhaile an sin.
Tharla so san mbliaghan 1423.

Ceisd: Cha saolum gur sheasamh na conghaill sin a bhfad gan
bhriseadh?

Freagra:
An san mbliaghan '<i>na dheigh sin, thainig Iarlla Urmhumhan go
hEirinn le uimhir ro-mhor do Shagsonaigh agus thug sin cuideamh
agus uchtach agus meisneach mhor dhoibhthe.  Rinne siad sgrios
agus lom-argun air mhaghaibh Ardmhach agus air Mhachaire
Mucna, agus thug siad amus ele air Mhac a Naosa agus leir-sgriosaidh
siad a chaislean aige Loch-Breicin agus mharbh siad a
thaosach agus moran do neart a longphort.  d'eirigh cogadh agus
coinbhliocht ansa choigibh do thairbhe an ruathar sin a thug na
coigrichibh sin, ionnus gur thional uaisle an choigibh agus
chuireadar iad fein fuidhe bhrataigh Dhomhnaill Ui Neill, Niall O
Domhnall agus Eoghan Ua Neill eadra tighearna, triath, taosach
agus caith-mhiligh chum cur an aghaidh na Sagsonach ach, a n-uar a
bhiodar raoigh chum comhrac, threig Mac Ui Neill Chlanna Buidhe
<L 154>
iad, agus O hAnluan as Oirthir, agus Manus Mhac Mathghamhun,
agus d'ealodh siad chuige an tSagsonach an aghaidh a dtire.  Dhibir
mac Ui Neill Chlanna Buidhe agus na Sagsonaigh Aoidh Mhac a 
Naosa as a thigheardus, air dhoigh gurabh eigin do didean a
chuartadh measg prionsaigh an choigibh.  Ach ni fada a bhi se air
ann ordamh sin, oir d'eag se an a spas gearr le taom do thinneas,
agus hordaghudh Roraigh a mhac '<i>na thighearna air Uibh-Eachaidh
ann aiti.  1424.

Ceisd:
Go de mur rinne mac Ui Neill Chlanna-Buidhe a ndeigh é Mac a 
Naosa dhibirt?  An bhfuar ceim on tSagsonach air son na
ng<n>iomha sin?

Freagra:
Chuaidh Domhnall Ua Neill agus Eoghan Ua Neill, Neachtan O
Domhnall, mac Ui Neill Chlanna Buidhe, Mac Caoilean, Mac
Domhnall na ngalloglasa agus O Meillean, fear coingbheal clog
fuagraidh Naomh Padrug, go tuigh Lord Furnival agus thug se leis
iad fuidhe chumhrach cruadh '<i>na bpriosunaigh go hAith-Cliath.
1425.

Ceisd:
An raibh a n-uaisle sin a bhfad a ngeibhin aige Furnival?

Freagra:
D'fuasgal Niall O Domhnal Neachtan O Domhnal air thabhartus
adhbhal-mor agus giall ele, eadhon, Turloch O Domhnall, fhaigbheal
ann ionad.  Gidheagh, fuar Turloch slighe air a gheibhin fhaigbheal
agus ceathrar ele a bhi 'ngeibhinn mur aoin leis.  Agus ceannamh
Eoghan Ua Neill mur an gceadhna le na ghaoltaigh fein air chosdas
do-armhaidh san mbliaghan 1426.

Ceisd:
An bhfuair Roraigh Mhac a Naosa comhnaoi shiochantach an
Uibh-Eachaidh?

Freagra:
Nior bhfada é, oir adeir "Analach na gCeithre Mhaighistear" gur
marbhadh Roraigh Mhac a Naosa ann a thuighe fein le Brian Mhac a 
Naosa, a bhrathar gaol, san mbliaghan 1426.

Ceisd:
Nach dtug na Sagsonaigh amsudh air chlann Mhaolmordha?

Freagra:
Thainig siad le buidhean threun a chreachadh talta chlann
Chaoich Ui Reighilligh.  Agus, an la ceadhna, cuadh Manus mhac
Ardgal Mhac Mathghamhun a chreachadh talta na Sasanach agus,
<L 155>
air gclosmhun dho go raibh na Sagsonaigh a' creachadh clann
Chaoich, thill se go lan-thapaigh chum a ruagadh, agus fuar se iad
aige faire na gcreach agus d'ionsuidhe se iad go mear meanmnach
gur bhain na creachaibh dhiobhtha, agus go ndearna priosunaigh de
dtaosaighibh go hiomlan 'ndeigh an chud ele oca 'mharbhadh ach
gidh be d'imthidh do dhrum ratha, san mbliaghan 1431.

Ceisd:
Rinne Manus mac Ardghal Mhic Maghamhun argun mhor air
na Sagsonaigh air feadh aimsire fein.

Freagra:
Is mor agus is minic do chreachadh se iad, agus nil ionad do
dteagbhadh siad leis nach marbhthadh se iad agus bhaineadh a
gcionn dhiobhtha agus churfadh a n-airde air chleith-fhada fa
ghardaibh a bhaile fein aige Lurgan Rasa iad, agus budh fuathmhur
an t-amharc sin le faicsint aige na Sagsonaigh.

Ceisd:
Na ndeurnna O Conchubhar Failghe gniomh crodha ann
aghaidh an Tuarlaoich, eadhon, Fear Ionad an Righ ann Eirinn?

Freagra:
Thainig Lionel Lord Wells mur Thuarlaoch, se sin Fear Ionad an
Righ ann Eirinn, agus, comh-luaith agus thainig se a dtir, rinneadh
priosuineach de le O Conchubhar Failge agus, a ndeigh é a bhfeith a
bhfad a gcumhrach aige, ceannaghudh uadha é le Sagsonaigh Aith-
Cliath mur aoin le tabhachus mor a thabhart air a shon.  Tugadh
Mac a' Plainceadaigh a mbraideanus air a shon do Chathaor O
Conchubhar Failghe san mbliaghan 1439.

Ceisd:
Go de rinne na Sagsonaigh Aith-Cliath agus na Midhe leis na
Branaigh Chill-Mantan (Wicklow) san mbliaghan 1442?

Freagra:
Thug Sagsonaigh Aith-Cliath agus na Midhe ruaig go tior-
mBruin, ait do ndeurna siad lom-argun.  Gidheagh, chas na
Branaigh agus na Tuathalaigh na tire sin leo, agus chur siad an ruaig
air na Sagsonaigh agus mharbh siad ceithre scoir dhiobhtha agus
bhain iomad creach dhiobhtha mur an gceadhna.

Ceisd:
Nach ndeurna Ua Neill argun air Shagsonaigh Oirghiall?

Freagra:
Mhairseal Eoghan Ua Neill le neart a shloighte go talta na
Sagson ann Oirghiall.  Chreach agus dhoghadh se iomad oca, agus
<L 156>
chreac agus dhoghadh se Traigh-Bhaile (Dundalk), agus fuair se tri
fithchit marc d'airgiot agus dha thuna fiona mur duas air acht sgur
da argan.  1444.

Bhi an bhliaghan so ionraidhte fo na miorbhuille do rinne tre
iomhaigh na Maighdeana Muire aige Ath-Truim, eadhon, an tse a
bhi dall o aimsir a leanbuidheacht go bhfachaidh se le na dha shuil,
an tse a bhi balbh o bhrunn a mathara gur labhar se go deagh-
labhartha, agus an tse a rugadh '<i>na chlairineach gur shubhal se a
bhfiaghnuise na sluaigh, agus an tse a raibh a lamha crupaigh do
shíon se iad.

Ceisd:
Nach ndeurna Mac Geocagan argun mhor air Shagsonaigh fo n-
am so air mhodh gurabh eigin dhoibh umhlamh dho?

Freagra:
Is mor an leir-sgrios agus an faladus do rinne mac Mhic
Geocagan air Shagsonaigh an t-am so.  Chreach se agus losg se Cioll-
Mhuire, Cioll-Ucain san Iar-mhidhe, Baile Poirteal agus Baile-na
-nGall a nOirghiall, mur aoin le Cill-Biesigh san Iar-mhidhe,
agus an san imreasun sin do rinne se priosunach de Chairbre mhac Liosa
mhic Ros Ua Fearghal, agus mharbh se dios mac Tobias mhic Hobert
agus Brian mach Liosa mhic Rosa a mbaile mhor Locha Seuda san
Iar-mhidhe agus, an aon fhocal amhain, feadh an chogaidh so mhill
se agus creach se gach áiti da raibh foslongfurt aige na tiaranaigh so.
Mhairseal an Duke of York agus Sagsonaigh na Midhe le bratach an
Righ um an Mhuileann-Ghearr, agus chuaidh mac Mhic Geocagan le
buidhean laidir fuidhe arm go Beala-Glas a dol a chasmhun air na
Sagsonaigh an la cheadhne ach, le meud a n-eagla dhol san teagbhal
sin le mac Mhic Geochagan, d'fogair siad siochainte air agus d'fural
maitheamhnus dho ann a ndeurna se de urbhaidh dhoibh roimhe
sin, agus ar an gconradh sin ceangladh sith eoctarra san mbliaghan
1450.

Ceisd:
Cia she a fuair tigheardus Uibh-Eachaidh a ndeigh Roraigh
Mhac a Naosa mharbhadh le na bhrathar?

Freagra:
Fuair Brian mhac Art Mhic a Naosa é agus d'eag Brian e fein san
mbliaghan 1488, agus fuair a dhearbhrathar Aoidh Mhac a Naosa
tigheardus Uibh-Eachaidh '<i>na dheigh.

Ceisd:
Nach deurna Clann Ui Neill feall-ghniomh ele air Chloinn Mhic 
<L 157>
a Naosa?

Freagra:
Rinneadh feill-bheart mor air Each-mhilidh mhac Aoidh mic Art
Mhic a Naosa le Meleachlan mhac Muircheartaigh Ui Neill le amus
aoidhche gur mharbh se é.  1491.

(AODH RUADH Ó DOMHNAILL).

Ceisd: Nach ndearna Aoidh Ruaidh O Domhnall argan mhor a
dTrian Chonall an Uibh-Eachaidh agus ann Oirthear san mbliaghan
1493?

Freagra:
Chrunnaidh Aoidh Ruaidh O Domhnall agus a dhios mac,
eadhon, Conn agus Aoidh, sloighte ro-neartmhur.  Thainig chuca
triatha agus taosaigh Thuath Chonnachta, mur aoin le Feidhlim
mhac Donchadh mhic Thiarnan Oig Ui Ruairc, Eoghan mhac
Tiarnan mhic Taidhg Ui Ruairc, oighre thigheardus Bhreifne, agus
Domhnall mhac Eoghan Ui Chonchubhar, tighearna Tuath
Chonnachta.  Agus, a n-uair a thionol siad a gcionn a cheile,
d'ordaigh O Domhnall dhoibh triall go Trian Chonall a gCondae
Aontrum agus uadh sin go Leith-Cail agus go hUibh-Eachaidh,
agus '<i>na dheigh sin go hOirthear Ui hAnluan, aige slad agus aige
creachadh gach ard dar ghaibh siad.  Agus gach aoin da gcurfadh an
aghaidh budh dearbhtha do a bhas gan chogal.  Agus, ar mbeith
doibh air ann ordamh sin, tionailis Heanraigh Oig mhic Heanraigh
mhic Eoghan Ui Neill a shloighte neartmhur lan-chalma, mur aoin le
Aoidh Oig mhic Aoidh Ruaidh mhic Roraigh Mhic Mathgamhun
agus Aoidh mhac Art mhic Aoidh Mhic a Naosa le na mhuintir uile
agus buidhean lionmhur ele.  Rug na taosaigh so agus a sloighte air O
Domhnall aige Beana-Boirce agus thiomchallaidh siad iad fein <t>hart
air O Domhnall do leith a chul agus aghaidh, agus chosan O
Domhnall e fein go tapaidh neamh-chlaoite no gur chrunnaidh se a
mhuintir a gceann a cheile.  Agus, taireis na taosaigh mear
meanmnach so a mbuidheanubh do gach leith a chur a n-ordamh
catha, aghaidh air aghaidh, do thosaigh an comhrac garg fiochmhur
eochtarra, agus gach aon ocadh a' cuimneadh an fuath agus an
formud a bhi ocadh o chianaibh do cheile.  Ach, fa-dheoigh,
briosadh do O Neill agus do mhuintir le O Domhnall, agus
marbhadh Seathan Ruadh mhac Donchadh Mhic Mathghamhun
agus iomad ele.  Agus, muna be dorchadas na haoidhche a chur
<L 158>
toirmeasg air O Domhnall agus air a mhuintir a mbuadh do
leanmhun suas, ni leigfeadh neach ocadh uadha.  Ach criochnadh
comhuirle leo fuireach an san aiti sin a dtug siad buadh an chatha a
n-aoidhche sin agus chuadar a bhaile air na marach le ceim mhor
agus buadh catha san mbliagan 1493.

(EOGHAN Ó MÁILLE).

Ceisd:
Nach ndearna Eoghan Ua Mailleith dioghbhal mor a dTir-
Chonall le na chabhlach san mbliaghan 1513?

Freagra:
Thainig Eoghan Ua Mailleith le cabhlach thri long go cuan na gCill-
Beg a nDun-na-nGall an sa n-aoidhche, agus ansa n-am sin bhi
taosaigh agus maithibh na tire le O Domhnall air tharrang-triod.  Do
chreach agus do losg siad an baile agus thug siad iomad priosunaigh
leo.  Ach thainig stoirm ortha agus b'eigin dhoibhthe fuireach air
imeal na tire a n-aoidhche sin.  Las siad teinte agus torsaigh
comhgarach do longaibh.  Thainig Brian Mhac Suibhnne agus clann
Bhrian mhic a nEasbug Ui Ghallcabhar agus uimhir do sgologadh
agus fo-dhaoine na tire.  d'ionnsaighdear an cabhlach go crodha
meanmnach agus mharbh siad Eoghan O Mailleith agus seacht scoir
do mhuintir agus bhain na priosunaigh agus dha long de na
longaibh dhiobhthe.

(FEIDHLIM MAC A NAOSA).

Ceisd:
Nach ndearna Iarlla Chill-Daire argun mhor a gCoigibh Uladh
fo n-amsa eidir creachadh agus doghadh?

Freagra:
Taireis Iarlla Cill-Daire Coigibh Laighean do sgrios agus do chur
fuidhe dhaoir-smacht, thug se aghaidh air Choigibh Uladh.
Chuaidh se go Leith-Cail air dtus agus thug amus air chaislean
Dhun-Druma agus rinne se prisinach de Fheidhlim Mhac a Naosa an
a gcath do fearadh eochtarra, aiti ar chaill se iomad da neart a
shloighte agus, taireis e an tir sin a losgadh agus a chreachadh, do
thriall se go Tir-Eogan no gur sgrios se an tir sin agus gur dhoghaidh
se longport Dhuin-Geanan agus, a ndeigh a r. é fein a dheunamh
seidhbhir le creachaibh an choigibh, do thuill se tair ais go hAth-
<L 159>
Cliath.

(CATH BHÉAL ÁTHA NA nGARBHAN.  1504).

Ceisd:
Nach raibh cath mor aige Beul-Ath na nGarbhan a gCondae na
Gaillbhe?

Freagra:
Tugadh cath Beal-Ath na nGarbhan le Seathan Burc mhic Uilic
mhic Uilic mhor mhic Ricard, tainiste Chlann Ricard, ann aghaidh
Ui Cheallaigh, ait air marbhadh Walter mhic Seathan mhic Tomas
Burc, oighre thigheardus Chonmaicne, agus uimhir mhor do Chlann
Domhnall agus do Chlann Dubhghaill ais Aontrum.  Leir-sgriosadh
tri caislean de chud Ui Cheallaigh le Uilliam Burc mac Uilic, eadhon,
Garbh-Dhoire, Muine-an-Mheadha agus Gallach.  Tair a cheann so,
cuaidh Ua Ceallaigh chuige Fear Ionad an Righ aige casaod air a
n-eagcoir do rinne air, agus is se gearan Mhelachlan Ui Cheallaigh
an uair sin do budh adhbhar do chath Chnoc-Tuadh a gCondae na
Gaillbhe.

(CATH CHNOC TUAGH).

Ceisd:
Is minic a chuala me iomradh air chath Chnoc na dTuadh.  Budh
mhaith liom fios iomlan na sgeala a d'faghail uat.

Freagra:
Do thairbhe an ghearan chraidhte do rinne Meleachlan Ua
Ceallaigh le Tomas Fitzgerald, Iarlla Chill-Daire, Ard-Bhreitheamh
Eirinn, cuiris an t-Iarlla cruinneadh air armal agus air thriatha Leith
Chuinn.  Air dtus thainig Aoidh Ruadh O Domhnall agus a chlann,
mur aon le triatha agus taosaigh Thir-Chonall, agus iomad triatha as
Connachta, mur ta, O Conchubhar Ruadh, se sin le radha, Aoidh
mhac Feidhlim Fionn, agus Mac Diarmut, tighearna Mhagh-Lurg.
Thainig mur an gceadhna triatha agus taosaigh Choigibh Uladh (ach
Ua Neill, prionsa Thir-Eoghan, amhain).  Thainig Art mhac Aoidh
Ui Neill, tainiste Tir-Eoghan, Domhnall Mhac a Naosa, tighearna
Uibh-Eachaidh, Mac Mathghamhun as Oirghiall, agus Ua hAnluan
as Oirthear, Ua Reighilligh as a' Chabhan, agus an t-Easbuc O
Fearghall as Analaigh, O Conchubhar Failge agus muintir
Cheallaigh, Clann Uilliam Burc agus urmhor sluaighte Leith-Chuin.
<L 160>
Nuar a thional na sloighte lion-mhor so air aon-lathar, mhairseal
siad go Clann-Ricard.

Air an taoibh ele, cuiris Mac Uilliam Chlann-Ricard cruinneadh
air shluaightibh mora lionmhur laidir do-armhaidh.  Thainig chuige
air dtuis Turloch O Brian mhic Taidhg, tighearna Thuath-Mumhan,
le na lucht gaol agus neart a sloighte; mur an gceadhna, Siol Aoidh,
Maolruana O Carall, tighearna Eilidh, le na thriatha agus le na
mhuintir, agus triatha Ur-Mhumhan agus Ara.  Thainig Mac Uilliam
agus O Brian leis na sloighte reamhraidhte le dochus agus dul gan
umhlaghadh no geilleadh do namhud ach cath a thabhart dhoibh
aige Cnoc Tuadh.

Tosaigh an cath garg so eochtarra, agus gleic chomh cruaidh no
cath chomh namhdamhul leis nior trodamh roimhe no '<i>na dheigh,
air mhodh, a bhfad on aiti a raibheadar a' comhrac, go gclonfaidh
fead-ghar na sleagh aige sgoilteadh clogad a cheile, luibhreacha do
raobadh, na taosaigh 'tabhart ordaigh, uaill-ghar na laochraigh, gáir
mheanmnach na n-oigfhear, agus fuaim na gcath-mhilidh aige tuitim
air lar mhagh an chatha.  Ach, fa-dheoigh, fuar sloighte Leith-
Chuinn an bhuaidh air shluaighte Leith Mogha, agus ruagadh Mac
Uilliam Burc, O Brian agus a muintir le trom-argan a mbuidhne
taireis Murrua O Brian as Ara fhagbhal marbh air magh an chatha
'<i>na ndeigh agus iomad triatha agus taosaigh ele.  Agus as na naoi
mbuidheanaibh calma do ghall-oglacha a thainig go dluthmhur a
n-ordamh catha, nior mhair dhiobhtha ach aon bhuidhean bhrisde
chlaoidhte.  Agus, gidh go bhfuair Fitzgerald agus a mhuintir an
bhuaidh, bhi si ceannuighe go daor oca, oir nior bhfeidir aireamh no
innseadh an meud a thut do chosaighibh agus do marc-sluaigh an
san gcath sin; oir nior bhfeidir do neoch o threuna an magh do
subhal leis na carnnan de chorpaibh laochraigh geartha pollta air
mun a cheile, agus nior bh'aithne do neoch corp a charad uadh
chorp a namhud.  Bhi sleaghaibh brisde ann a bpiosaidh, sgiathaibh
sgoilte, agus claoidheamh catha '<i>na miribh mion, curp gan anam
stialltaigh coganta agus gállaigh oig gan fheusog a tharrang a n-anal
dheigheanach.  Marbhadh cheithre mhile do mhuintir Mhic Uilliam
Burc.  Taireis an ár so do chomhnaodar feadh na haoidhche sin air
magh an chatha, agus air na marach thug Fitzgerald dios mac
agus inghean Mic Uilliam Burc '<i>na bpriosunaigh leis go hAith-
Cliath.  Air bhfagbhal iomchuimeirce beatha agus slainte aige,
triallus O Domhnall agus na triatha ele do mbaile fein, san
mbliaghan 1504.

<L 161>
(COGADH IDIR Ó NÉILL AGUS Ó DOMHNAILL.  1522).

Ceisd:
Nach raibh imreusun mor eadra O Domhnall agus O Neill le air
milleadh iomad do mhaithibh an choigibh do gach leith?

Freagra:
Is se sin an t-imreusun a tarrang maithibh agus mor-uaisle an
taobh tuath chum comhrag fuilteach.  Dhluith-cheangal O Neill,
Mac Uilliam Chlanricard, Sagsonaigh agus Eirinnigh Chonnachta, O
Brian agus a mhuintir, muintir Chinneadaigh agus O Caroll, uile a
n-aghaidh O Domhnall.  Aig so ainim na dtriatha o iarthar do 
chuaidh le na sluaighte air eirigh am<h>ach sin: -

Uilliam mhac Uilic mhic Uilic Mhor an Fiona as Clann-Ricard
agus uimhir do thriatha O Brian, Donchadh agus Teig, Clann
Thurloch mhic Taidhg Ui Bhrian agus an t-easbuc oig O Brian,
Maolruana O Caroll as Eilidh, mac Seathan O Cineadaigh as Ur-
Mhumhan.  Ni shiad so amhain, ach gibe do Chonachtaigh a bhi
fuidhe chios-chain no fuidhe smacht aige O Domhnall go di sin,
eadhon, O Conchubhar Ruadh agus O Conchubhar Donn, Mac
Uilliam Burc, Mac Diarmut o Mhagh-Lurg, agus gidh be bhi
eochtarra a gConnachta, cheangal siad a n-aghaidh O Domnall.
Agus is air throsgadh La Fheile Muire ansa nFoghmhur a ghealladar
casmhal air Ua Neill a dtir Aoidh.

Ansa n-am cheadhna thional O Neill sloighte Thir-Eoghan agus
Doire Cholum-Cille, se sin Cineal Eoghan, agus Clan Aongusa a
gCondae an Dun, muintir Oirghiall, se sin na Mathghamhnaigh, na
Reigilligh as a' Cabhan, na Mic Guibhir as Fearmanach, buidhean
mhor da Albanaigh as Aontrum agus a dtaosach, Alasdrun Mhac
Domhnall.  Thainig mur an gceadhna sloighte lionmhur do ghall-oglacha
na Sagson on Midhe agus as Coigibh Laighean do Chlann
Domhnall agus Clann Síochaigh tre chairdis, mur b'i inghean Iarlla
Chill-Daire mathair Ui Neill.

Thiomsaidh O Domhnal a shluaigh beag diolas firinnach a dTir-
Chonall, eadhon, O Buidhle, O Dochartaigh, na tri Mic Suibhne agus
na Mic Gallchabhar, mur aoin le Manus mac Ui Dhomhnall, agus
mhairseal siad chuige bealach contabhartach dar shaoil siad a
dtucfadh O Neill agus a shloighte an a ndul comhrac a thabhart dho,
agus Port na dTri Namhud a ghoirthidh don bhealach sin.  Trath
chualaidh O Neill sin, ghlac se gach bealach uagnach trid Thir
Eoghan go dtainig se go Tearmonn Dabhoig, agus as sin go hEas-
<L 162>
Aodh-Ruaidh.  D'fag O Domhnall Brian na gCabhlach Mhac Suibhne
a' comhacht caislean Bheal Ath Seanaigh agus gur chosun se an
caislean chumh crodha agus b'feidir e.  Fa-dheoigh claoitheamh Mac
Suibhne agus marbhadh e fein agus uimhir mhor do mhuintir.
'Measg chach marbhadh Diarmut mhac Teig Cham Ui Chleirigh
agus Mac a' Bhard.  Chreach agus loisg O Neill Bun-Dro-Bhaois agus
Bealach Ioc agus, air dtilleamh dhoibh o Dro-Bhaois, mharbh siad
Roraigh mhac Seathfran mhic Aoidh Gallda Ua Domhnall agus Mac
Cheallaigh as Breifne 'bhfogus do Scairbh Innse an Fhraoich.  Trath
chualaidh O Domhnall na mith-ghniomha sin a rinne O Neill, thug
ordamh do Mhanus O Domhnall triall go Tir-Eoghan le roinn don
tsluaigh agus an tir sin a chreachadh agus a losgadh.  Chuaidh se
fein agus an chud eile do shluagh go Barnus an sa ruag air O Neill
agus a chomhacht Tior-Aoidh.  Dala Mhanus Ui Dhomhnall, chreach
se agus lois<g> se na hionadaibh budh choimhneasa dho do Thir-
Eoghan gur bhanaigh e le claoidheamh is le teine agus, taireis e
iomad a mharbhadh, thioll se tair ais le buaidh.

Trath cualaidh O Neill go ndeachaidh Manus go Tir-Eoghan,
tharsnaidh se ann Amhunn Finn agus mhill se an tir comh fada le
Ceann Meachar, mur a dtug cail creacha leis agus thuill se le buaidh
a bhaile.  '<i>Na dheigh sin chur O Neill a champa '<i>na shuighe aige an
Chnoc-Buidhe (laimh le Straban) aige Loch Monann, da ngoirthear
go coitcheann Cnoc an Bogha.  Trath thainig Manus chuige O
Domhnall leis na creachaibh, agus nach raibh O Neill aige Beal-Ath
Seanaigh, agus nach bhfuar se asteach leis a ndeigh Ceann-Meachar
a chreachadh, thainig se air ais go Barnus a risd agus chrunnaidh a
mhuintir a gceann a cheile aige Drum Lighean (Dromlyn); agus budh
é sin an beagan a n-aghaidh an mhoran.

Do chuadar a gcomhairle cread do bfearr dhoibh a dheunamh
ansa chruadal agus ansa chontabhart a bhi oca le dol trid - go raibh
oca le comhrac le O Neill agus a shloighte, go raibh buidheanubh na
gConnachtaigh a' marsal chuige agus, do bhfuidheabh na trom-
shloighte so ceangal do cheile, nach bhfeidir a gclaoidh.  Is si
comhairle criochnamh leo, amus a thabhart air O Neill o be b'foicse
dhoibh, agus go mfearr leo bas fhaighil air an lathair sin no a bheith
'<i>na sglabhaigheabh fuidhe aon neach beo; agus gur shaol siad go
mfearr amus aoidhche thabhart air O Neill, mur bhi sloighte comh
trom agus sin ann a n-aghaidh.  Thainig sgeala na comhairle so
chuige Ua Neill air mhodh go raibh se air a gharda agus chomhacht
gach bealach dar shaol se a dtucfadh muintir Thior-Chonall air, agus
<L 163>
d'fan se fein air chul a shloighte a gcampa raodh chum comhrac.
d'iarr O Domhnall air a mhuintir fein a gcud eachraigh a
threigbheal, nach mbeidh feim oca orta an san amus sin.  Rinneadar
amhlaigh sin.  Agus taireis e a gcur an ordaghadh catha, agus rosga-
file a dheanamh dhoibh, ghlacadar an chomhairle sin agus gluaisis
leo agus nior mhothamh.  Ach thug an garda fogradh os ard a
namhud a bheith le na thaoibh.  Leimis muintir Ui Dhomhnall le
meud a neart agus a meanmun d'eagla go rachadh na sgeala chuige
campa Ui Neill rompa, agus theagmhaidh go raibh siad air an aon
mhoimente ann agus thogbhadar gar ro-mhor le lin teagmhal do
cheile agus freagra a ngartha garg le soighdearaigh Ui Neill a raibh
run dainghean oca a gceannphurt agus a champa chosnaghudh go
huair a mbais.  d'ionsaigh an da bhuidhean a cheile.  Budh e sin an
teagmhal namhudach gan chardas.  Bhi laochraigh air na leadramh,
curaidhibh crodha da ndisleamh, caith-mhilidhibh da ngearradh air
gach taoibh, fearaibh neartmhur go miothghrasamhul do raobadh
agus do bpollamh.  Is deacar aithris an raibh fios aige aon neach
dhiobhtha cia she a gcuideachamh se leis, oir le dorchadus na
haoidhche nior leur dhoibhthe gnuis a cheile, bhi siad comh dluth
sin measgaidh.  Gideagh, bualadh O Neill agus a shloighte fa-
dheoigh agus fagadh a champa air sheilbh Ui Dhomhnall.  An argun
a rinneadh air shluaighte Ui Neill ann san gcath sin, bhi se
uadhbhasach, oir bhi na daoine a bhi an sa chomharsanacht a raibh
na teampull an ar hadhlacadh iad do n-aireamh ais cionn naoi gceud
de mhuintir Ui Neill a thut san teagmhal sin, ionnus go ndeachaidh
cliu agus iomradh an catha sin trid Eirin go hiomlan.

Na taosaigh do b'uaisle do thut san gcath sin, eadhon,
Domhnall Oig Mhac Domhnall agus uimhir ro-mhor do ghalloglasa
Mic Domhnall, Turloch Mhac Siochaigh agus iomad do mhuintir,
Seathan Bisset le urmhor na nAlbanach a thainig leis, Aoidh mhac
Eoghan mhic Uilliam Mhic Mathghamhun agus iomad da mhuintir,
agus Roraigh Mhac Guibhir le roinn da mhuintir.  Agus marbhadh
ann mur an gceadhna uimhir iongtach do mhuintir Choigibh
Laighean agus do fhearaibh Midhe, agus ni raibh ceannfurt dar
threoraigh sluaigh beag no mor dar cheangal le O Neill nach ar ghul
fo chaill a mhuintir a thut san gcath sin.  Air mhodh an argun is mo
do rinneadh ariamh eidir muintir Thir-Eoghan agus muintir Thir-
Chonall, gur budh e cath Chnoc Buidhbh é.  Fuar muintir Thir-
Chonall a ndeigh an chatha sin ollmhaithis agus iolmhaoin, eadra
eachraigh, arm, eadamh catha, steoras beatha, biotailte agus
<L 164>
seodaibh alunn a measg na marbh agus na bhfear gonta.  Agus ge go
raibh muintir Ui Dhomhnall a' teasdal gan eich a' dol chum an
chatha sin, fuair siad iomad eachraigh tre bhuaidh an chatha an trath
sin uadh a namhud.  Cuadh roinn de eachraigh Ui Dhomhnall a bhaile
chum a bhfarus leis na creachubh, ach d'ordaigh se air ais iad
gan fhuireach, oir nior iarradar a chead a dhol san asdar sin.

Crunnaidhis O Domhnall a shloighte 'gcionn a cheile a n-ath-uair
agus triallus go deifreach siar trid Bharnus Mhor, tarsna na
n-aibhnneach Eirne, Drobaois agus Bun-Dubh, trid Iotar Charbuire
agus suigheas a champa aige Ceathramh-na-Madadh an taoibh tuath
de Bhion-Ghulban.  Thainig sloighte na gConnachtaigh reamhraidhte
comh fada le Sligeach a bhi do chomhacht le muintir Ui Dhomhnall.
Agus chur siad dul air an longpurt sin a bhaint amach le gorta agus
le comhrac.  Ach ta ni cheadhna, nuar a chualaidh an dá Mhac
Uilliam, an dá O Conchubhar, Mac Diarmut, na hUa Brian, O
Caroll agus na Ceann-eadaigh agus a sloighte, O Domhnall a bheith
a gcampa bhfogus dhoibhthe, agus an argun a rinne se air O Neill
agus air a mhuintir, is se do criochnamh leo, teachta chur chuige O
Domhnall aige iarraidh siothchainte uadh, agus fural a thabhart dho
ge be air bith breitheamhnus a dheunamh Manus O Domhnall agus
O Caroll eadra O Domhnall agus Mac Uilliam fo an imreusan a bhi
eochtarra go gcoimhlionaidis e.  Agus is siad so na triatha do 
chuaidh air an teachtaireacht sin, eadhon, Taidhg mhac Torlach O
Brian agus triatha ele.  Agus an feadh do bhi siad a' toirbheart a
n-ordaigh do O Domhnall, d'ealodh an chud ele de na mor-shloighte
sin uadh an longphurt os iosal no go bhfuidheagh siad freagra uadh
O Domhnall, ge gurabh iongantach an sgeal sluaighte comh mor
agus taosaigh comh oirdheirc a bi lionta d'fuaith agus do fhormud a
n-aghaidh a n-aighneasoir O Domhnall, go dreigfeadh siad a ruin
daingean no go sasachadh siad a bhfioch agus a bhfearg air a
namhud.  Ach ge gurab iongantach e le radha, nior fhan na trom-
shluaighte so leis na teachta tilleamh air ais, no le sgeala cogaidh no
siothchainte faighil, agus nior sgur siad no go dtainig siad chum an
Chorr-Shliabh, ansa n-aiti dar sgar tighearnaigh agus taosaigh na
sloigh sin 'cheile.  Ach ta ni cheadhna, ni raibh fios aige O Domhnall
gur iomthaidh siad air an modh sin oir, do mbeidh fios aige air, do
leanfadh se iad go dian dichiollach agus pian a thabhart dhoibhthe.

Dala Mhanus Ui Dhomhnall, cuiris teachta luath le Taidhg mhac
Torloch Ui Brian agus a lucht friathollmhaigh, agus nir rug Taidhg
air a mhuintir fein no go dtainig se go Corr-Shliabh na seasgan.  Is
<L 165>
deacar aithris cia hoca is mo an cheim a fuar O Domhnall trid Eirinn,
fon bhuaidh a fuair se air O Neill agus a shloighte no an bhuaidh a
fuair se air na trom-bhuidheanubh sin Choigibh Chonnachta agus
Mumhan gan aon ndeoir fola do dhortadh san mbliaghan 1522.

(1523 - 1531).

Ceisd:
Nach dearna O Domhnall argun ele air O Neill a dTir-Eoghan?

Freagra:
D'eirigh imreusan eadra Conn Bacach O Neill agus Aodh Dubh
mhic Aoidh Ruaidh O Domhnall.  Bhi O Domhnall ann a gcampa
feadh seal aimsire ansa n-earrach a nGleann Fine (nDun-na-nGall).
Bhi Manus O Domhnall fo n-am sin a ndeigh tilleamh as Alban.
Chuaidh O Domhnall agus Manus go Tir-Eoghan gur mhill agus gur
lois<g> siad an tir go hiomlan o Bhealach-Coille-na gCuirtin go
Duin-Gheanan.  Baile Mhic Domhnall, eadhon, Cnoc-an-Chloiche
(Aughnacloy) gur losgadh le O Domhnall, agus gairreabh deagh-
mhosac do bhi an sin gur gearramh agus gur leir-sgriosadh le
muintir Ui Dhomhnall.  D'fan siad a gcampa feadh aoidhche aige
Tula-Oig agus chreach is mhill siad an tír go glan an gach ard. Agus
d'fan siad a gcampa air feadh caocaise aige Carn-Siol.  Mharbh agus
chasgur siad iomad eallaigh agus moran dochar agus iomad diobhal
a dheunamh don tir do creachadh.  Agus '<i>na dheigh sin thilleadar
slan a bhaile.  Thriall O Domhnall go haithghear '<i>na dheigh sin go
Tir-Eoghan arisd a chreachadh na tire no go ndearna O Neill
siothchainte leis.

Ceisd:
Nach ndearna O Domhnall creach mhor a mBreifne fo n-am so?

Freagra:
Chrunnaidh Aoidh Oig mhic Aoidh Ruaidh a shluaighte taireis
siothchainte dheunamh le O Neill, agus thriall se go Breifne chum
catha le O Ruarc.  Chrunnaidh muintir Bhreifne a gcud eallaigh leo
gur fhagbhadar a ndaingnach na gcoilte iad.  D'úmaidh muintir Ui
Ruairc iad fein mur nduil iad fein agus a dtir a chosnamh a
n-aghaidh Ui Dhomhnall agus a mhuintir.  Ach, d'aimhdheoin sin
uile, do loisg se a nduntaigh, a bhfarus, a mbarr agus gach nidh ele
ionnus nar fhag se nidh air bith a b'fiu aireamh gan doghadh '<i>na
deigh, san mbliaghan 1523.

Ceisd:
Cia she mharbh easbuc Leith-Ghlinn ansa n-amso?

<L 166>
Freagra:
Nuair a chuaidh Muiris Doran, easbuc Leith-Ghlinn, air
chuireamh chairdeamhul go tuigh Mhac Anabadh Mhic Mhurrua,
do mharbh se e.  Ach gheabh Gearall, Iarlla Chill-Daire, e fein
agus gebe bhi rannphairteach an san fheill-bheart sin, agus thug leis iad
san aiti dar mharbh siad an t-easbuc gur feannabh beo iad agus a
gcruidhe is a n-ionar a dhoghadh as a gcoinne.

Ceisd:
Nach ar dearnadh feillbheart don tseort sin air an Aba Mhac a 
Naosa san mbliaghal l r. n 1526?

Freagra:
Adeir "Analach na gCeithre Mhaighistear" gur marbhadh
Glaisnne mhac Aoidh Mhic a Naosa, aba mhanaigh Ubhar-Chionn-
Tragha agus prithear Dhun agus Sabhal, le clann Dhomhnall Mhic a 
Naosa, se sin, le Domhnall Oig agus a dhearbhrathraibh san
bhliaghan reamhraidhte.

Ceisd:
Nach ndeachaidh O Neill a dheunamh creach go Maichire-
Steabhan?

Freagra:
Adeir "Analach na gCeithre Maighistear" go ndeachaidh
Domhnall mhac Brian mhic Domhnall Ui Neill air ruag chreachaidh
go Machaire Steabhan a gCondae Fearmanach.  Thionsgun a
mhuintir a chreachadh na tire sin gan chogailt.  Chrunnaidh muintir
na tire a gceann a cheile agus leanadar iad go Sliabh Beatha, ait ar
rug siad ortha a' tioman na gcreach.  Tilleas O Neill ortha agus
buadh ortha le argun a muintire.  Ansan ghleic sin gheabh se dios
mac do Eoghan Ruadh O Neill agus trur mac Roraigh on Leargun,
dios mhac Mhanus Mathghamhun, agus marbhadh mac Heanraigh
mhac Briian agus Tomas na Carraige mhic Eamonn Mhic Guibhir
san mbliaghan 1530.

Ceisd:
Nach deurna O Domhnall dochar mor a gConnachta ansa
n-am sin?

Freagra:
Chuaidh O Domhnal le sluaigh lionmhur go Coigibh
Chonnachta.  Thriall se air dtuis trid Choillte Chonchubhar agus
uadh sin go Tainisteacht, go Magh-Lurg, go Cairrig-Dhroma-Ruisg
(Carrick-on-Shannon).  Tharsnaidh se an tSeanann agus dhoghadh se
agus bhanaidh se Muintir Eolus, agus chaill se roinn de mhuintir
ann sin fa chaislean Liatruim.  'Measg chach cailleadh Manus mhac
<L 167>
Feardorcha Mhac Suibhne agus Turloch Dubh Mhic Cuilin.  '<i>Na
dheigh sin chuaidh se tarsna na Sionainne go machaire Chonnachta,
go Droicheat Atha Mogha, tarsna an Suca.  Dhoghadh agus chreach
se Clann Choinmhidhe agus dhoghadh is chreach se mur an
gceudhna Glinsge agus Cill-Cruan a gCondae na Gaillbhe, eadhon,
baile Mhic Daibhidh Burc, agus fuair iomad seidhbhris agus
iolmhaoine ann sna tiortha.  Loisg se mur an gceudhna Beal-Ath-an-
Tobar agus, '<i>na dheigh sin, fuair se a chios uadh O Conchubhar
Ruadh, eadhon, se pingine as gach ceathramh de dhughtha, agus
thill se trid Bealach Buidhe gan diobhal a d'fullang a ndeigh Magh-
Lurg a bhaineadh.  Agus '<i>na dheigh sin thainig O Domhnall go
Breifne agus a shloighte, aiti dar dhogh siad an tuigh amud a b'fearr
a bhi a nEirinn an tan sin, eadhon, tuigh Mhic Cosnamha 'bhfogus
do Loch Ailleann.  Agus do milleamh Breifne on tsliabh siar leis don
ruathar sin.  1530.

Ceisd:
Na ar bhain Mac Guibhir sasamh air bith as O Neill air son a
mhic?

Freagra:
Thug Cormac Mac Guibhir ruag namhdamhul go Cineal
Fearadhaigh a dTir-Eoghan mur a dtug se creacha mor uadh Bhrian
O Neill agus mharbh a mhac an t-am a bhi se aige iarraidh na
creacha do chosg, ach d'iomchar Mac Guibhir na creacha '<a>bhaile.

(BÁS AODHA mhic AODHA RUAIDH UÍ DHOMHNAILL.  1537).

Ceisd:
Nach ar eug O Domhnall ansa n-aimsir so?

Freagra:
Aoidh mhac Aoidh Ruaidh mic Neill Ghairbh mhic Turlo a
nFiona O Domhnall, tighearna Thir Chonall, Innis-Eoghan, Chineal
Maoin, Fearmanach agus Tuath Chonnachta; fear a raibh cios agus
cain do dhiol leis as talta ele bhi fuidhe 'na smacht, mur a ta, Magh-
Lurg, Maichaire Chonnachta, Clann Choinmhidhe, Costelo, Gailing,
Tir-Amhluighe, agus Clann Maicne Cuile, Tir Ui Chathan, an Ruta
agus Clann Aoidh-Buidhe; air son na dtalta so uile ni raibh aoin
nach dtugadh cios dho agus nach raibh raogh um a chosanta.  Is se
so an fear a thug air na ceithre thighearna do Chlann Ui Neill a bhi
'dTir-Eoghan, deigh a ndeigh, cart agus leugsaigh a thabhart dho air
Innis Eoghan, Cineal Maoin agus Fearmanach, agus na chartacha a
<L 168>
choimhneartamh a bhi aige na shinsire air na talta so.  Ni curtha so
an ionghantus, oir ni bhfuar a namhud buaidh ariamh a n-aoin chath
air, agus nar theith aoin truigh ariamh o shluagh ce be beag no mor a
n-uimhir.  Bhi se ainmnigh fa smachtadh droch-ghniomha agus fa
dhibirt robaraigh agus treutar.  An fear a raibh an seusan soineanta,
air mhodh go raibh mur agus tir torthamhul feadh a rae.  An fear a
dhaingnidh gach aoin ann a sheilbh dhilis fein, ionnus nach mbeidh
feirg no diomadh eochtarra le cheile.  An fear nar fhuilling do
chomhachta no neart Sagsanach a theacht asteach ann a thir, oir
rinne se siothchainte le Righ Sagson comh luath agus chonairc se
nach n-umhlachadh Eirinnigh do uachdranacht aon neoch '<i>na measg
fein ach go raibh daoine muinteardha agus cairdis gaol go garg a
ndeabhaigh le cheile.  An fear a chosnaidh gan truailleadh seilbh
naomhtha na heagluise, cleir, ollamh agus eigse.  d'eug se Diardaoin,
an cuigeamh la don Mhidh Buidhe (July), ansa mhuinisteoir a nDun-
na-nGall 'ndeis e aibid manaigh de ord Naoimh Pronsas a ghlacadh.
Rinne se aithreachas ann a ghniomha agus loirghniomh ann a
pheacaidh agus laige a bheatha.  hAdhlacadh e annsa mhuinisteoir
mur budh dlighthe dho le honoir mhor.  Do cuirtheadh Manus O
Domhnall ann a sheilbh le aonta uaisle Thir-Chonall le comharba
Cholum-Cille san mbliaghan 1537.

(CONN Ó NÉILL AGUS MANUS Ó DOMHNAILL.  1539).

Ceisd:
Nach ar throd O Neill agus O Domhnall as aon laimh a ndeigh
iomad chath agus cinneirge bheith eochtarra feadh seal fada
d'aimsir?

Freagra:
Chuaidh Conn O Neill agus Manus O Domhnall go cardamhul
le na sluaighte a dh'aoin intin chum na Midhe, agus gach tir ele nar
dhiol cioschain leofa chreach agus dhogh siad rompa comh fada le
Teamhur.  Thug siad a n-iomad sidhbhris agus iolmhaoine ansa
ruaig sin, oir nior thional Eirinnigh ansa n-aimsir dheigheanaigh
sluagh armach chum catha le Sagsanaigh rinne urad creach san
Midhe agus a rinne an sluagh buidhean so.  Budh mhor go deimhin
an loin agus an stoir a thugadar leo de oir, airgit, umha, iaronn,
stoirchisde, agus a n-uile sheort earraigh go geinearalta thug siad o
bhaile Aith-Firdia (Ardee) agus o Nuadh-Chongbhal (Navan), argun
agus creachaibh iomdha leo as na hionadaibh so.  Air dtilleadh don
<L 169>
tsluaigh so a ndeigh gach scrios do ndeurna siad, budh mhor a
n-ollghardus, blamas, uaillmhian agus diomus.

Trath chualaidh an tAir<d>-Bhreitheamh Leonard Gray tualas na
sgeala sin, crunnaidh se neart agus sloighte na Sagson as gach ard
do Eirinn agus as gach baile san Midhe eadra cleir agus tuath agus
na cabhlacha a bhi fo na cuantaigh budh coimhneasaigh, agus go
speisealta an cabhlach a bhi a gcuan Chathair-Linn.  Agus nuar a
thional se na sloighte brighmhur mor neartmhur so air aon lathair,
thriall se leo annsa ruaig air shluaighte O Neill agus O Domhnall go
hOirghiall an sa n-aiti do ngoirthear Beal Atha-hoa.  Ni raibh ann
armail Eirinneach treightheach air a dhol an ordamh catha mur
budh choir, agus ni mo dheunadas do reir ordamh na dtaosaigh
chum iad fein a chosnamh air mhagh an chatha, ach sgapthaidh air
dhoigh mhioth-ordaigh, air mhodh gur fhag siad moran de gcud
fein comh maith leis na creachaibh a bhain siad de na Sagsonaigh air
laimh a namhud ansa n-ait sin.  Agus taireis buadh fhaighil ortha,
chaill siad iomad do dtriatha agus da dtaoisaigh.  Thut Seathan
Ruadh Mhac Suibhne agus geabhadh Muircheartach Mhac a Naosa
'<i>na phriosunach, eadhon, tighearna Uibh Eachaidh, le cud de
mhuintir Oirghiall, air mbeith do sgarthaidh uadh na mhuintir fein,
agus coingbheadh seal airidhe d'aimsir '<i>na dheigh sin a ngeibhinn
chruaidh e, agus, fa-dheoigh, do cuirtheadh chum bas e air fhural a
mhuintir fein a thug briob don bhunamh a raibh se a ngeibhinn oca
air son a chur chum bas.  Adeir Mac Geochagan ann a chuntas air
chath Beallach-ho gur chaill O Neill agus O Domhnall 'bhfogus do
cheithre mhile do mhuintir agus Mac a Naosa, fear do dtriathaibh,
agus gur chaill na Sagsanaigh tuairim an uimhir cheadhna agus cud
de a gceanfurt - a measg chaich marbhadh an Mabach (General
Mabe), aird-thaosach na Sagsanach.  An feadh do bhi Gray aige
Beallach-ho, sgrios agus d'argun O Conchubhar Failge agus O
Tuathal coigibh na Sagsanach a Laighean.  Is gearr '<i>na dheigh so gur
goireadh Lord Gray go Sagsanach do lathar an Riogh, agus ge go
raibh cead aige a chlaoidheamh iomchar a bhfiaghnuise an Riogh fo
Chingceas, nior bhfada sheasaidh na tiodhlaca so, oir baineadh an
ceann de go gearr '<i>na dheigh sin.

(1542).

Ceisd:
Aithris dhamh go de rinne Mac Suibhne leis an longus a thainig
<L 170>
o iarthar Chonnachta a chreachadh Muintir Bhirnn?

Freagra:
Thainig cabhlach an long-fhada as iarthar Chonnachta go Tir-
Chonall mur nduil ceannaigheacht agus creachadh, agus thainig siad
a gcuan aige Rathlinn-Mhuintir Bhirnn, eadhon, oilean a ta '<a>mach
uadh bhaidh Dun-na-nGall a dtir Boghaine no baramhnacht Banach.
Chualaidh Turloch Mac Suibhne Banach tualas fo an chabhlach so.
Thug se dearg-ruathar '<i>na measg agus nior bhi sin an chuart
chardamhul oir nior leig se fear insin na sgeala beo uadha ocadh gan
mharbhadh ach a gceannfurt fein a mhain, O Flaithbheartaigh, da
dtug Mac Suibhne cagus dho agus a chur garda leis a d'fag sabhailte
ansa mbaile a gConmhacna-Mara é (Connamarra in Galway).
1542.

(1548).
Ceisd:
Go de rinne an Captain Ruadh air O Caroll?

Freagra:
Leir-sgriosadh caislean Eilidh, caislean Dealbhna, caislean
Mhaighisdean (Moystown) a gCondae an Righ d'eagla go ndeunamh
na Sagsanaigh comhnaoi inte no seilbh faighil ortha.  Tigeas an sin
(an sin) an Captain Ruadh, eadhon, an Buitlereach as Urmhumhan
agus triallus le na shluaigh a n-aghaidh Ui Charoll go Carrag-an-
Chomhrac a gCondae Thiobrud-Aran.  Agus do thug O Caroll cath
dho, mur ar mharbh se tri scoir de mhuintir an Chaptain Ruadh.
Thug an Captain Ruadh ruag tri huaire a n-aon raighthe amhain a
n-aghaidh Ui Charoll go Carrag-an-Chomhrac agus nior fheid se
buaidh fhaighil no a chaislean a mhilleadh, agus ni mo thainig leis a
thir a chreachadh, air dhoigh gur b'eigin do sgur 'ndeigh iomad do
mhuintir a chaill.  1547 r. 1548.

(1551).

Ceisd:
Nach ar dearnadh armhach mor air na Sagsonaigh a gCoigibh
Uladh?

Freagra:
Chuaidh an Tuarlaoich le na shloighte go Coigibh Uladh a
dtosach a nfoghmhur, agus chur se complucht cheithre long go
<L 171>
Reachran do chreachadh an oilean sin.  Theagaibh Seamus agus
Colla Maoil Dubh Clann Mhic Domhnall as Alban a bheith air a
n-oilean aige cosnamh na haite.  Fearadh cath eochtarra gur
claothadh na Sagsanaigh, air mhodh nar iomthaidh aoin an a
bheatha oca air as a bhearadh sgeala uadha, ach taosach a bhi da
dtreoramh, a chongbhaidh na hAlbanaigh a ngeibhin no go bhfuar
siad an aiti a ndearbhrathair fein, Somhairle Buidhe Mhac
Domhnall, a bhi le bliaghan roimhe '<i>na phriosunach aige Sagsanaigh
Aith-Cliath agus prontus mor ele.  1551.

Ceisd:
Nac dtainig na Sagsanaigh an ath-uar dhioghalt an ghniomh
sin?

Freagra:
Thriall na Sagsanaigh le sluaigh neartmhur a risd go Coigibh
Uladh chum dioghaltus a dheunamh air Chlann Mhic Domhnall, air
Clann Ui Neill agus air mhac Neill Oig mhic Neill mhic Conn mhic
Aoidh Buidhe Ui Neill.  Bhi na hUlltaigh agus na hAlbanaigh raoigh
chum comhraic leo, agus a ndeigh gleic namhudach gharg bualadh
na Sagsanaigh agus faigbheadh dha cheud dhiobhthe marbh air an
lathair sin; agus gidh be fuar iomthacht gan dicheannamh,
d'iomthaidh siad air mhodh mioth-ordaigh folaigh de naire.  1551.

(1552).

Ceisd:
Nach ndeachaidh Crofts '<i>na dheigh sin go Coigibh Uladh
dheunamh foladus?

Freagra:
Cuaidh an t-Uachdran Sir James Crofts le armail go Coigibh
Uladh a n-aghaidh mac Neill Oig, eadhon, Aoidh Ua Neill a gClann-
Aoidh-Buidhe.  Chuaidh roinn do na Sagsanaigh agus a'
Saghbhasach '<i>na cheannfurt ortha rompa aige creachadh na tire.
Ach tharla Niall Oig dhoibhthe aige Bealach-Fairste agus
d'ionnsaidh iad go mear-calma, agus chur an ruag ortha mur ar
mharbh se an Saghbhasach agus tri scoir do mhuintir.  Ciodhtracht,
do chuaidh an chud ele don ts<l>uaigh air aghaidh agus thosaigh
siad a thogbhal caislean aige Bealach-Fearste.  Ach ni bhfuar siad aon
bhuaidh, ni bhfuair siad creach air bith no giall, air dhoigh gur
uiriosladh go mor iad.  Iomthus an Feardorcha O Neill, do ngoirthear
an Barun Ua Neill, agus triallus le sloighte lionmhur a dol a
<L 172>
cuideadh le Crofts agus le na armail, ach ni dtainig leis a teacht chuca
an la sin, ach suigheas a champa a bhfogus dhoibh.  Leanus Seathan
Donnghailleach Ua Neill, a dhearbhrathar, le cumpan ele é, agus
thug amus aoidhche air champa an Bharun gur chlaoidh se é agus
gur mharbh uimhir aibhseach de mhuintir; ameasg chach marbhadh
do ruathar sin Uilliam Braba on, Stoir-Chisdeoir an Righ a nEirinn
feadh seal fada.  Tugadh a chorp air lung go hAith-Cliath agus
cuirtheadh a chruidhe go Sagsannach mur chomhartha diolas. 1552

(SEÁN DONNGHAILEACH Ó NÉILL.  1557).

Ceisd:
Nach e Seathan Donnghaileach so do crunnaidh Gaill agus
Gaoidhil Uladh chum urram a bhaint as muintir Tir-Chonall san
mbliaghan 1557?

Freagra:
Chrunnaidh Seathan Donngaileach O Neill mhic Conn Mor
mhic Conn Bhacaigh airmal ro-mhor chum triall go Tir-Chonall,
agus ni raibh fear iomchur claoidheamh o Thraigh-Bhaile Mhic Buan
(Gall no Gaoidhil) go di an Amhunn Fionn nach dtainig fuidhe na
bhrataigh.  Nior sgur na sloighte so go dtainig siad go Cairrigleith,
eidir an Amhunn Finn agus Mudharnn, an aiti go ndeurnna siad
armal mhor aibhseach agus do suigheadar campaibh ann.
Chualaidh O Neill gur chur muintir Thir-Chonall a gcud eallaigh,
eachraigh agus sreaduibh a bhfolach a n-uagnus na gcoillte air
cuilteach.  Dubhart se nach ndeunamh an gniomh sin moran tairbhe
dhoibh oir gur bh'ionann leis iad a bheith san Mumhan no
'gConnachta, go leanfadh se iad no go mbeireadh se fuidhe na
chomhachta fein iad, oir uadh so suas nach mbeidh an righ air
choigibh ach an righ amhain.

Dala mhuintir Thir Chonall, bhi Manus O Domhnall a ndroch-
shlainte agus gan e air son a dtreoradh a ndeigh a bheith bliaghan a
bpriosun aige na mhac fein, Calbhach O Domhnall.  Trath cualaidh
Calbhach Seathan Ua Neill agus a throm-shluagh a bheith a ngar
dho, fiafraidhis de Manus cread budh indheunta dho.  Dubhart O
Domhnall leis nach raibh se air son cath a thabhart do O Neill, agus
go mfearr do foraicheas geur a dheunamh air chorrughadh na
sluagh agus, do dtigidis a steach a dTir-Chonall, da bhfuigheadh se
buntaisde ar, é amus aoidhche thabhart ortha, agus le sin a
dheunamh gur shaol se go mbuaidheachadh se ortha, agus
<L 173>
criochnaidhear an chomhairle sin leo.

Iomthus Seathan O Neill agus 'armal agus trialladar thrasna an
Amhunn Finn agus trid a' Leagan agus suigheas campa le taobh
Baile Achaidh-Chaoin, laimh leis an tsruth theid an tobar
Cabharthach, agus chomhnaoi siad an sin. Bhi Calbhach an la sin
aige na mhac Conn aige Mullach Beinnin, le triochad marcach agus
dha chuideachta galloglach do na Mic Suibhne Fanat, eadhon, cud
oca do threibh Roraigh fuidhe Walter mhac Murrua agus an chud ele
do threibh Domhnall fuidhe Dhomhnal Gorm Mhac Suibhne.

Nuar a chualaidh Calbhach go raibh Seathan O Neill a' triall le
na shloighte, do chur se dios do chairde dhiolas do bhfeuchant, dar
bh'ainim Donchadh Oig mhic Donchadh Ruadh Mhic Guibhir agus
Muiris Mhac Ailin. d'iomthaidh an dios so agus nior sgur go raibh
siad '<i>na seasamh a meodhan an champa.  Agus mur bhiodar chomh
dluth agus chomh lionmhur sin nior aithinidh aon iad, oir nior
aitheanadar a cheile iad fein, mur bhiodar as gach ard ann as e a
n-aoidhche.  Chuaidh an dios reamhraidhte ud o theine go teine go
dtangadar chuige an teine mor mheodhanach a bhi as coinne dhoras
thinnte Seathan Ui Neill mur a raibh lasar aibhseach as, mur bhi se a
lar na buidhne.  Agus bhi tri fithchit laoich laidir lan-chalma do
galloglacha raoidh chum comhrac le na dtuadha catha, agus tri
fithchit Albanach mor mileachta le na gclaomhtha trom-leathan lan-
fhaobhrach ann a laimh ollmhaigh chum catha '<i>na gceart-sheasamh
a' gardail Ui Neill.  Tra thainig an t-am<h> do raibh an biadh do roinn
ar na sloighte, sinidhis an dios reamhraidhte a lamha fo na gcuda
mur chaich chuige an tse do bhi 'roinn, agus is se a fuaradar, lain
clogadh do mhin agus a dhochann de imdheoch.  Leis an
gcruthaghudh so tilleadar chuige muintir agus, air dteasbanadh na
neithe sin dhoibh, ge be d'innseadar creideamh é.

d'ordaigh Calbhach do na mhuintir a n-eadamh catha chur
ortha go luath-thapaidh.  Do rinne siad amhluighe sin.  Do chuaidh
an da chath ansin an a n-aon chuideachta agus Conn O Domhnall do
chos ann a lar eadra Walter agus Domhnall Mhac Suibhnne, oir thug
se a ghearran do Mhanus.  Agus chuaidh se fein agus a bheagan
sluaigh go raibheadar aige an gharda do bhi 'coimneacht Ui Neill,
agus lingeadar ortha go dasachtach curachtach.  Sin an aiti a raibh
an slachtar, an leir-sgris, an camhrach fuilte feoil-gheartha, an
gearramh agus an pollamh, fead-ghar na sleagh aige snamhadh na
gclaodhmhtha aige sgailteadh, agus na dtuadh aige leagamh, agus
lughracha do raobadh aige muintir Thir-Chonall.

<L 174>
Trath chualaidh O Neill fuaim na n-arm agus torman na
buidhne, do shaoil se go dtug a namhud amus longphurt air a
mhuintir, agus teitheas tre chul a theinte go nfios do chach agus
fagbhaidhis iad a' gleic le cheile.  Ach bhuadhaigh muintir Thir-
Chonal air champa Ui Neill.  D'ealodh Ua Neill agus gan aon an
fhochar ach Aoidh mac Mhanus Ui Dhomhnall agus Donchadh mhic
Feidhlim Fionn Mhic Galchabhar, agus shubhaladar an gach bealach
budh uagnaigh no gur thrasnadar na haibhne, an Daol, Finn agus an
Dearg, agus b'eigin dhoibhthe snaimh le meud na tuile, no go
dtainig siad go Tir Eoghan aige Tearmon-Ui-Mhaoin.  Cheannaigh se
gearran a n-aoidhche sin uadh O Maoin agus bhi se air maidin aig
Aireagal-da Chiarog (Errigal keeroge in Tyrone) 'dTir Eoghan.
D'fan Calbhach le na bheagan sluaigh a n-aoidhche sin ansa champa
bhi aige O Neill a dtosach na haoidhche, lain meanmnagh aig ithe agus
aig ol, go raibh se an la air na marach.  Is mor na holl-mhaithis a
fuaradar ann san champa ann uair sin eadra arm agus eadamh,
neithe mor-luathach agus eich, air mhodh go dtainig ceithre fithchit
gearran chuige Con O Domhnall ann a roinn de na creachaibh, leith
amuigh don each alunn a d'faig O Neill '<i>na dheigh, do ngoirthidh
Mac a n-Iolar.  Agus is deacar a dhearbhadh cia hocadh is mo na
creacha a baineadh amach aige cath an Chnuc Buidhbh le hAoidh
Oig mhic Aoidh Ruaidh Ui Domhnall an aghaidh Ui Neill no
baineadh a n-uair so le muintir Thir-Chonall san mbliaghan
1557.

(SEÁN Ó NÉILL AGUS AN CALBHACH Ó DOMHNAILL.
1559-1561).

Ceisd:
Nach raibh cath fuathmhur fealltac go gear '<i>na dheigh so eadra
O Neill agus Calbhach O Domhnall le ar dtearna priosuineach de O
Domhnall?

Freagra:
Aig so mur labhras "Annalach na gCeithre Mhaighistear" air an
chomhrac sin.

Do rinne priosunach de Chalbhach O Domhnall le Seathan O
Neill air an 14 la mhidh na Bealtuine san mbliaghan 1559, air an
modh so romhad: -

Bhi Cabhar mac Mhanus Ui Dhomhnall ann a n-imreasun le
Calbhach agus le na mhac Conn, agus is se ait comhnaoi a bhi aige
<L 175>
Cathbhar aige cranoig Loch-Beatha.  Crunnaidhis Conn mac
Chalbhach sloighte agus neart na tire 'dtimchioll na crannoige chum
a leirsgrios agus tharla go raibh Calbhach an t-am sin aige Cill-
Ochtmhur mur aoin le beagan sluag, mnaibh agus ollamh. Cuaidh
cud do mhuintir Tir-Chonall os iosal agus d'aithris do Sheathan O
Neill go raibh Calbhach an sin, gan ghairde gan choimheacht.  So
fein an cuireadh nar leigeadh maileas ann le O Neill.  Mharsal se le
ge be neart sloigh do dtucfadh leis a chruinneamh os nis no gur
thimchiollaigh siad an mhainistear a raibh Calbhach, go ndearna
siad priosunach de fein agus de mhnaoi, eadhon, inghean Mhic
Gillean, gur fhuadaigh leo go Tir-Eoghan iad.  Budh chruadh
leunmhur neamh-throcarach an phriosunacht a thug O Neill do
Chalbhach '<i>na dheigh sin.  Agus a bhean, eadhon, inghean Ghailean,
a chongbhal '<i>na leannan aige agus a' breith cloinne dho, agus budh
mor an diobhal do Eirinnigh a gceannphurt a chaill mur sud.  Biodh
fhios agad gur ab í Maraigh, inghean Chalbhach Ui Do<mhnaill>,
budh ceile do Seathan O Neill agus go bhfuar si bais go gearr '<i>na
dheigh tre naire, tre chian intine agus amhgur leis an daoirse dar
congbhadh a hathar ann aige O Neill, agus sgeal budh mheasa
leighthe no sin a mathar a bheith a' breith cloinne go foireigneach do
O Neill.

Ceisd:
Ni nach raibh duine air bith chum fuasgalt do Calbhach O
Domhnall as an daoir-gheibhinn sin no sasamh a bhaint a mach air a
shon?

Freagra:
Thainig Fear Ionad an Riogh, eadhon Iarlla Sussex, go Tir-
Eoghan a bhaint sasaidh air geabhal Calbhach agus gach cinneirge
ele do raibh san tir.  Shiothghaidh se a champa le sloighte ro-
lionmhur aige Ardmhach, ait a raibh duil aige chongbhal cinte
gardailte.  Trath chualaidh O Neill na sgeala sin, cuiris partaigh do
charad dhiolas le Calbhach o oilean go hoilean an sna hionadaibh do
budh uagnaigh do choimheacht air Sussex no go bhfagfadh se.
Taireis Sussex rampar agus trunnsaigh domhun a dheunamh
timchioll a champa, cuiris uimhir airidhe do thaosaigh agus mile
fear eidir choisidh agus mharcsluagh a chreachadh na tire an
Oirghiall.  Chualaidh Ua Neill a' sluaigh mor so a theacht go
hOirghiall agus iomthus leis go huaigneach an gach bealach
priobheadach no go dtainig se chuige an aiti a raibh na creacha
crunn.  Do fearadh cath eochtarra mur ar cailleadh a n-iomad de
<L 176>
gach taoibh ionnus gur fagadh na creacha a lamha na muintire dar leo
iad o thus.  '<i>Na dheigh sin do chreach O Neill Tir mBreagh agus
an Midhe.  Agus mur chuiris Tir-Chonall fuidhe smacht, mur nach
raibh ceannfurt air bith chum a dtreoraidh, gabhas O Neill ceannas
an choigibh uile o Droichead-Ath go hEirnne, agus cheannaigh
muintir Thir-Chonall Calbhach O Domhnall uadh O Neill.  1561.

Ceisd:
Go de mur rinne Calbhach taireis e tilleadh go Tir-Chonall?

Freagra:
Thainig Sussex ansa nfoghmhur na bliaghna sin tar ais air fural
Chalbhach O Domhnall agus thainig na cuig hiarlla a bhi an t-am sin
a nEirin leis ann a shloighte, eadhon: - Gearall mhac Seamus mhac
Gearall mhac Seamus mhac Seathan mhac Tomas, Iarlla Cill-Daire;
Tomas mhac Seathan mhac Seamus mhac Piarrus Ruadh Iarlla Uir-
Mhumhan; Gearall mhac Seamus mhac Seathan mhac Tomas, Iarlla
Dheasa-Mumhan; Conchubhar mhac Donchadh mhac Conchubhar
mhic Turloch Ui Bhrian, Iarlla Thuath-Mumhan; agus Roisdeart
mhac Uilic na gCeann mhac Uilic an Chnoc Tuagh, Iarlla
Chlannricard.

Chuaidh Sussex, na hiarlla so agus a sluaigh-bhuidhean go Tir-
Eoghan agus nior fhural neoch toirmeasg do chur ortha no cath do
thabhart dhoibhthe no go ndeachaidh siad go Loch-Feabhall aige
Doire.  '<i>Na dheigh sin chuaidh Sussex le na shluaighte go Tir-
Chonall agus thug ceannus an longphurt agus caislean Thir-Chonall do
Chalbhach O Domhnall.  Taireis sin thrasnaidh se an Eirnne agus go
criocha Cairbre dol a leirsgrios caislean Shligeach.  Iomthus
Calbhach agus cuirthis a bhratach fein a n-airde air an chaislean a
bhfiaghnuise na sluagh.  Fiafraidhis Sussex cia she an bhratach í so a
n-airde 'gaorfaigh.  Do fhreagur O Domhnall aige radha gur bh'i a
bhratach fein í agus gur leis fein agus le na sinsire an baile o aimsir
imchian.  Air thoirbheart na mbriathra sin do Chalbhach, tuigis
Sussex (eochracha) (na) an bhaile dho.

Ceisd:
Cia raibh Seathan an Diomus O Neill feadh na haimsire sin?

Freagra:
Air gclosmunt na trom-shloighte so a theacht ann a tire agus go raibh
tuilleadh ele aige na ndeigh chum cuideamh leo, threig maithis a
mhuintire Seathan O Neill.  Agus air bhfaicsint a chairde agus a
cheannfurt do threigbheal, umhlaidhis fa-dheoigh do chomhairle a
charad, eadhon, Iarlla Chill-Daire, e siotcainte dheanamh le Sidney
a
<L 177>
bhi <i>na Ard-Riaghlaightheoir ann Eirinn an fad a bhi Sussex a
Sagsana.  Agus taireis sgrudughadh cardamhul fo na punc imreusun
do bhi eadra se fein agus crioc-smacht Shagsana, geallas O Neill a
dhol a bpearsun a lathar na Ban-rioghuna chum a chas a theagram
agus furach le na breith.  Taireis iomad maillis gluasas O Neill go
Longdun mur ar theisbean se e fein ni bus mo '<i>na phrionsa neamh-
acarach no '<i>na sclabhaidh do choroin Shagsanach.  Is mo an
t-iongnamh a chur muintir na righ-chathracha sin aige faicsint
Prionsa Uladh le buidhean oireimhneach do Eirinigh a nfochar, air
na ngleas a ndoigh eadaigh a dtire fein, ionan agus mur bheidh siad
don leith ele don domhun.  Bhi garda ro-threun do ghalloglaca le na
dtuadha catha leis. Bhi 'ngruag fhada chuirlineach sios go caol a
ndroma, a gcionn nochtaidh, le bheastaibh lineadaigh daighte le
crotal, muinchilligh fada, aibit ghear agus clocaigh gubach a d'fag an
t-eadamh uile ro-shuanaigh gan gheilleadh do n-andligheadh a chur
toirmeasg air an chineal eidigh so.  Thainig O Neill aige cionn an
bhuidhean chrodha so ionann agus mur thucfadh ann a meanmnagh
neamh-acarach chum labhart air thearmaibh coimh-ionan le Bain-rioghun
Shagsana ann a cathar fein.  Is mo an onoir agus an meas
dar leat a thug an Bhain-rioghun sin dho na an toibheim.  d'eist si
go solasach saimh le na chomhradh agus le na ghearan an gach
diobhal da ndeur<n>adh dho (do chreid no do leig si uirre gur chreid
gach urrbhaigh do fhuilling se).  Shasaidh a ghearan soininte í comh
maith agus sin gur tugadh dha mhile ponta dho air iasacht le
ordamh na Bain-rioghun mur aoin le iomad seodaib mor luachmhur
agus anacal o sin suas.

Tilleas O Neill a bhaile lain do uaill agus do mheanmnagh agus
feadh aimsir ghearr d'iomchar e fein go huaigneach ionann agus
mur shaolfadh se e fein chomh ard a gceim leis a' Bhain-rioghun i
fein.  Thug se amus air Albanaigh o oilean Ui Bhrighide a bhi
'creachadh Uladh; mharbh se a gceanfurt Seamus Mhac Conall agus
dhibir an chud ele as a' tir.  Gidheagh, do bhi se cinte a' meadamh a
shloighte agus aige deunamh feillbeart agus tiarantus air na
prionsaidh ele air feadh an choigibh.  Rinne Mac Guibhir, prionsa
Fhearmanac, Mac a Naosa, agus tuilleamh e<ile> casaod le Sidney air
a mhidhmhodh agus a neamhghrasda, go ndubhart an Bhain-rioghun,
"Nach biodh cian ort.  Ma theid se a dtreis, rachaidh sin
chum maithis do mo dhaoine muinteardha.  Beidh duthcha don tse
a ta do n-easbhuidhe.  Air mo shonsa nach biodh diul aige cairdeas
fhaighil uadhm."  1561.

<L 178>
(SEÁN AN DÍOMAIS Ó NÉILL AGUS AODH Ó DOMHNAILL.
1567).

Ceisd:
Nach dtuig Seathan a' Diomus O Neill dearg-ruathar '<i>na dheigh
sin go Tir-Chonall a n-aghaidh Aoidh O Domhnall?

Freagra:
Mharsal Seathan O Neill mhic Conn Bhacaigh mhic Conn mhor
mhic Heanraigh mhic Eoghan le sluagh armach ro-mhor go Tir-
Chonall an aghaidh Aodh mhic Manus mhic Aoidh Oig mhic Aoidh
Ruadh Ui Dhomhnall chum an tir sin a chreach agus argan mur
rinne se aroimhe.  Tharla O Domhnall agus a chairde an t-am sin
aige Ard a' (a) Ghaire air a' taoibh tuagh do Loch Suileach.  Tra
chualaidh se O Neill agus a shloighte a theacht chum na tire, chuiris
fios air na triatha a bhi do gar agus d'fan se fein aige feitheamh orta.
Ciodh tracht, ni dtangadar uile air a ghairm go moch annsa la.
Gidheagh, gibe bhi aige an fhochar, do chitheadar a bhfad uadhbhta
air an taoibh ele don Fhearsad na Suileach sloighte cumsach mor a'
triall chuca a mbuidhean agus a gcuideachaibh.  Ni dearna siad sgith
ach marsal rompa an ordamh catha gur tharsna siad an fhearsad
mur bhi an tiodamh a muigh ansa n-am.  Chonairc O Domhnall sin
air an bhall.  Tharrang se 'shluagh beag chrodha suas a n-ordamh
catha agus cuiris trupa le Aoidh O Domhnall mhac Aoidh chum
amus a thabhart air thosach na namhud, 'ndoigh go dtabhradh a
shluagh coisidhibh trasna an machaire chum ionad eigin nar
bhfeidir do namhud a meallamh no a dtimchiolladh.

Tugadh cath faobhrach eadra marc-sluaigh Ui Dhomhnall agus
marc-sluagh Ui Neill, eadhon, Niall mhac Donchadh Cairbreach
mhic Aoidh Oig mhic Aoidh Ruaidh; Domhnall Ulltach Mhac
Duinsleibhe léigh Ui Domhnall; agus Rabhartach, comhdaigh
Cathach Cholum Cille - marbhadh iad le muintir Ui Neill agus O
Domhnall.  Caill muintir Ui Neill Mac Mathghamhna agus iomad ele.
Iomthus O Domhnall ansa n-aiti a raibh a thighearna, nior bhfada
bhi se an sin trath chonairc se buidheanaibh do chairde dhilios a'
teacht chuige agus budh mhor a luathghar '<i>na gcoinne.  Aig so ainim
roinn don mhuintir a thainig a chuideamh le O Domhnall, eadhon,
Mac Suibhne na dTuagh, Muircheartach Mall mhac Eoghan mhac
Eoghan, na Mic Suibhne Fanait, Torloch Oig agus Aoidh Buidhe,
agus Mac Suibhne Banaigh, eadhon, Maolmuire mhac Aoidh mhic
Neill.  Agus a n-uar a thainig siad uile 'gceann a cheile, ni dearna
<L 179>
siad os cionn cheithre cheud fear armach.  Taireis O Domhnall
gearan craidhte dheunamh leo fo gach leun agus gach dighioltus do 
ndeurna O Neill air agus go speisealta a dhibirt as a longport,
dubhradarsan uile d'aon-ghuth go dana crodha go raibh siad sasda
air comhrac le O Neill, ge gur mhor uimhir a shloighte agus gur
mheasasar a n-onoir agus a dtir nios mo no a mbeatha agus a
gcorpaibh.

Is an sin a thuilleadar tar a n-ais a n-ordadh catha chum ucht a
thabhart air O Neill agus air a shloighte.  Trath chonairc O Neill an

beagan sluaigh sin a' teacht chuige, adubhart se: - "Is ionghnam mor
liom nach mfearr leis an mhuintir so umhlamh dhunn no theacht
ann ar n-aghaidh chum a ndiceanamh."  Agus an feadh do bhi se an
chomhradh sin, tugas muintir Thir-Chonall ruathar dana fior-bhorb
air shluaighte an t-am nach raibheadar ach do ngleas fein ann a
n-eideamh catha.  Trath thangadar a bhfogus do cheile, budh gharg
gruama a n-amhairc air a cheile; is an sin thogadar a ngar chatha do
gach leith, a bhi air son daoine mio-laochda no neamh-chrodha a
chur a sgein agus air measga-meanmun.  Thosadar go neartmhur
neamh-throcaireach a' marbhadh, a' gearradh, a' sleaghadh agus a'
dithcheannadh a cheile feadh aimsire airidhe no gur leagadh
laochraigh, gur snamhthamh curaighibh, agus oig-fhir folaighiste
anna gcreuchtaibh, agus cath-mhilidhibh air na leadramh.  Ach fa-
dheoigh, ruagadh O Neill le feabhas laochraigh agus faobhar airm,
gur bh'eigin do mhuintir Thir-Eoghan teitheamh o mhagh an chatha
an bealach ceadhna thangadar, ge gur dheacur dhoibh an sa n-am a
theacht ansa bhealach a ndeachadar a dtosach an lae, oir thaom
a nfairge í fein a mach air an phas sin.  Ach le neart sgaol agus eagla
roimhe le na namhud a bhi 'toraigheacht ortha chum sasamh a
bhaint aisdeamh air son na heasonora agus an diobhal do rinne
dhoibh, cha raibh athrach shlighe oca ach aghaidh a thabhart air ann
aithbheis le meud a n-eagla. Nior amhairc neach fo chaich ele do
charad, ge gur bh'olc an didean doibh aghaidh a thabhart air
a nfairge bhorb-dhomhun dhubh-ghrionnalach.  Nior chobhar sin a
ndeigh guas no contabhart oir cailleadh uimhir doth-airmhidh
dhiobh ansa treun-mhur sin, ge gur mhor a' deifir agus an rasa do 
rinneadar fo na déin, mur saoladh leo, as bealach a namhud.
Cailleadh uimhir aibhseach do mhuintir Ui Neill ann sa n-aiti sin,
eadra 'mbathadh agus a marbhadh.

Aig so roinn don mhuintir budh airdcheimigh dhiobh: - Brian
mhac Heanraigh mhic Seathan Ui Neill agus a dhearbhrathar; Mac
<L 180>
Domhnall, galloglac agus taosach Ui Neill; agus a n-iomad do
chloinn Mhic Domhnall as Alban; agus Dubhaltach O Donnghaile,
comhdhalta Ui Neill; agus uimhir aibhseach do Mhuintir Choinne
agus do Mhuintir hAgain.  A n-aoin-fhocal, cailleadh tri cheud deag
do shloighte Ui Neill eadra a mbathamh agus a marbhadh, ge go
n-abar ughdar ele gur cailleadh tri mhile do mhuintir Ui Neill an la
sin.  Gidheagh, theith O Neill on chath os nis do chach.  Agus do
b'fearr do fein gur marbhadh ann é oir bhi mearamh ceadfaigh agus intine
air '<i>na dheigh.  D'imthidh se bealach Ath-Tairsi 'bhfogus do
Sgairif-Sholas agus gach bealach uagnach nach raibh taighthidh
daoine no comhnaoi go dtainig se go Tir-Eoghan.  Ni mor tuigh o
Barra Chathair-Linn go di an Amhunn Finn agus Feabhall gan gár
chaointe agus tuilte deoir a ndeigh an chatha sin.  Nior bhfeidir a
luath no aireamh na creacha a fuaradar muintir Thir-Chonall 'ndeigh
an armhach sin de eachraidh, arm agus eideamh.  Trodamh an cath
so air an t-ochtmhadh la de mhidh na Bealtuine.  1567.

(BÁS SHEÁN AN DÍOMAS Ó NÉILL.  1567).

Ceisd:
Ca ndeachaidh O Neill tair-eis ann imruagaidh sin, no an dtug
se iarraidh air shasadh do bhaint ais mhuintir Thir-Chonall air son
ar a mhuintire an san gcath reamhraidhte?

Freagra:
Thrath chonairc O Neill an armhach agus an dithcheanamh do 
rinneadh air a shluaighte, agus ge go raibh ceithre mhile cosaighe
agus mile do mharc-sluaigh aige do ghnath, leith a muigh do she
cheud gall-oglacha do ghairde '<i>na thimchioll fein, gan gheilleadh do
sin, eadra gidh be marbhadh, a bathadh, agus a threig e taireis na
ruag sin, ionnus ann a mbeagan aimsire gur chaill se tri mhile agus
cuig cheud do mhaithibh a shloighte, is se comhairle criochnadh leis
fein agus le na ghaoltaidh, e fein agus an beagan sluaigh do bhi aige
do dhluth-cheangal leis na se cheud Albanach o oilean Ui Bhrighide
do bhi ann a gcampa aige Clanna-Buidhe fuidhe cheannus Alasdrun
Oig.  Agus do b'olc an chomhairle í sin oir do bhuadhaigh O Neill air
na hAlbanaigh sin ann a ndá chath roimhe sin agus a gceannfurt a
mharbhadh, eadhon, Seamus Mhac Donall, no Mac Conall.  Ach ta
ni cheudhna, nuar a chuaidh O Neill go Clanna-Buidhe agus go
campa na nAlbanach, do fuar se failte mhor ann (do reir mur shaoil
se fein).  Ach tharla oificeach Sagsanach an sa champa dar bh'ainm
<L 181>
Piers.  Do ghriosaidh an fear sin na hAlbanaigh go mor aige radha
gurab é O Neill do mharbh a dtriath, eadhon, Seamus Mhac Donall,
no Mac Conall.  Taireis cathamh a ndochan do dheocha garga
gabhaltach, d'eirigh imreusun eochtarra agus, fa-dheoigh, bheiris
Alasdrun Oig Mhac Gileaspaigh agus an chud ele de na hAlbanaigh
amus fiochmur neamhthrocaireach air O Neill le na gclaoidhmhthe
gur ghearradar '<i>na phiosaigh é fein agus caogad marcach do bhi an
fhochar.  '<i>Na dheigh sin d'ordaigh Mac Gileaspaigh corp Ui Neill
a chasamh ann a sean-leine soighdeara agus a adhlacadh a gcuil sean-
teampoll a bhi a bhfogus don champa.  Agus a gcionn thri la '<i>na
dheigh sin togbhadh a risd é le Uilliam Piers no gur sgar a chionn
le na cholunn chneadha lain chreuchta agus thoirbhear don Lord
Deputy e aige Droichead-Ath, an t-aonadh la fithchit don Mhidh
Mheodhan 1567, mur ar cuirtheadh a mbarr chaislean Aith-Cliath
air cuaille é.  Agus '<i>na dheigh sin fuar Piers mile marc airgit mur
luach saothar air son na hAlbanaigh a ghriosamh chuige an mhith-
ghniomh sin.

(COGADH IDIR DÁL gCAIS.  1573).

Ceisd:
Nach ar eirigh imreasun mor eadra Dal-gCas go gearr '<i>na
dheigh so?

Freagra:
D'eirigh imreasun gan amhras eadra Taidhg mhac Chonchubhar
Ui Bhrian agus Taidhg mac Murrua Ui Bhrian a bhi o thus go di sin
a' cuideamh le Domhnall mhac Conchubhar an aghaidh clan
Dhonchadh.  Agus is uime thainig an t-imreasun sin mur chuaidh
Taidhg mhac Conchubhar a chuideamh le na namhud, eadhon,
Donchadh O Brian, an aghaidh a dhearbhrathair Domhnall mhac
Conchubhar 'ndoigh go mbaineadh (as Thaidhg mhac Murrua)
sasamh as a easgcarad.  Tionalas ge be do b'feidir dho de shluaighte
eidir mheirliochabh, treaturaidh, agus galloglachaibh do na
Gearraighlligh tarsna na Seananna, agus thug leis iad a chuideamh
le Clann Dhoncaidh Ui Bhrian, mur a raibh a lain do na Butlers agus
do na Mic Suibhnne, agus is se ait dar tharla an da shluaigh so do
cheile aige Ard-na-gCabog a gCondae an Chlar, ansa n-ait a
dtuiteann an Amhunn Feargus a steach (steach) <san> fhairge.  Agus
chuadar as sin go Uibh Chormac agus go Uibh-Fearmaic a'
creachadh na tire rompa.  Chuadar '<i>na dheigh sin go tochar Chorra-
<L 182>
Fionn agus go di geataidh Innse-Chuinn agus Bothar na Mic Righ,
agus chreachadar Cill-na-Buidhe (Kilneboy in Clare) agus nior mho
do mbuaidh cill na mbean riaghalta sin do chreachadh.  Chuadar '<i>na
dheigh sin trid dhiamhuraibh Chorcom-Ruaidh agus Buirean, agus
taireis iad buidheanaibh a chur a mach an gach ard aige sgrios agus
aige lom-argan na dtuatha budh chomh-neasa dhoibh, do
chruinneadar na creacha a n-aon áiti roimhe a n-aoidhche agus do
shuigheadar a gcampa an sin.  Ach, ta ni cheadhna, nior bh'aiti
codalta dhoibh e le meud na ngartha agus triamhun na mnaibh agus
na mb<h>aintreabhacha aige eugcaon fo chaill na gcreach sin.

Trath chualaidh Domhnall mhac Conchubhar Ui Bhrian agus
Taidhg mhac Murrua Ui Bhrian go ndeachaidh an sluaigh mor sin
<t>hart, chrunnaidh siad an meud a thucfadh leo thionaladh ann a
ngearr-aimsir agus thug cath dhoibhthe aige Carnn-Mhic-Tail.  Aig
so na maithibh a thainig leo - Eamonn Mac Siothchaidh a thainig tri
haoidhche roimhe sin trasna na Seananna le buidhean thoighte do
ghalloglacha; cumpan do oigfir do threibh Ghiolla Dubh mac
Conchubhar mhac Donchadh mhac Domhnall do na Mic Suibhne
Bhuadhach; agus mur an gceadhna Uilic mac Roisdeart Sagsanach
mhac Uilic mhac Roisdeart Burc.  Criochnadh comhairle leo na
creachadaraigh a leanmhun.  Agus dubhart Domhnall Ua Brian leo
mur so, "A dhaoine maith," air se, "is minic a chualaidh mise aige
daoine eagnaigh nach le sloighte mor a bhuaidhthear san gcath.  Do 
rinneadh moran dochar agus dith dhunn fein agus do ar dtir leis an
mhuintir so.  Sgrios siad ar dtir agus thug siad airgnead air ndaoine.
Agus ge gur mor a sluagh, ta siad coimheasgaidh, raoigh suas do
dhaoine as gach ard, a reathfadh comh luaith on chath agus a
rachadh siad go Magh a' Ghabhaigh do bhfuigheadas full air ealodh
le na n-anam onn machaire air a mbeidis a' comhrac."

Is mor an meanmna a chur an beagan briathra sin ionta agus
dubhradar go rachadh a d'aon intin dluithcheangailte a n-aghaidh a
namhuid, agus chuireadar lucht fiosa uabhtha os iosal aige feuchaint
suightheadh an champa.  Bhi Taidhg mhac Conchubhar Ui Bhrian
agus Turloch mhac Donchadh Ui Bhrian agus a sluaigh go
faireadhach a' coimheacht a gcampa go heirigh greine air na marach.
Tra thrialladar air aghaidh go Sliabh-na-gCroidheadh agus air an laimh
chlidh do Bheal-Ath-an-Ghoban, bidh muintir na tire a' subhal
go mall le na dtaobh 'nduil cath a thabhart dhoibh.  Is minic a
shamhladar a n-arm le cheile go dtangadar go Fearsad-Chill-
Mainchin aige Beal-an-Chip.  Trath cuaidh Taidhg mhac Murrua
<L 183>
agus na sloigh go geinearalta thabhairt achmhusan do Dhomhnall O
Bhrian fo na mhailis gan tosach air chomhrac, chuaidh Taidhg agus
Turloch le na mbuidheanaibh go mullach Chnoc Beal-an-Chip an
san gleas catha b'fearr dar bh'feidir dhoibh.  Bhi an sluaigh ele agus
muintir na tire ansa ruag ortha suas an cnoc garbh comh luath agus
b'feidir agus, sul do dtainig siad fo fhoisceacht catha dhoibh, glacas
taosaigh agus ceannfeart Thadg agus Thurloch sgaol, uamhun,
critheagla agus mithmheasnach agus teithis.  Do lean na sloighte ele
iad do ngearradh agus do bpolladh o sin go Beinn-for-Mala.  Budh
mhor an t-ar do rinneadh air mhuintir Thaidhg agus Thurloch Ui
Bhrian.  Tre fior-luathas a n-eachraidh fuar Turloch agus dha fear
dheag do dhearbhchomhaltan uadhtha gan dithcheannadh.
Gidheagh, marbhadh urmhor a sloighte, agus an meud nar
marbhadh rinneadh priosunaigh dhiobhtha.  Budh ard-ghlorach
eallta fhiadhan na gcoillte as cionn na gcorp a fagbhadh marbh air
lathar sin, agus budh mhor na seoduibh a d'faig siad '<i>na ndeigh mur
aoin leis na creachaibh an t-am sin.  1573.

(FEILLBHEART IARLA ESSEX.  1574).

Ceisd:
Nach ndearna Iarlla Essex feall ro-ghranamhul
neamhthrocaireach mioth-chumanach fa n-amsa air Bhrian O Neill,
tanaiste Chlann Aodh Buidhe?

Freagra:
Adeir "Annalach na gCeithre Mhaighistir" agus iomad ughdar
ele go ndearna Brian O Neill as Clanna Buidhe agus Iarlla Essex
siothchainte ro-chairdeamhul le cheile, agus taireis sin go dtug Brian
cuireadh chum fleadha do Iarlla Essex agus do mhoran do chairde
an Iarlla, agus taireis iad a bheith tri la agus tri haoidhche aige
cathamh na fleadha sin go subhath soith-mheanmnach agus aige ol
go hiomarcach a gcuideachta cheile, do rinneadh priosunach do
Bhrian, do dhearbhrathar agus de na mhnaoi leis an Iarlla agus a
mhuintir.  Agus nior leig siad neoch ann a bheatha uadhtha do
mhuintir Ui Neill, fear, bean, mac no inghean gan dith-cheannamh
ann a bhfiaghnuise. Tugadh Brian agus a bhean agus a
dhearbhrathar go hAith-Cliath '<i>na dheigh sin mur ar curthadh chum
bais iad agus ceathramhnacha a dheunamh dhiobhtha mur luach-
saothar air son a bhfleadha.  Agus mur do be Brian O Neill sinsire
agus triath Chlanna Buidhe, budh mhor tuirse na ndaoine go
<L 184>
geinearalta '<i>na dheigh.  Rinneadh an slaod-mharbhadh so san
mbliaghan 1574.

(FEILLGHNÍOMH AG MULLACH MAISTEAN.  1577).

Ceisd:
Nach ndearnadh feall-ghniomh don tseort sin air uaisle
Choigibh Laighean le hordamh Sydney agus le Sagsonaigh Laighean
agus na Midhe aige an Rath-Mor no Mullach Maiste?

Freagra:  Do rinneadh feall urghrana adhuathmhur le Gallaibh
Laighean agus na Midhe air uaisle Uibh Failge agus Laoighis a bhi
ann a gcairdeas agus thainig fuidhe na gcumairce.  Thug Sydney
agus na Sagsanaigh reamhraidhte cuireadh gradhach caidheamhul
chum comhluadar aige Rath-mor Mhullach-Maiste.  Agus thangadar
ceithre cheud do uaisle an choigibh agus gach fear dhiobhtha '<i>na
thriath no '<i>na cheann feine, agus taireis iad a theacht an sin gan
chlaoidheamh gan sgiath no arm cosanta air bith ele, timchiolladh
iad le ceithre ranc do choisidhibh lain-armthaigh agus do
mharcsluagh, ionnus gur casgradh gach aoin oca gan taise gan
truaighthe, air mhodh nar leigeadh aon beo ann a bheatha oca as a
bhfearadh sgeala an mor-argun sin uadha, agus air an chead la don
bhliaghan ur a rinneadh an slaodmharbhadh so, an naoidheamh
bliaghan deag do fhlaithis Siobal agus ann san mbliaghan 1577.

Ceisd:
Is adbhar sgaoil agus creathnadh mor an feall sin do rinneadh
air Ghaoidhil Laighean aige an Rath-mor.  Ni nach dtug duine air
bith iarraidh dioghaltus no sasamh a bhaint a mach air a shon?

Freagra:
Mas mor an argan luadhtar suas, nior shasaidh se na madaidh
fola so a bhi aige ruagadh agus aige slaodmharbhadh Gaoidhil na
tire, mur is folus as na briathra so romhann.  Thainig Nioclas Malby
le tri cheud cosaidh agus caogad marcac agus d'faig se iad fuidhe
Chaiptin Bourchier a gCill-Maloc.  Agus chuaidh se fein leis an chud
ele don bhuidhean go Luimneach agus '<i>na dheigh sin go Aonach-
Beag gur shughaidh a champa aige Mainistear Neineach, mur a
dtainig tuileadh sloigh chuige do Bhurcaigh Chlainnriocard agus do
na Lacys.  Tigis Seathan, Iarlla Deasamumhan, agus a dtucfadh leis a
thionaladh do mhuintir chum a ndibirt.  Ach le meud na dasacht a
ghlac siad aige teoraigheacht na Sagsanach a bhi a' teitheadh rompu,
is iongnadh nar cailleadh a n-ur-mhor, oir do luighe na geiltibh so a
<L 185>
n-uaignis no gur thiomchiollaidh siad iad, muna be comh ath-laimh
tapaidh agus thainig Deasamumhan da bhfurtacht.

Is an sin a thosaidh an cath fuilteach eochtarra air feadh uair go
leith a d'aimsir ach, fa-dheoigh, briseadh do na Sagsonaigh 'ndeigh
ar mor a dheanamh air a muintir nuar a chaill siad a bpriomh-
oificeach.  d'fan Deasamumhan '<i>na mhaighistir air mhagh an
chatha, air ghunnaidh mora, air bhagaiste agus air eadamh.  Agus
nior chaill se do mhuintir ach Tomas mhac Seathan Fitzgerald, Tomas
Briún, a reimh-bhrathar, agus cail coisighibh.  Taireis buidheanaibh
Deasamumhan athnuaghadh a dheunamh ortha fein le biadh agus le
codlamh a ndeigh buaidhe an chatha sin, thriall siad leo go
hAtharluath.  Thainig tualas an chorruighe so chuige longphurt
Chill-Maloc agus thugadar amus a nduil toirmeasg a chur ortha gur
chomhracadar le cheile.  Throd siad go crodha air gach taoibh feadh
seal fada d'aimsir ach, fa-dheoigh, fuair muintir Dheasamumhan an
bhuaidh a ndeigh air aibhseach.  A ndeigh an chatha so fuair
Deasamumhan buaidh catha ele ortha aige Gort-na-Pise.  '<i>Na dheigh
so do thug Deasamumhan ruag air thallta Urmhumhan, go dtug
creach na tire leis.  Dala na mButlearaigh, crunnaidhis a sloighte.
Aig so ainim na dtriath agus na n-ard-thaosaigh a bhi ortha, eadhon,
Eamonn agus Peadur Butlear, dearbhratharacha Iarlla Urmhumhan,
Mac Pheoras Butler, barun Dhun-Boinne, agus Puirseal, barun
Lochna, agus chuaidh a theoraighacht Dheasamumhan comh fada le
Cnoc Rathfunn, ait ar tugadh cath fuilteach agus a chriochnaidh le
claoidh agus le briseadh air na Butlers.  1577 r. 1579.

Ceisd:
Shaoil me go raibh Iarlla Dheasamumhan air thearmaibh
siochainte leis a' Bhain-riogun fa n-am so.

Freagra:
Shaoil go leoir sin, ach chath se an puicin de chum seasamh air
son a chreadaimh.  D'iomchur se creachaibh mora leis as Casaoil a
ndeig an longpurt a sgrios agus a ruagadh ais mur aoin leis an
riaghlaightheoir a mharbhadh, agus an sa n-am ceadhna thug
Domhnall Mor O Suileabhan, prionsa Bheara, dearg-ar (ar)
buidhean de Shagsanaigh a bhi 'mainistear Bheann Traighe.

(LÉIGEAR CHARRAIG AN PHOILL.  1580).

Ceisd:
Go de theagaibh do na tiortha sin '<i>na dheigh sin?

<L 186>
Freagra:
Chuaidh an Lord Justice agus Iarlla Urmhumhan go Rath-Caol
agus roinn siad a sloighte an sin, agus chuaidh Iarlla Urmhumhan
bealach Sliabh-Luachra aige doghadh agus a' sgrios na tire roimhe
gach bealach do ndeachaidh.  Chuaidh Pelham bealach Shliabh-Mis,
a bhfogus do Thraighe-Lidh, dol a leagan siege le Carrug-a'phull,
longphurt Dheasamumhan.  Ach d'eirigh se tinn agus b'eigin do
tarrang air ais.  Gidheagh, chur se a sluaigh fuidhe thaosach
threigheach trid Chlann Muiris agus thug air Mhac Muiris giallaibh
a thabhart dhoibh, agus taireis Mac Muiris, tighearna Leac-Snaimh,
na giallaibh sin a thabhart dho, chur an t-oificeach aingidh neamh-
dhaondha an t-iomlan oca chum bas air a' chroich.  Ach ni
deachaidh a choirte gan dioghaltus oir thug trupaigh Mhic Muiris
amus air fein agus air a mhuintir aige Aird-Fearta, mur ar gearradh
iad '<i>na bpiosaigh.  Air bhfaighil biosach do Pelham, leag se siege le
Carrag-a-Phull, ann a raibh naoi bhfearaibh deag do Spainnigh agus
caogad Eirinneach fuidhe thriath Eadalach.  Bhrios Caiptin
Mackworth bearnn air an bhalla agus, taireis roinn don muintir a bhi
ann a chur chum bas, do chroch se an chud ele oca.  1579 r.1580.

(SLAODMHARBHADH SMERWICK.  1580).

Ceisd:
Nach dtainig cabhlach ele do Spannaigh go Smerwick '<i>na dheigh
so a slaodmharbhadh mur an gceadhna?

Freagra:
Thainig ocht gceud eadra Eadalaigh agus Spainnigh.  Agus do
be Sebastian de Saint Joseph, a n-ard-thriath.  Agus is se an papa do
chur go hEirinn iad a chuideamh leis na Geraldines, mur aoin leis an
Dara Philip, Righ na Spainne, agus thainig siad a dtir aige Oilean a 
n-Oir, ait a ndearnadar longphurt air chreag air a n-oilean sin.
Thugudar iomad oir agus storus cogaidh leo agus fas arm dho chuig
mhile fear.

Bhi Iarlla Urmhumhan a gcampa aige Traighe-Lidh ach thug na
coigrichibh so amus air go minic no gur ruag siad as e, gur bh'eigin do
teitheadh go Rath-Caol, '<a>n-ait ar fhan se a' feitheamh air a Deputy
Grey a bi 'teacht le ocht gceud fear o Aith Cliath fuidhe Chaiptin
Zouch, Raleigh, Mackworth, Denny etc.  Dhluth-cheangal siad so le cál
trupthaigh a d'faig Pealham san Mumhan.  Agus budh lionmura go
mor an sluagh do rinne siad so a n-uar a thangadar a gcionn a cheile
<L 187>
no na Spanaigh, na hEadaluighe agus na hEirinnigh.  Tuilleadh ele,
bhi Caiptin Winter le cail longaibh air ghar an chuan, raoigh chum
cuideamh leis a' Deputy.  Thimchioll siad an longphort reamhraidhte
agus, nuar nach n-umhlachadh-sid dhoibh agus nar bh'feidir a
mbualadh no rutal a mach as a ndeigh siege dha fhithchit la a
sheasamh go crodha, b'eigin don Deputy bratach na siothchainte
thogbhal a n-airde.  Fa-dheoigh, d'umhlaidear a longphurt fhagbhal
air chonradh a leigin air subhal sabhailte agus le honoir.  Ach taireis
iad a n-arm a leagan sios, marbhadh as fhuil fhuar an t-iomlan oca
ach beagan oifiocaigh, agus taireis sin a gcurp a chathamh a mach
ansa nfairge, oir bhi an garastun sin air chreag ro-ard '<i>na shuighe.
Rinneadh an slaodmharbhadh so ann a midhe na Samhna san
mbliaghan 1580.

Ceisd:
Ni nach dtug Gaoidhil Choigibh Mumhan iarraidh sasamh air
bith a bhaint a mach air son an armhach sin?

Freagra:
Bhi Seathan, mac Iarlla Deasamumhan, aige imtheacht suas
agus a nuas a' sgrios agus a' creachadh na tire gach aiti do raibh na
Sagsanaigh.  Do chuaidh se la airidhe go hAtharluath a midh July le
fior-bheagan sluaigh.  Nior leig an t-eagal dho a dhol a bhfad uadh
bhaile, oir ni raibh iomlan ceud fear armach aige agus tri marcaigh
deug.  Agus is se bealach a ghlac leis an tSeanann trid Maigh Ailbe
(Moyaliffe) agus do chreach se Dubh-fhod-Ua-Luidheach
(Borrisaleigh) agus air na marach chuaidh se go Corcaiteanadh, agus
go hUibh Ciaran, agus nil bealach ann a ndeachaidh se nach raibh
na daoine do shior-ruagadh, oir budh mhaith leo a fhaighil le comh
beag do lucht cosanta, se sin muintir Eilidh Ui Fhogartaigh, Uibh
Luidheach, Pobal Droma agus Pobal Puirsel.  Thugadar aghaidh
dhana ghairg air ach, a d'aimhdheoin a gcalmacht, do rug se buaidh
ortha agus do mharbh se ocht dtriatha deag de n-aird-thaosaigh
agus ceannubh fine don ruathar sin agus thug na creacha leis a
n-uaignis agus a ndaingneach na gcoillte aige Bealach Mor Mhaigh
Dhala, aige iomal Thiobrad Aran agus Chondae na Bainrioguna,
'ndeigh buaidh agus armhach mor.

Cheangal leis ansin na Mic Giolla-Padrug, mac Ui Charoll agus
iomad do choimheasgadh na criche agus trialladur leo go Sliabh
Blama.  Agus thainig maithibh Laosaigh (Lex) agus Uibh Failge
(Failge) chugca oir budh mhaith sabalta ann aiti do lucht creachaidh
e, ge nach raibh uma codlata oca, ach luighe air na carnnan chloch,
<L 188>
no do dheoch oca ach an t-uisge fionn-ghlan do ol le na mbosa no as
a mbroga.

Lean se do sgrios na mBuitlearigh, agus chreach se Osaraigh
agus thug ruag go Laoighis agus chreach agus dhoghadh se
mainistear Laoighis air mhac Iarlla Urmhumhan, eadhon, Piarus
mhac Seamus mhic Piarus Ruadh.  Chreach se Purt Laoighis
(Portarlington) agus, taireis cud don gharda a mharbhadh, do bhain
a mach a' baile mur bhfuar se moran airm, eadamh catha agus
eachraigh.  Do bhain se seacht mbaile a mach an aoin la amhain a
Laoighis do na Sagsanaigh.  Do chuaidh se '<i>na dheigh so o ait go hait
go dtainig se go Gleann-Malura annsa n-ait a raibh Seamus Eustage
agus na mic Aoidh Ui Bhruin mur a bhfuar se failte mhor.  An sin
thainig na Caobhanigh, na hUa Cinsionsalaigh, O Bruin agus O
Tuathal chuige agus lucht creachaidh na tire go hiomlan.  Nior
bhfeidir aithris ar sgrios agus ar arg siad do Shagsanaigh Laighean
agus na Midhe an sa ruag sin, ionnus nach ar fhaig siad dighdean no
foslongpurt oca gan mhilleadh.  1580.

(COMHDHÁIL I mBAILE ÁTHA CLIATH.  1585).

Ceisd:
Nach ar cuireadh forfhogradh a mach chum Comdhail a
cruinneadh go hAith-Cliath fo n-amso.  Aithris dhamh cia shiad a
n-uaisle fhreasdal ansa Tuigh Uachtrach agus Iochtrach an t-am sin,
oir saoilim nach raibh moran ansa Tuigh Iochtrach tre an-dhligheadh
agus geur-leanmhun na haimsire sin?

Freagra:
Aig so an cuntas a bhfeir "Analach na gCeithre Mhaighistear" air
an Chomhdhail sin.

Thainig an sud Turloch Lionnach O Neill (prionsa Thir-Eogan)
mhic Neill Conallach mhic Art mhic Conn mhic Heanraigh mhic
Eoghan.  Agus Aoidh Ruadh mhic Feardorcha mhic Conn Bhacaigh
mhic Conn Mhor mhic Heanraigh mhic Eoghan, le raidhtear an
Barun Oig O Neill, a fuar ceim Iarlla Thir-Eoghan ansa Chomhdhail
sin.  Agus Aoidh O Domhnall (prionsa Thir-Conall) mhic Manus
mhic Aoidh Dubh mhic Aoidh Ruaidh mhic Neill Ghairbh mhic
Torlogh a nFiona.  Cuchonnachta Mhaguibhir (prionsa
Fhearmanach) mhic Cuchonnachta mhic Cuchonnachta mhic Brian
mhic Philip mhic Tomas.  Seathan Oig O Doicheartaigh (prionsa
Innis Eoghan) mhic Seathan mhic Feidhlim mhic Conchubhar
<L 189>
Charrach.  Turloch O Buidhle (triath Buidhleach) mhic Neill mhic
Turlogh Oig mhic Torlogh Mhor.  Agus O Gallchabhar (triath Tir-
Aoidh), eadhon, Seathan mhic Tuathal mhic Seathan mhic Roraigh
mhic Aoidh.

Chuige an Chomhdhail so a chuaidh Mac Mathghamhna
(prionsa Oirghiall), eadhon, Ros mhac Art mhic Brian na Moch-
eirigh mhic Reumon mhic Glaisnne; Roraigh O Cathan (tighearna
Oireachta Ui Chathan) mhic Manus mic Donchadh Fialmhar mhic
Seathan mhic Aibhne; Conn mhac Niall Oig mhic Niall mhic Conn
mhic Aoidh Buidhe Ui Neill (tighearna Chlanna-Buidhe); Aoidh
Mhac a Naosa (tighearna Uibh Eachaidh) mhic Domhnall Oig mhic
Domhnall Ciar (of the dark brown hair).

An suid a chuaidh triatha Gharbh-Thrian Chonnachta: - Brian O
Ruarc (prionsa Bhreifne) mhic Brian mhic Eoghan Ui Ruarc; Seathan
Ruadh O Reighilligh mhic Aoidh Conallach mhic Maolmora mhic
Seathan mhic Cathal; agus a reumh-bhrathar, Eumonn O
Reighilligh.  Agus mur an gceudhna Uilliam O Fearghall Bain, agus
Uilliam mhac Domhnall mhic Cormac Bhuidhe O Fearghall, agus
Fachtna mhic Brian mhic Roraigh mhic Cathal (triatha Analaigh, do
ngoirthear Condae an Longphurt anuigh).

An sud a chuaidh Siol Muraigh (eadhon, Clann Ui
Chonchubhar Roscoman) le triatha a dtreabhacha, eadhon, Aoidh O
Conchubhar Donn mhic Diarmut mhic Cairbre mhic Eoghan
Chaoich mhic Feidhlim Geangach; Taidhg O Conchubhar Ruadh
mhic Taidhg Bhuidhe mhic Cathal Ruaidh; Domhnall O Conchubhar
Shligeach mhic Taidhg mhic Cathal Oig mhic Domhnall mhic
Eoghan mhic Domhnall mhic Muircheartaigh; fear ionad Mic
Diarmut, prionsa Mag-Lurg, eadhon, Brian mhac Roraigh mhic
Taidhg mhic Roraigh Oig Mhic Diarmut (oir bhi Mac Diarmut e fein
arsaigh go mor); Cairbre O Beirne (triath Uibh Bruin na Seanan)
mhic Taidhg mhic Cairbre mhic Maoilseachlan.  Cuaidh Taidhg
mhac Uilliam mhic Taidhg Dhubh Ui Cheallaigh (prionsa Uibh
Maine a nGaillbe agus a Roscoman).  Chuaidh Domhnall O Maidean
(tighearna Siol Anmcha) mhic Seathan mhic Breasal.  An suid a
chuaidh Iarlla Chlann Ricard, eadhon, Uilic Burc mhic Ricard mhic
Uilic na gCeann, agus dios mac an Ghiolla Dubh O Seachnasaigh
(triath Chineal Aoidh agus Gort a gCondae na Gaillbhe), eadhon,
Seathan agus Dermot.  Ni dtainig aoin oireamhnach o iarthar
Chonnachta ann (ach) Murrua-na-dTuaidh O Flaithbheartaigh mhic
Taidhg mhic Murrua mhic Roraigh.

<L 190>
Thainig an mur an gceadhna Iarlla Thuath-Mumhan, eadhon,
Donchadh mhic Conchubhar mic Donchudh mhic Conchubhar mhic
Torlogh mhic Taidhg Ui Bhrian.  Agus Sir Torlach mhic Domhnall
mhic Conchubhar mhic Torlogh mhic Taidhg Ui Bhrian.  Chuaidh an
mur an gceadhna Torloch mhic Taidhg mhic Conchubhar Ui Bhrian.
Agus tighearna iarthar Chlann Chuileann a gCondae an Chlair,
eadhon, Seathan Mhac na Mara mhic Taidhg; Baothan mhic Aoidh
mhic Baothan Mhic Clansaigh.  Chuaidh ann Ros Mhac Loichlean
(Meleachlann) mhic Antonaigh mhic Maoilseachlan mhic Roraigh
mhic Ana, tighearna Bhuirin a gCondae an Chlair.  Chuaidh an mac
Ui Bhrian as Arach (eadhon, easbuc Chill-a-lua), Muircheartach
mhic Torlogh mhic Muircheartaigh mhic Domhnall mhic Taidhg;
Calbhach O Caroll mhic Uilliam Odhar mhic Fearganainm mhic
Maolruana mhic Seathan (prionsa Eilidh Ui Charoll); Seathan mhac
Art mhic Cormac Mhac Cochlan, tighearna Dealbhna Eathra a
gCondae an Righ.  Thainig ann O Duibhir, tighearna Coill-na-
Manach, eadhon, Philip mhic Antonaigh.  Thainig ann O Brian,
tighearna Chuanach a gCondae Luimneach, eadhon, Muircheartach
mhic Torlogh mhic Muircheartaigh; tighearna Charrag-o-Gonal agus
Fasach Luimneach, eadhon, Brian Dubh mhic Donchadh mhic
Mathghamhun mhic Donchadh mhic Brian Dhubh O Brian;
Conchubhar-na-Monga (of the long hair) mhic Uilliam Chaoich mhic
Diarmut O Muilrian, tighearna Uaithne O Muilrian, agus triatha do
threibh Eoghan Mhor, do ngoirthear Eagantacht Dheasamumhan,
agus gach triath dar gheill dhoibhthe, mur ata, Mac Cartha Mor
(ansa tsean-aimsir prionsa Dheasamumhan), eadhon, Domhnall
mhic Domhnall mhic Cormac Laghrach; Mac Cartha Cairbreach
(tighearna Chairbire), eadhon, Eoghan mhic Domhnall mhic Fingean
(Florence) mhic Domhnall mhic Diarmut-an-Dunaidh, agus clann a
dhearbhrathaireacha, mur a ta, Domhnall mhic Cormac-na-hAine
agus Fingean mhic Donchadh.

Chuaidh ann mur an gceadhna an dios a bhi a n-imreasun le
cheile fa thigheardus Duithche Ealla, na Mic Donchaidh, brainse do
Chlann Chartha do bhi '<i>na dtighearnaigh air bharamhnacht
Dhuithche Ealla (Duhallow), eadhon, Diarmut mhic Eoghan mhic
Donchadh-an Bhothair mhic Eoghan Mhic Donchadh.  Agus
Donchadh mhic Cormac Oig mhic Cormac Mhic Donchadh.
Chuaidh Eoghan mhac Diarmut mhic Domhnall mhic Donchadh
mic Dearmot Balbh O Suileabhan, triath Bheara agus Bhionn-Tragha.
Chuaidh an mur an gceadhna Eoghan Mor O Suileabhan mhic
<L 191>
Domhnall mhic Domhnall-na Sgreadfaigh, tighearna Dhuin-
Ciaran; O Mathghamhnaigh as Funn Iartharach a gCondae
Chiaraigh, eadhon, Conchubhar mhic Conchubhar Fion Oig mhic
Conchubhar Fionn mhic Conchubhar O Mathghamhnaigh; agus
O hEidearsgoil Mor, tighearna Baltimore a gCondae Chorcaidh,
eadhon, Fingean mhic Conchubhar mhic Fingean mhic Conchubhar.
Thainig mur an gceadhna Mac Giolla Padrug as Osaraigh, eadhon,
Fingean mhic Brian mhic Fingean agus Mac Eochagan (Mac
Geoghegan), tighearna Chineal-Fiacha a gCondae na Iarmhidhe,
eadhon, Conla mhic Conchubhar mhic Laighne; O Maolmuadh,
tighearna Fearceall a gCondae an Righ, eadhon, Conall mhic
Caithir.

Nil lorguracht air bith le faighil agunn go ndeachaidh aon-
nduine oireamhnach chum na Comhdhala so do shliocht
Laoighseach Ceann-Mhor mhic Conall Ceithearnnaigh, na
Mordhaigh, prionsaigh Laoighis; do shliocht Ros-Failge mhic
Cathchir Mhor uadh Uibh Failge na O Conchubhar, prionsaigh Uibh
Failge a gCondae an Righ agus Chill-Daire; no do threibh Daire
Barrach mhic Caithchir Mor, mur ata, na Caobhanaigh (budh iad
Mac Murrua no Caobhanaigh, prionsaigh Laighean a gCondae Cill-
Mantan agus Chatharlach); Ua Bruin, Ua Tuathal as Cill-Mhantan
agus Cill-Daire; Ua Dunn as Condae na Bain-rioghuna, no O
Diomsaigh, tighearna Ghlean-Maluire.

Ach a cheadhna, thainig tainiste threibh Ragnall (the Ranelagh
branch of the O Byrnes), eadhon, Fiacha mhac Aoidh mhic Seathan
mhic Domhnall Ghlais as Gleann-Maluire.

Aig so ainim na dtighearnnaigh a shuighe ansa Tuigh Uachtrach don
Chomhdhail sin, eadhon: - Iarlla Chill-Daire, Fitzgerald; Iarlla Ur-
Mhumhan, Butler; Iarlla Clann-Ricard, Burk; tighearnna Bhaile-Ui-
Ghorman, Preston; tighearna Bhutebhant, Barrach; tighearnna
Fearmagh, Roche; tighearna Mungaraigh, Butler; barun Dhun-
Boinne, Butler; barun Chathchir, Butler; barun Chaislean-Conall,
Burke; barun Ait-an-Righ, Bermingham; barun Chionn-Saile, De
Courcy; barun Lic-Snaimh, Fitzmaurice; barun a' Curraigh-Mhor, Le
Poer; barun Bheinn-Eadar, St Laurence; barun Chillíon, Plunket;
barun Dhun-Saithne, Plunket; barun Lugaidh, Plunket; barun
Bholaithne, Flemming; barun Barnwall, Trimlestown.

Chrunnaidh a n-uaisle go hAith-Cliath agus, taireis aimsir
airidhe a chaitheamh an, do chuaidh siad abhaile arisd gan crioch a
chur air a ngnoithe san mbliaghan 1585.

<L 192>
(TRIATHA ÉIREANNEACHA AR SON NA
BANRÍONA).

Ceisd:
Budh mhaith liom fios go firinneach fhaighil uadh, cia shiad na
triath do fhior-fhuil Eirinneach a throd a dtaoibh na Bainrioguna a
gcogadh na gcuig mbliaghan deug, do ngoirthean Philip O
Suileabhan de Bellum quindecem annorum, agus cia shiad do threibh
na Sean-Ghaill a chudigh leighte mur an gceadhna?

Freagra:
Do bheir Mac Eochagan ann a stair air Eirinn, aige leitheanach
488, liste dhunn air na triatha agus na cionnaibh-fine.

Air dtus bheir se ainim na (dtriath) a chudaigh leighthe aige
tosach le Coigibh Mumhan, eadhon Tomas Butler do ngoirthidh
Tomas Dubh, Iarlla Urmhumhan; Barrach Mor, tighearna Buttevant;
Mac Piarus Butler, barun Dhun-Boinne; Cursaigh, barun De Courcy;
Burcach, barun Chaislean-Conall agus a mhac Roisdeart; Tiobad
Burc mac Roisdeart, do ngoirthear Tiobad na Long; agus Mac
Pheoiris, barun Dhun-Muiris.

Coigibh Laighean: - Heanraigh, Uilliam agus Gearall Fitzgerald,
iarllaigh Chill-Daire, agus St Laurence, barun Bheinn Eadar.  San
Midhe, tighearna Bhaile-Ui-Ghorman, Preston; Nugent, barun
Dealbhna; Fleimeanach, barun Bholaithne; Barnwall, barun
Trimlestown; Plainceadach, barun Lughaidh; Plainceadach, barun
Dhun-Saithne; agus a' Plainceadach, barun Chillíon.

Aig so ainim bhuin-reimh na hEirinne a throd a n-aghaidh a
dtire a' cuideamh leis a' Bhainriogun: -

A gCoigibh Mumhan - Donchadh O Brian, prionsa Luimneach,
Iarlla Thuath-Mumhan; Mac Cartha Riathach, prionsa Chairbire;
Searlus Mhac Cartha, mac Dheasamumhan, barun Muscraigh; agus
Murrua O Brian, barun Innse-Cuinn.

A gConachta - O Conchubhar Donn, prionsa Mhachaire
Chonnachta.  Agus O Meleachlan, prionsa ann san Midhe.

(NA TRIATHA AR SON A gCREIDIMH AGUS A dTÍRE).

Ceisd:
Aithris dhamh a nis cia shiad do sheilbh dhileas na hEirinne a
throd air son a gcreideamh agus a dtire a n-aghaidh na Bainrioghuna
agus a sloighte?

<L 193>
Freagra:
Aige leanmhun lurg a n-ughdar reamhraidhte is eigin dhunn
tosach bealaigh a thabhairt do Choigibh Uladh do bhrigh gur bh'iad
na laochraigh prinsiopailte an san chomhrac fhada sin iad.  Bhi siad
nios dileasa do gcreideamh agus do a dtir no bhi siad an sna coigibh
ele, agus mur dhearbhadh air sin, do nglacadh na coigibh ele
easamrloir leo, bheidh na Sagsanaigh sgriosta as Eirinn.  Agus ta na
hUltaigh on la sin a leith aige fullang air son laige intine agus
neamhchinteacht na muintire ud.

Aig so ainim na Sean-Ghaoidhil a throd air son a gcreidimh: -

Aoidh Ruadh O Neill, prionsa agus Iarlla Thir Eoghan, agus a
lucht leamhunta, mur a ta: - Mac a Naosa, prionsa Uibh Eachaidh;
Mac Mathghamhun, prionsa Oirghiall; Mac-Guibhir, prionsa
Fhearmanach; O Cathan, prionsa Arachtaigh; Seamus agus Raghnall
Mhac Domhnall, prionsaigh na nGlinte; agus O hAnluan, prionsa
Oirthir.  O Domhnall, prionsa Thir-Chonall, agus dar ghluas leis,
mur a ta: - Mac Suibhne, prionsa na dTuatha, Mac Suibhne, prionsa
Fanaid, Mac Suibhne, prionsa Banach, O Doicheartaigh, prionsa
Innis Eoghan, agus O Buidhle.

A gCuigibh Mumhan: - O Suileabhan, prionsa Bhiora agus
Bheann Tragha; Domhnall O Suileabhan Mor; O Conchubhar
Chiaramh, prionsa Arachtaigh; Donchadh Mhac Cartha, Donchadh
mhac Cormac; agus Diarmut Mhac Cartha Mac Donchadh as
Eallach; O hEidirsgoil, prionsa Chothlaigh; O Mathghamhnaigh ais
Cairbire; O Donobhan; O Donachú as Neachta agus O Donachú an
Ghleanna.

A gCoigibh Chonnachta: - O Ruairc, prionsa Bhreifne; Mac
Diarmut, prionsa Mhagh-Lurg; agus O Ceallaigh, prionsa Maineach.

A gCoigibh Laighean: - ge go raibh an chud budh oireamhnaigh
dhiobh a' trod a dtaoibh na Bainriogun, thog a lain ocadh arm suas
chum seasamh do gcreideamh agus do dtir, go speisealta na
Caobhanaigh, O Conchubhar Failge, O Mordha as Laoighis agus O
Bruin; agus Mac Eochagan san Midhe.

Ceisd:
Ni nach dtug triath no taosach air bith ele cuideamh uadha an
t-am sin ach an meud a d'ainimnigh tu?

Freagra:
Thug gan amhras a lain do na Sean-Ghaill san Mumhan, mur
ata: - an Roisteach, tighearna Fearmagh (Fermoy); Roisdeart Butler,
tighearna Mungaraidh; Mac Muiris, barun Leac-Snaimh (Lixnaw);
<L 194>
Tomas Butler, barun Chaithir; Padrug Condon, prionsa; Roisdeart
Purcel, barun Loichne; Uilliam Fitzgerald, ridire Chiaraigh agus
tighearna Raith-Fionnan; agus Eamonn Fitzgerald, do ngoirthidh an
Ridire Bain.  Bhi siad so uile ann a seilbh a nduithche nuar a thog
siad suas arm a cosnamh a g<c>reidimh.

Threig cud oca gach ceim agus gach mor-shochar saoghalta mur
ngeall air a gcreideamh, mur ta: - Fingean agus Domhnall Mhac
Cartha, dar leo tigheardus Chlann Chartha; O Conchubhar, prionsa
Shligeach; Seamus Fitzgerald, Iarlla Dheasamumhan; Mac Uilliam
Burc; Reamonn Burc, barun Liatrum; agus Eoghan O Mordha.

Agus iomad ele, ge nach raibh siad '<i>na gcean fine, a bhi comh
oirdheirc leo a n-uaisle fola agus a dtiodhlacaidh, a chosnaidh a
gcreideamh, mur ata: - Niall Garbh O Domhnall; Conchubhar O
hEidearsgoil; Diarmut O Suileabhan; Fiacha O Bruin; Cormac O
Neill; Conchubhar O Reighilligh; Diarmut Mhac Cartha Riathach;
Uilliam Burc; Brian O Ceallaigh, Roisdeart Tirell; Brian O Mordha;
Walter Fitzgerald; Diarmut O Conchubhar; Peadur Lacy; Eamonn O
Mordha; Seamus Butler; Murrua Mhac Suibhne; Uilic Burc;
Domhnall Mhac Suibhne; Roisdeart Mhac Eochagan; Manus Mhac
Suibhne; Muiris O Suileabhan; Taidhg O Mathghamhnaig as
Cairbire, agus go leor triatha agus taosaigh comhtach crodha ele.
Agus ge gur b'iongnamh le radha é, nil aon do Ghaoidhil na
hEirinne no de na Sean-Ghaill dar chosnaidh cais na Bainrioghuna
san chogadh sin nach raibh '<i>na gCaitiolcaigh ach dios no truir a
threig a gcreideamh.

(LORD DEPUTY SIR WILLIAM FITZWILLIAM).

Ceisd:
Go de bhrosnaidh Gaoidhil Choigibh Uladh chuige an chogadh
fada fuilteach sin le ar dian sgriosadh an rigeachta?

Freagra:
Thainig Fitzwilliam go hEirinn '<i>na Lord Deputy san mbliaghan
1588 agus tre na thiarantus ghriosaidh se uaisle Uladh chum
easumhla agus meirleachus contrardha do dhligheadh De agus
daoine.  Do rug se air Aodh Ruadh Mhac Mathghamhun, oighre a
dhearbhrathara, an barun Mhac Mathghamhun a gCondae
Mhunachan, agus a raibh patainte no leagsa aige on Bhainriogun air
seilbh a shinsire.  Gan gheilleamh do sin, rinne Fitzwilliam
priosunach de.  Bholltal se, chur se cuasnadh bhreige air agus chroch
<L 195>
se ann a thuigh fein é.  Bhi an cuaisde (jury) raoigh suas do
shoighdearaigh.  Bhi ceithrefhear dhiobh '<i>na Sagsanaigh a raibh
cead oca a theacht agus imtheacht mur thoil leo fein; bhi an
t-ochtfhear ele do shoighdearaigh Eirinneach le ar dubhaltamh
cineal air bith biadh no deoch ortha no go mbearadh siad a steach
coirtheach é; mur sin dhoibhthe air an ordamh sin air feadh thri la
agus thri haoidhche gan seort air bith oileamhun.  Ach, fa dheoigh,
thugadar a mbreithneamh an aghaidh an duine uasal sin agus a
n-aghaidh a gcruidhe agus a n-inntine fein, mur bhi fhios oca go
raibh se neamh-choirtheach.  Agus taireis a bhais do roinn se a thallta
mor-fharsung eadra Sir Heanraigh Bagnal, agus Caiptin Hensflower,
agus ceithrear do Chloinn Mhic Mathghamhun.  Rinne an tiaranach
so priosunach de Eoghan Mhac Tuathal agus do Sir Seathan O
Doicheartaigh.  Chongbhaidh se O Tuathal a ngeibhinn an fad a bhi
se a' riaghaladh na rigeachta, agus O Doicheartaigh air feadh dha
bliaghan, agus an a thabhart air a libeartaigh a cheannach go daoir.
So agus a shamhul ele do anbhrud foireigneach a rug air uaisle
Eirinn go geinearalta seasamh air a ngarda san mbliaghan 1589.

(AODH RUADH MAC MATHGHAMHNA.  1589).

Ceisd:
Nach raibh Aodh Ruadh Mhac Mathghamhun e fein
ranphartach an sna mith-ghniomha sin le a ndearna se an poll ar
thut se fein ann?

Freagra:
Biodh fhios agad gur bhe Ros Buidhe Mhac Mathghamhun
ceann fine ann ard-threibh uasal onorach sin.  d'eag se gan sliocht
agus thut a dhearbhrathar Aoidh '<i>na oighre air a sheilbh go
hiomlan.  Gidheagh, ghlac se eagal roimhe triar do chairde fein
(eadhon, Padrug mhic Art Mhaol Mhic Mathghamhun, Eibhir, Iarlla
Dairtrigh, agus Brian mhac Aoidh Oig, tighearna Fhearrnaigh) a bhi
comhtach neartmhur.  d'eagla go mbeirfeadh siad ceim na buadh
air, chuaidh se chuige Fitzwilliam agus geallus seacht gceud bulog
dho ar acht a dhaingneadh ann a sheilbh a nduithche a shinsear.
Smaonaidh an breitheamh claoin so gur mhaith an t-am do sgollan a
chur '<i>na measg.  Thug se do Eibhir agus do Bhrian tigheardus
Fhearrnnaigh, agus do Padrug thug se roinn ele, agus mur rinne an
monkey ansa fionn-sgeal fo na hostrionaigh, chongbhaidh se an chud
a bfearr aige fein.

<L 196>
(ÉALÚ AODHA RUAIDH UÍ DHOMHNAILL.  1590).

Ceisd:
Budh ro-mhaith liom thu aithris dhamh go de mur geabhadh
Aoidh Ruadh O Domhnall ansa n-amso le feillbheart na Sagsonach?

Freagra:
A deir Mac Eochagan agus "Analach na gCeithre Mhaighistear"
gur chur an Lord Deputy long lionta de gach cineall earraidh le
Seathan Bingham, agus caogad fear armach air bord leis, lasd fiona
agus seodaibh ele, agus sheoladar thart go dtangadar go Loch-
Suiligh mur ar theilg siad anncor, mur ar meallamh leo air bord
Aodh Oig O Domhnall agus triatha ele, agus go ndearnadar go
fealltach mioth-runach priosunaigh dhiobhtha, agus gur rugadar leo
go hAith-Cliath iad, agus taireis iad a beith os cionn thri mbliaghna a
ndaoir-gheibhinn a gcaislean Aith-Cliath, fuaradar foill air ealoch as,
ach geabhadh a n-athuar iad air shleibhte Chill-Mantan agus tugadh
ann a chaislean tair a n-ais iad lodailte do iaronn.

Ceisd:
Cionnus mur fuair siad sligh air imtheacht agus an faireachus
geur a congbhadh leo agus an ceimleach cruadh ann a raibheadar?

Freagra:
Is cuimhneach leat go ndubhras go raibh siad a ngeibhin
chruadh tri bliaghna agus tri mhidh.  Agus bhi Aoidh Oig O
Domhnall tuirseach cianach.  Ni she amhain an daor-gheibhin ann a
raibh se ach fos an leun a bhidhear a dheunamh air a thir, air a
mhuintir agus air a chairde annsa mbaile '<i>na dheigh.  Bhi se cinnte
'meabhramh ann a inntin go de an tslighe no an doigh dar bhfeidir
do an aiti sin a d'fagbhal.  Agus nior bhfuras do sin, oir churfaidh
ann a gcluid dhorcha dhainghean gach aoidhche ansa chaislean e go
di maidin air na marach.  Agus is amhluighe a bhi an caislean sin -
bhi se timchiollaidh le treinse leathan domhun lain de uisge agus
droicheat caoil amud diorach as coinne an dorus, agus buidhean
threun do Shagsonaigh a muigh agus a stuigh fon dorus do
chomhacht, air mhodh nar bhfeidir do nduine a dhol a mach no dhol
a steach gan cead.  Ach, mur a deir an sean-fhocal, "nuar a thig an
chaill, thig a nfuill".

A n-aoidhche amhain aridhe a dtus an gheimhrigh (ge go n-abar
ughdar ele gur a ndeireamh an gheimhrigh a bhi se) agus a dtosach
na haoidhche, sul dar cuirtheadh ansa charcaire chumhanng iad an a
mbidis do ghnath, thug O Domhnall agus a chud companach ropan
<L 197>
fada leo a ghreamaidh siad don fhuinneoig a dtaoibh a stuigh agus
an modh sin fuair na geilltibh so sios air an droicheat reamhraidhte.
Agus do bhi slabhradh ramhur iaronn greamaidh don dorus chum a
tharrang air aghaidh a dol amach do dhuine chum a dhrut, agus
churadar tuibhe laimh laoich do amud a steach san tslabhradh a
chongbhaidh an dorus dunta d'eagla go leanfaidh iad go luath.  Bhi
fear do mhuintir Ui Dhomhnall a bhi diolas a' feitheamh ortha don
taobh a muigh, a thainig chuca agus thoirbhear dha chlaoidheamh
geur-fhaobhrach a laimhe Aoidh.  Agus thug Aoidh claoidheamh
oca do Laighneach a bhi laimh leis, do ngoirthidh Art Caobhanach,
agus budh eolach liomhtha crodha an ursa chogaidh e.

Dala an gharda, tra chonsaidh siad na geilltibh bocht ud,
thugadar ruag fo an dorus agus nior bhfeidir dhoibhthe faighil
a mach.  Gháireadar air an mhuintir a bhi san taobh ele don tsraid as a
gcoinne, agus a n-uair a thainig siad, tharrang siad an moide do bhi
san tslabhradh agus leig don gharda bhi 'stuigh a theacht a mach.
Leanadar go dithchiollach iad agus chuadh a lain do mhuintir na
cathracha leo an sa teoraigheacht sin.  Ach budh diomhaoin doibh,
oir bhi O Domhnall agus a cud companach taobh a muigh do
bhallaigh na cathracha sul dar druideamh na geataigh.

Thainig siad go bonn a' tsleibhe a bhi as a gcoinne, eadhon, an
Sliabh Ruadh a ta eadra Condae Aith-Cliath agus Cill-Mantan.  Nior
leig an t-eagal dhoibhthe an bealach mor a chongbhal agus nior sgur
siad no gur thrasnaidh siad an Sliabh Ruadh, agus mur bhi siad
saraidh 'ndeigh na ruaig sin, chuaidh siad chum coilligh dluth
uagnach a bhi 'ngar dhoibh go maidin air na marach.

Nior shaol siad go raibh se sabhailte oca furach an sin, agus a
n-uar a thrialladar chum subhal, ni raibh Aoidh O Domhnall air son
asdar le na chud companaigh, oir bhi a chosa streocaidh le aitin an
tsleibhe sin, mur chaill se a bhroga an sa ruaig sin.  Budh mhor
tuirse a chud companach nach dtucfadh leo a thabhart leofa.
d'fagadar beannacht leis agus d'iomaighdear uadha.  Cuiris Aoidh
O Domhnall a sheirbhiseach chuige Feidhlim O Tuathal a bhi seal
aimsire roimhe sin ansa chaislean a ngeibhinn a gcuideachta Ui
Domhnall agus a raibh caislean aige 'ngar don aiti sin, feuchaint an
ndeunamh se dighdion no foslongfurd a thabhart dho.  Tra chuaidh
an teachtaire chuige O Tuathal, ghlac se chuge go fior-charthanach é,
agus do gheall dho go ndeunamh gach maith dar bhfeidir dho do O
Domhnall, ach se dubhradar cairde Fheidhlim go raibh se
contabhartach dho dighdion no foslongfurt a thabhart do, d'eagla
<L 198>
pionad na Sagsanach.

Ach a cheadhna, chuaidh O Domhnall go tuigh Fheidhlim Ui
Thuathal air chumairce a charad, mur shaoil se san n-am sin.  Ach se
comhairle criochnadh le Feidhlim agus le na chairde, go ndeunamh
siad fein priosunach de agus go dtabhradh siad<h> a steach go hAith-
Cliath geabhta arisd é, go bhfuidheabh siad luaich a saothar agus go
mbeidis fa mheas mhor '<i>na dheigh aige na Sagsanaigh.  Do 
rinneadar amhluighe sin, agus 'dteacht dhoibh go hAith-Cliath,
budh mhor luathghair na Comhairle fan sgeal sin agus a' molamh
air na Tuathalaigh fo nfeillbheart sin, oir nior mhisde leo fo an chud
ele do na priosunaigh nuar a bhi O Domhnall oca.  Ach a cheadhna,
curthadh ann a shean-aiti e air ais le boltaigh nios treuna agus garda
dubalta aoidhche agus la air.  Chuaidh taisd a imtheacht agus a
ath-ghabhail trid Eirinn agus budh mhor gruam tir agus tighearna,
triath agus taosach uime sin.  Agus do lion aois ghraidh agus
chumann na hEirinne lain do fhuath agus a d'formut do Fheidhlim
O Tuathal agus a lucht gaoil fon cheilg a d'imreadar ar an phrionsa
oirdheirc sin.  1590.

(ÉALÚ AODHA RUAIDH UÍ DHOMHNAILL ATHUAIR.  1592).

Ceisd:
Budh mhaith liom an sgeal so a leanmhun a mach, agus fios a
d'faighil go de mur fuair Aoidh Ruadh O Domhnall slighe air an
caislean a d'fagbhal ath-uar, oir is dearbhtha go raibh faireachus
cruaidh leis.

Freagra:
Bhi se fein agus Heanraigh is Art O Neill (dios mac do Sheathan
an Diomus O Neill) a ngeibhinn ansa chaislean, agus a n-aoidhche
amhain do bhfuaradar full air an gharda.  Sul dar tugadh chum
dinnear iad, bhain siad a gcud boltaidh dhiobhtha a<gus> fuaradar
a mach an bealach ceadhna agus air a n-aisde cheadhna mur fuarad<ar>
aroimhe.  Agus a n-uar a fuaradar air an taoibh ele don treinse a bhi
'timchiolladh an chaislean, do bhi seirbhiseach dilios aige feitheamh
ortha (oir budh ghnath leis a theacht do bhfios agus leigeadar a rúin
leis).  Thug se leis trid na sraidibh iad gan cuasnamh.  Bhi geataigh
na cathracha fosglaidh agus nior sgur siad go dtangadar chuige an
tSliabh Ruadh arisd le dorchadus na haoidhche.   Le deithne na ratha
agus le heagal teoraigheacht sgaradh Heanraigh O Neill diobhtha.
Budh tuirseach iad fa na gcompanach.  Gidheagh, do shubhal siad
<L 199>
leo agus a seirbhiseach dilios fein do seoladh.  Bhi a n-aoidhche 'cur
shneachta agus nior bhfuras dhoibh a dhol air aghaidh, oir
d'fagbhadar a gcud eadaigh mur aoin le na gceimleach ansa tuigh
uagnach '<i>na ndeigh.  d'eirigh Art O Neill nios claoite no O
Domhnall a ndeigh an ruag sin, oir b'fada bhi se a ngeibhinn roimhe
agus d'eirigh se corpordha go mor.  Ach nior bhe sin do Aoidh
Ruadh, oir ni raibh se iomlan ocht mbliaghna deag an sa n-am sin.
Nuar a mhothaidh se Art O Neill a' tabart suas, d'iarr se air a laimh a
leagan air a ghualann agus an laimh ele air ghualan a n-eolaigh.
Chuadar air a n-ordamh sin trasna an tSliabh Ruadh.  Agus nior
bhfeidir dhoibh Art a thabhart nios faide agus chuadar fuidhe
bhionn craige mora gur churadar an seirbhiseach go Gleann-Maluire
le sgeala chuige Fiacha mhac Aoidh Ui Bhruin a bhi 'gcogadh leis na
Sagsonaigh ansa n-am sin.

Toirbhris an seirbhiseach na sgeala go truagh craidhte.  Cuirthis
Fiacha go prab ath-laimh cail do mhuintir dhilios fein chuca a raibh
biadh le cud ocadh agus lionn is meutd le cud ele.  Ach, air dteacht
dhoibh a lathar, do fuaradar iad folaighiste do shneachta agus a
n-eadamh eadtrom siocaidh do gcraicinn, ionnus gur shaoil siad
nach daoine bhi air bith.  Thog siad suas iad, ach ni raibh brigh air
bith ann a mbuill.  Ni dtucfadh leo braoin don deoch a dh'oil nach
dteilg-feadh siad suas arisd agus, fa dhearamh, d'eug Art O Neill
agus hadhlacadh an sin é.

Dala Aoidh Ruadh Ui Dhomhnall, thainig meisneach bheag ann
air oil na digh dho, ach ni raibh aige seasamh air a chosa oir chaill
siad a mothamh agus a mbrigh le heacht agus le blongaigh 'ndeigh
an tsioca.  Cuirtheadh fuidhe leighis e ann a dtuigh a bhi a stuigh a
ndiamhraibh coilleadh ansa ghleann sin, agus d'fan se annsa n-aiti
sin no go dtainig teachtaire os iosal chuige uadh na chliabhun,
eadhon, Iarlla Thir Eoghan.

Is an sin a thriall se chum a dhol leis an teachtaire a bhaile.
Agus budh deacar an ghniomh sin oir budh heigin do dhuine a chur
air dhrum eich eadra laimhe agus a thabhart a nuas air an tslighe
cheudhna le frithris a chosa.  Cuirthis Fiacha Ua Bruin trupa laidir
leis do chomhacht gur thrasna se an Amhunn Life, oir bhi an amhun
sin gardailte go laidir d'eagla go bhfuigheadh se go Cuigibh Uladh,
oir bhidir dearbhtha gur go Gleann-Maluire do chuadh se.  Nuar a
sgar an trupa reamhraidhte le O Domhnall air dtrasnamh a
n-Amhunn Life dhoibh, ni raibh leis ach an teachtaire Ulltach
'chuadh chuige uadh Aoidh O Neill.

<L 200>
Ghluasadar rompa air a nda each luaith-leimneach agus ni
deurna comhnaoi go dtainig siad go hAmhunn na Boinne le
fainnidh an lae air na marach.  Nior leig an t-eagal dhoibh a theacht
trid Dhroicheat-Aith oir bhi garda air gac<h> cornnal don bhaile sin.
Cuiris O Domhnall a n-eachraigh leis an tseirbhiseach thairis an
droicheat agus chuaidhis fein leis an amhun sin ngo dtainig se go
tuigh iasgaire a raibh curach beag aige a d'iomchar thairis an amhun
sin é, mur a raibh an seirbhiseach a' feitheamh air leis an eachraigh.
Thangadar leo air sin go tor-cluamhur dluth-coilleagh mur a raibh
Sagsanach a bhi fior-dhilios do O Neill.  d'fanadar an sin fuidhe
mhurnn agus fuidhe onoir mhor an sin go tranona air na marach.
Air dteacht na haoidhche gheabhtar ann eachraigh raoigh dhoibh
agus trialladar trasna Shliabh Breagh agus Machaire Chonall go
dtangadar go Traigh-Bhaile-Mhic-Buan (Dundalk) le fainne na
maidhnne.  Agus budh mhor a n-oll-ghardus nuar a fuair siad air an
taobh ele don bhaile sin, oir dar leo go raibh siad sabhailte air gach
guas agus gach contabhart do raibh aige feitheamh ortha.

Ghluasadar as sin chum a nFeadha mur a raibh Torlloch mhac
Heanraigh mhic Feidhlim Ruaidh Ui Neill.  D'fanadar aige a
n-aoidhche sin, agus chuadar os sin go hArdmhach agus d'fanadar a
n-aoidhche sin ann a bhfolach.  Agus chuadar an la '<i>na dheigh sin go
Duin-Gheanan, mur a raibh Aoidh Ruadh O Neill, Iarlla Thir-
Eoghan '<i>na chomhnaoi, agus d'fan se an sin ceithre haoidhche gan
fhios do neoch ach beagan do charad dhilios.  Agus a n-uar a rinne
se a sgith ann sin, do thriall se 'gcionn asdar a risd.  Agus do chur an
tIarlla trupa marca leis go tuigh Aoidh Mhic Guibhir, tighearna
Fhearmhanach, oir budh mhac reimh-shuir do e, eadhon, mac do
Nuala, inghean Mhanus Ui Domhnall, mathar Aoidh Mhic Guibhir.
Agus chuadar as sin air bada trasna chaol Loch Eirnne go dtangadar
go Beal-Aith-Seannaigh, ann ait a raibh gardaigh athara, eadhon, O
Domhnall.  Agus d'fan se an sin no go dtainig gach aon san
chomharsnacht d'foilseadh a gcoimh-mhuintirdheas dho agus aige
deunamh ollghardus fa oighre dilios a dtire faighil sgaoilte as an
chruaidh-gheibhin ann a raibh se.  1592.

Ceisd:
An dtug O Domhnall iarraidh foladus no dioghaltus air bith
dheunamh air Ghallaibh a ndeigh e theacht abhaile, no cionnus mur
d'iomchar se e fein a dtaoibh a chreidimh agus a thire?

Freagra:
Bhi Aoidh O Domhnall mhic Manus mhic Aoidh Dubh (athar
<L 201>
Aodh Ruaidh) arsaigh fa n-amso agus gan e air son a thir a
chosnamh ann aghaidh allmhurach coigcriche.  Thug se suas seilbh
a ghabaltus do Aoidh Ruadh, ge nach raibh se fithche bliaghan a
dh'aois ansa n-am.  Ni luaithche a fuair se fein '<i>na cheann-
sturaidhear air Thir-Chonall no chur se tionalamh air gidh be bhi
umhal do san tir sin chum Caiptin Willis agus Caiptin Conwell, a bhi
aige buan sgriseamh agus aige argun na tire do ghnath, a dhibirt as
a n-aiti.  Mharsal se le na bheagan sloigh '<i>na n-aghaidh agus
thimchiollaidh se iad air gach taoibh agus, nuar a chonairc siad iad
fein san dlochtan agus gan fuasgalt no furtacht a ndán dhoibhthe,
ghuidhe siad e gan a ndithcheannadh.  Dubhart O Domhnal leo
imtheacht as a' tir, na creacha a robal siad uadh na daoine fhagbhal
'<i>na ndeigh, an mhainistear a rinne siad eas-onaramh fhagbhal ansa
stata a bhfuar siad í agus sasamh a thabhairt do na manaigh a chur
siad air dibirt agus, tuilleamh ele, iad a radha leis a' Bhainriogun a
chur an sin iad nach bhfullangadh se cioschain a bheith aige
crioch-smacht Sagsana air a thir.

Taireis sin thosaigh se a dheunamh carad de phrionsaidh an
taoibh tuath agus do ndluith-cheangal le na neart fein, eadhon,
Eoghan Mhac Suibhne na dTuath, Donat Mhac Suibhne Fanait, agus
Domhnall Mhac Suibhne Baine, Seathan O Dochartaigh as Innis-
Eoghan, O Buidhle as Buidheleach, O Ruarc as Breifne agus
iomad ele.

Ceisd:
Is iongnamh nach ar ghlac na Sagsanaigh crithneadh le lin
dluth-cheangal na bprionsaigh sin le cheile.

Freagra:
Bhi Aoidh Mhac Guibhir suas fuidhe arm an aghaidh na
Sagsanach ansa n-am a dtainig Eamonn Mhac Gabhran,
Priomhfhaidh Ardmhach, uadh an Phapa mur nduil meanmnamh
agus meisneach thabhart do Ghaoidhil agus do uaisle na hEirinne
chum a gcreideamh do chosnamh, geallaidheacha mora uadha an
Dara Philip, Righ na Spainne, cuideamh thabhart dhoibh.

Gluaisis Mac Guibhir agus a sloighte mur aoin leis an
Priomhfhaidh go Connachta, claoidheamh a laimh.  Cuiris Bingham,
Riaghlaightheoir an choigibh sin, buidhean mhor fuidhe smacht
Uilliam Guelfert an aghaidh, agus chas siad le cheile aige Sgeith-na-
bhFeart, ait ar tugadh cath beodha borb eochtarra.  Gidheagh, thug
Mac Guibhir ionsaigh tre thuibhe na sluaigh gur mharbh Guelfert le-
na sgiath.  Air bhfaicsint a dtaoiseach gonta do na Sagsanaigh, rioth
<L 202>
siad air subhal mur bheidh eunlaigh scaol, aige faigbheal Mhic
Guibhir '<i>na mhaighistear air mhagh an chatha.  Ge gur mhor
luathghar an righ-mhilidh sin fo na bhuaidh, budh tursach go
haith-ghearr e air gclosmhunt gur marbhadh an Priomhfaidh le cud don
phartaigh a bhi 'teitheamh.

Bhi urrad formut aige uaisle Chuigibh Uladh do na hEirinnigh a
bhi 'cuideamh leis na Sagsanaigh agus a bhi oca do na Sagsanaigh
fein.  Leis an intin sin triallus O Ruairc agus Mac-Guibhir go
hAnalaigh (Longford), talta Ui Fheargal, ait ar mhill siad gach nidh
dar tharla dhoibh le claoidheamh agus le teine, agus thugadar
creacha aidhbheal-mora leo as.  Tigidh Uilliam O Feargal, tighearna
na tire sin, le marcsluaigh trom '<i>na n-aghaidh mur nduil na creacha
bhaint dhiobhtha ach mharbh Mac Guibhir é agus chur a' ruaig air a
mhuintir.  Glacas uadhbhas mor criochsmacht Shagsana air
bhfaicsint Gaoidhil Uladh, a gabhail agus meisneach, agus curadar
sluagh lionmhur fuidhe smacht Iarlla Thir-Eoghan agus Marascal
Bagnal a n-aghaidh Mhic Guibhir.

Tra chonairc an prionsa sin an ollmhughadh cogaidh sin, cuiris
teachta chuige O Domhnall aige iarraidh cuideamh air.  Cuiris O
Domhnall buidhean bheag chuige eadra Eirinnigh agus Albanaigh.
d'aimhdheoin sin uile, budh bheag uimhir a mhuintir a bhforrad a
namhud; tuilleadh ele, budh bheag brigh a chud saighidh an
aghaidh a gcud gunnaigh mora trasna Amhunn na hEirnne.  Ach,
faidheoigh, thrasnaidh Iarlla ann amhunn agus a thrupaigh gur sgab
sluaighte Mhic Guibhir.  Agus le sin teilgis fear do mhuintir Mhic-
Guibhir saighid leis agus leonus ansa mhasa é.  Crunnaidhis Mac-
Guibhir a (a) shluaigh a gcionn a cheile arisd agus ruaigis a namhud
trasna na haibhnne air ais.  Thainig O Domhnall le tuilleadh cudaigh
chuige (o) Mac-Guibhir san n-aoidhche air na marach 'ndeigh an
chatha sin.  Ach ni leigfeadh Iarlla Thir-Eoghan do, an feadh do bhi
se fein a measg na Sagsanach, dhol chum catha.  Is gearr '<i>na dheigh
sin gur fhaig O Neill an campa agus chuaidh se go Duin-Gheanan
do leighis.

Ceisd:
Nach ar leag Bingham siege le longphort Eanascaillin ansa n-am
sin air Mhac-Guibhir, agus briob a thabhart don doirsear?

Freagra:
Budh fhuras don tiaranach sin an bhuaidh do bhreith leis ais an
longphort sin, oir, Mac Granna, oificeach a bhi san longport agus a
bhi fa mheas mor aige Mac-Guibhir, dhiol se an bealach le Bingham
<L 203>
air dhuas.  D'fosgul se na geataigh do san n-aoidhche, ionnus leis an
iomruagadh sin nach ar leigeadh aoin ann a bheatha beo ais, de
fhear, bean, no paisde gan mharbhadh ach a' treatur Mac Grana,
agus chur gaireastun do arm Sagsanach ann agus thill gan mhoill
chum a choigibh fein d'eagla theacht a dteagbhal le O Domhnall.

Ceisd:
Nar leigeadh don ghaireastun sin codlamh go suamhnach
taireis na ceilge agus an slaod-mharbhadh sin ais fhuil fhuair gan ioc
a baint asdamh?

Freagra:
Thiomchiollaidh O Domhnall an caislean sin Eanascaillin, ach ni
raibh na gunnaigh mora aige chum urram a bhaint aisdeamh.
Chualaidh an Deputy sin agus thainig se le beatha agus cuideamh
chuige a mhuintir a bhi san longphort agus, taireis iomad do
mhuintir a chaill, thuill se go hAith-Cliath.  Se comhairle criocnadh
le O Domhnall a mbasadh le hacras.  Chur lucht an longport Mac
Grana an treatoir agus cuigear ele le sgeala chuige an
Riaghlaighthear a' folsadh dho an cruaidh-gheibhinn a raibh siad
ann.  Agus nuar a thrasnadar a n-amhunn ann a mbada, chas cud do
mhuintir Ui Dhomhnall dhoibh a ghearr '<i>na bpiosaigh iad.  Cha
raibh seachran air chrioch-smacht Shagsana go raibh siad san
chruaidh-riachtnus sin agus churadar steoras mor do bhriosgadh,
feoil shailte agus caise le gach seoirt do raibh riachtnach, mur aoin le
dha mhile agus cheud cosaigh agus ceithre cheud marcach fuidhe
smacht Sir Henry Duke, marascal Uibh Failge, agus ordamh aige
prionsa Thir-Chonall a ruagadh ais a fhoslongpurt.  Ni meiteacht no
mioth-laochdacht do ghlac O Domhnall air gclosmunt tuairisgeal na
dtrom-shloighthe sin dho, ach teachta do chur chuige Iarrla Thir-
Eoghan dho fhoilseadh dho an chontabhart an a raibh se agus, mur
an gceadhna, go raibh duil aige an deoir deirinneach de chud fola
dhoirteamh air son a thire a n-aghaidh na Sagsanach, agus go
gcuntasamh se '<i>na namhud é muna dtugfadh se chum cobhar a
thabhart dho san bpeireacul a raibh se ann.

(CATH ÁTH NA mBRIOSCA.  1594).

Ceisd:
Ann ar chur cuideamh fo na dhein, no an ndeachaidh se fein le
neart a shloighte do fhuasgult an chruaidh-gheibhinn sin?

Freagra:
Chur se cruinneadh air a chomhairle cread do b'indheunta dho.
<L 204>
Smaonaidh se nach ar choir do prionsa Thir-Chonall do threigbheal
a bhi '<i>na chairde agus '<i>na chuideamh aige.  Uime sin cuiris Iarlla
Thir-Eoghan a dhearbhrathar fein, eadhon, Cormac Ua Neill, le ceud
marcach agus tri cheud cosaigh chuige prionsa Thir-Chonall, agus
cuiris O Domhnall mile cosaigh fuidhe smachd Mhic Guibhir agus
Cormac Ua Neill mur aoin le na bhuidhean fein a n-aircis na
Sagsanach a bhi 'teacht go lan-easguidhe a d'ionsuidhe a champa.
Gluaisis Ua Neill agus Mac Guibhir leo, agus thangadar tra nona go
bruach na hEirnne mur a bhfacadar armal na Sagsanach fuidhe Sir
Henry Duke as a gcomhar air an taoibh ele donn amhunn.
Chaitheadar a n-aoidhche sin a' lamhach le cheile.  Ach le faidhnne
an lae thrasnaidh ceanphurt na Sagsanach agus a shloighte ann
amhunn air áth bhi 'ngar dhoibh agus thangadur a n-ordamh catha
chuige Ua Neill agus Mac Gubhir.  Thosaigh an comhrac go moch
ansa la agus sheasaidh se go haoidhche le armhach agus le hargun
mhor.  Ach, fa-dheoigh, do ruagudh na Sagsanaigh le feabhus
gliocus na dtaosaigh Gaoidhileach agus le crodhacht a bhfearaibh;
agus gidh be nar marbhadh san gcath oca, do bathadh iad san
amhunn aige iarraidh teitheamh.  Adeir O Suileabhan gur chaill siad
ceithre cheud do mhuintir, agus a deir se fos gurab é an aiti ar
trodamh ann cath sin, aige Ath na mBriosgan (vadum biscoctorum
panum).  Le meud a n-uathbhas agus a n-eagal do theilgeadar na
biscuits a bhi oca le furtacht air longphurt Eanasgaillin, gur
theilgeadar san amhunn iad.  Tra chualaidh muintir an gharastun an
dithcheanamh do rinneadh air na Sagsanaigh agus gan duil le
cobhar oca, d'fosgaladar na geataigh do O Domhnall agus thug an
prionsa sin do Mhac Guibhir e air ais, oir budh leis fein e o cheart.
Troideamh an cath reamhraidhte aige ath an Amhunn Earnaigh fo
cheithre mhile do Eanasgaillin san mbliaghan 1594.

(Ó DOMHNAILL I gCONNACHTA ).

Ceisd:
Cread do rinne na taosaigh oirdheirc sin taireis iad na
Sagsanaigh do dhion-sgaoladh agus do dithcheannamh?

Freagra:
Taireis ionnorbadh Eanasgaillin, mharsal O Domhnall go
Connachta 'nduil sasamh a bhaint as Bingham, Aird-Riaghlaightheoir
an choigibh sin, air son an tiarantus do rinne se san tir sin, aige cur
creathnamh agus uamhun gach ionad do ndeachaidh, aige cur gach
<L 205>
Sagsanach ann a chlaoidheamh nach labhradh Gaoidhilig, o aois a
gcuig mbliaghan deug go haois a dtri fithchid bliaghan.

'<i>Na dheigh sin chuaidh se go hAnalaigh (Longford) gur losg se
tuatha an bhaile sin mur bhi Sagsanach do ladranach '<i>na chomhnaoi
ann air dhuithche Ui Fhearghall, do na Brúnaigh, air mhodh ge be
Sagsonaigh nar marbhadh leis an claoidheamh a (a) gConnachta,
ach amhain ge be bhi sabhalta ann sna garastun, gur bh'eigin dhoibh
a dhol tair ais go Sagsana a risd lain diombhuidheacus don mhuintir
a chur go hEirinn iad a dheunamh a bhfortun.

(SIR JOHN NORRIS IN ÉIRINN.  1595).

Ceisd:
An dtainig nios mo de Shagsanaigh '<i>na dheigh sin go hEirinn a
dhichioll an argun do rinneadh an sna hionadaibh roimhe raidhte?

Freagra:
Ghlac cian mor Bainrioghun Siobal mur marbadh a sloighte
lionmhur neartmhur a nEirinn agus, a ndoigh go smachtachadh si
na hUlltaigh agus crioch do chur (ar) a' chogadh, do chur si John
Norris, a hard-cheannpurt cogaidh, go hEirinn le ocht gceud deug
soighdear a ndearadh na mi Fheabhra chum Connachta agus
Coigibh Uladh a smachtadh.  1595.

(CATH CHLUAIN TIOBRAD.  1595).

Ceisd:
An dtainig Norris agus a sluaighte go Coigibh Uladh an tan sin
fhuireach no an ndeachaidh siad go Connachta, no cread do bhi
iarllaigh Thir-Eoghan agus Thir-Chonall a dheunamh feadh na
haimsire sin?

Freagra:
Comh luaith agus fuar criochsmacht Shagsana dearbhadh air
gur choimhcheangal Iarla Thir-Eoghan le Iarlla Thir-Chonall chum
cathadh a n-aghaidh Shagsana, chur an Lord Justice, eadhon, Uilliam
Ruisel, agus an Chomhairle deich gceud fear arm-chatha go hUbhar-
Cill-Tradha chum comhraich le Iarlla Thir-Eoghan, agus do gheall se
fein a theacht '<i>na ndeigh le na shloighte a ndoigh go gcreachadh
agus go milleadh se an tir sin.  Cuiris O Neill teachta chuige O
Domhnall aige athchuinge ar a theacht a chuideamh leis an aghaidh
an tiaranaigh a bhi a' triall ann a thire.

<L 206>
Air gclosmhun na sgeala sin do O Domhnall, na deurna failligh
o laoghad gur thional a shloighte agus mharsal trid Thir-Eoghan gus
a n-ionad a raibh O Neill agus trialladar a raon go Fochairt a
gCondae Lughaidh a bhfogus do Thraigh Bhaile Mhic Buan
(Dundalk) a midh na Bealtuine.

Nuar a chualaidh an Lord Justice go raibh siad a raon an sa n-ait
sin ollmhuighe '<i>na chomhar, d'fan se a nAith-Cliath.  Ach ta ni
cheadhna, chuaidh Roisdeart Bingham le cabhlach longa don laimh
dheas do Eirinn soir-thuagh chum Tir-Chonall do creachadh agus do
argun.  Thainig se a dtir a gcuan Loch Suiligh agus fuar buntaiste air
a' tir.  Creach se mainistear na Maighdine Muire a bhi air bhruach na
tragha, mainistear na Carmelite a Rath-Maolan a mBaramhnacht
Chill-Mhic-Creannan, agus rug siad leabhar an Aifrinn, ann
chuluidhe, an chailis agus iomad seodaibh ele.  Chuadar as sin go
Toir-Innis a mach uadh bhaidh Dhun-na-nGall agus, taireis iad
gach nidh dar tharla leo san oilean a chreachad agus a mhilleadh,
thilleadar air ais go Sligeach.

Chualaidh O Domhnall gur creachadh agus gur dion-sgriseadh
a thir le allmhurach coimhtheach.  Tillis air sin chum cobhar a
thabhart do lucht a thire.  Ach nior chian dho go dtainig teachta
chuige uadh O Neill do dhearbhadh dho go dtainig an Lord Justice
go Tir-Eoghan agus a shloighte.  Tillis air ais a risd go Tir-Eoghan
gus an aiti do raibh O Neill, agus budh mor luathghar O Neill '<i>na
choinne.  Budh aibhseach an armal a thainig leis an Lord Justice oir
bhi aird-thaosach na Bainriogun Norris leis, Iarlla Thuath-Mumhan,
eadhon, Donchadh mhac Conchubhar Ui Bhrian le na sloighte uile,
agus nior <stad> siad go dtangadar go hUbhar Chionn Tragha, agus
trialladar as sin go hArdmhach.

Agus is si comhairle do criochnadh leo gan stopadh go rachadh
siad go di an Amhunn Dhubh eidir Ardmhach agus Tir-Eoghan.
Agus a n-uar a bhi siad a' marsal eidir Ardmhach agus an Amhunn
Dhubh, do chonarcadur an campa laidir agus na rancaibh neartmhur do
mhuintir Thir-Chonall agus Thir-Eoghan a dtiomchioll Ui Neill
agus O Domhnall.  Agus air bhfai<c>sin an leir-amharc sin do na
Sagsanaigh, ni deachadar aoin cheim air aghaidh go maidin air na
marach nuair a thilleadur tair a n-ais go hArdmhach.  Do lean
muintir Thir-Eoghan agus Thir-Chonall iad agus shuigheadar a
gcampa 'ngar dhoibh agus bhiodar air an ordamh sin feadh chuig la
dheug a bhfiaghnuise a cheile gan chath gan chomhrac, oir do bhi
an Lord Justice a stuigh a ndaingneach an bhaile agus a shloighte aige
<L 207>
togbhal turr agus a' deunamh trunsaigh domhun a dtiomchioll an
bhaile.  Agus a gcionn na haimsire sin d'fag an Deputy dha
chumpainn soighdearaigh a' comhacht an bhaile sin, agus do thuill
se fein go hUbhar-Chion-Tragha.  Agus do leanadur na hEirinnigh
iad (fhad le) geataigh an bhaile sin (iad).  Ann a seachtmhain '<i>na
dheigh sin, do chuadh an Lord Justice go Muineachan le storas
beatha chuige an gharastun a bhi an sin, agus chuaidh se ais sin go
hAith-Cliath le na shloighte.  Agus nior cuirtheadh armal air bith go
Coigibh Uladh feadh aimsire '<i>na dheigh sin ach aoin bhuidhean a
thional Sir John Norris agus Tomas Norris a dhearbhrathar, eadhon,
Aird-Riaghluightheor an da choigibh Mumhan, le trupaigh
Mhumhan agus na Midhe 'nduil marsal go Coigibh Uladh.  Ghluas
siad go hUbhar-Chion-Tragha agus o sin go hArdmach.  Agus a
n-uar a chuaidh siad a bhfogus do leith bealaigh, tharla na
hEirinnigh leo, agus thosaigh siad do bpolladh, do lamhach, da
sleaghadh agus do ngearradh sios, air mhodh nach ar leig siad
dhoibhthe codlamh, ithe, no ol feadh cheithre huaire fithchid, agus
nior leig dhoibh a dhol air aghaidh aoin trioth ni b'faide.  Agus bhi a
gcud oificigh buidheach fo cead faighil tilleadh chum a n-Ubhar air
a n-ais le na n-anam a ndeigh moran do ndaoine, de n-eachraigh
agus de n-arm agus eidigh agus iomad iolmhaoin ele.

Ceisd:
An dtug siad iarraidh a n-ath-uar air tilleadh an bealach
ceadhna?

Freagra:
Mharsal Norris fa dhein Mhuineachan chuige an gharastun a bhi
an sin o threig na hEirinnigh é.  Tra chualaidh O Neill sin, chur se
toirmeasg air a mharsal aige Tiobrut a bhfogus do Mhuineachan.
Tharla an da phartaigh bheith dealuighe o cheile le sruthan.  Shaol
Norris an sruth sin do thrasna do dhrum fioch agus neart, ach
bualadh air ais fa do e le muintir Ui Neill taireis gearran a
mharbhadh fuidhe agus e fein agus a dhearbhrathar a ghon.

An sin do ghlac oificeach do mhuintir Norris dar bh'ainim
Sedgrave, do bhuin-reimh na Midhe, ceannus armal Shagsana air
fein.  Chuadh go prab cean-treun air each agus threoraidh buidhean
do na marcaigh trasna an tsruth agus nior sgur go raibh san aiti a
raibh O Neill a meodhan an chatha.  D'ionsuighe an dios curaigh le
cheile gur bhriseadar a sleaghaibh air lughrach a cheile.  An sin
do ghlacadur a gclaomhta aige gearradh agus aige snamhamh a cheile
agus, fa dheoigh, nuar nar bh'feidir do Sedgrave urram a bhaint asa
<L 208>
easgcarad, tuigis eirigh fior-laochda air fein agus beiris fo mhuineal
air O Neill, oir bhi dochus mor ais a neart, agus, a ndeigh gleic
chruaidh feadh seal aimsire, do thuiteadar a raoin de n-eachraigh air
lar an mhagha.  Do rinneadar gleic bais le cheile air feadh beagan
moimeinti.  Gidheagh, fuair Sedgrave le borr meisnigh an t-Iarla
chasamh fuidhe agus glacus a chlaoidheamh chum a ceann a bhaint
de.  Bhi an da phartaigh cinte aige feuchaint an chaith aonarach sin
gan neoch dhiobh d'ionsuidhe a cheile, agus chreideadar go deimhin
go raibh an t-Iarlla mairbh.  Togbhadh gair chaithreimeach leis na
Sagsanaigh.  Air gclosmhunt an uaill sin don Iarlla, bheiris sathamh
fiochmhur, neartmhur, mor-chalma do an duirc a bhi fo na chrios do
Sedgrave gur fhaig se adhlacaidh ann a bholg é, gur eug do lathar.
Air sin do togbhadh gair uathbhasach ard-bhuadhach le muintir Ui
Neill air na fhaicsint Sedgrave a bheith marbh agus an t-Iarlla slain.
Leimthis O Neill air each arisd agus d'ionsaidh a namhud go
fiochmhur calma a dtosach a bhuidhne le dubladh neart agus
meanmnagh.  Bhain se a mbratach diobhtha air dtuis agus ruaig se
iad an gach ard, agus do lean se iad go hArdmhach do marbhadh,
do gcasgcart agus do ndithcheannamh feadh an bhealaigh sin.  Agus
an beagan dhiobhtha nach ar casgradh ansa n-iomruagadh sin,
chuaidh leis an da Norris go hUbhar-Chionn-Tragha, 'ndeigh seacht
gceud do muintir fhagbhal marbh air an lathar sin.  Agus
d'umhlaidh garastun Mhuineachan gan mhoill 'na dheigh sin do O
Neill.  1595.

(GEORGE BINGHAM, SIR RICHARD BINGHAM AGUS AODH
RUADH Ó DOMHNAILL.  1595).

Ceisd:
Ni nach bhfuair O Domhnall a fhearg a chosg air Bhingham a
ndeigh an argun do rinne se air na mainistreacha aige Rath-Maolan
agus a dToir-Innis, an feadh do bhi se a dTir-Eoghan aige cosnamh
Ui Neil a n-aghaidh an Lord Justice?

Freagra:
Do bhi duine uasal do na Burcaigh, do raibh dha chath-mhilidh
dheug aige, dar bh'ainim Uilic Burc mhic Reamunn na Sguab.  Thug
Bingham agus na Sagsanaigh a n-einfeacht achmhusan do seal
aimsire roimhe sin.  Do lion an fear sin lain do fhuath agus do
fhormut do Bhingham, ionnus gur mhodaidh se go marbhthadh se é
dar bh'feidir do fuill a fhaighil air agus an sin go nglacadh didean
<L 209>
fuidhe sgiath Ui Domhnall.  Tharla do Bingham la airidhe a Sligeach
le beagan do chairde a n-aice.  Thainig an Burcach chuige agus tug
acmusan geur gort do air son a thiarantus agus eigceart.  Agus a
n-uair nach bhfuar se freagra sasamhul, do tharrang a chlaoidheamh
agus theilg a cheann de Bingham.  An sin bhain se caislean Shligeach
a mach do na Sagsanaigh, agus cuiris teachta go Beal-Ath-Seanaigh
mur a raibh muintir Ui Dhomhnall.  Agus churadarsan na teachta
go Tir-Eoghan mur a raibh O Domhnall e fein, agus '<i>na dheigh sin
chuige O Neill.  Agus budh mhor ollgardus na dise sin fo bhais
Bhingham.

Agus an la '<i>na dheigh sin, do ghluais O Domhnall as Tir-Eoghan
agus ni deurna comhnaoi aoidhche no la no go dtainig se go
Sligeach.  Budh luathgharach muintir an bhaile sin '<i>na chomhar
agus thoirbheir Uilic Burc an baile suas dho.  Tra fuairis fios go
foir-leathan go raibh O Domhnall a seilbh Shligeach agus gur marbhadh
Bingham, ni raibh fear iomchur sgiath no claoidheamh do na
Burcaigh Iotrach, Clan Domhnall, O Conchubar, O Ruairc agus
Clann Maolruana, eadhon, na Mic Diarmut, agus Mac Donchadh,
agus ni shiad san amhain ach gach aon dar dibreamh le Bingham as
Connachta, thangadar uile cuige O Domhnall go Sligeach agus
chuaidh gach aon oca '<i>na dheigh sin chum a dhughthe dhiolais fein
agus ruagadar ge be Sagsanaig do ann a n-aiti ais agus do
choimhcheangaladar uile a gcairdis agus a gcuideamh le O
Domhnall an nios lugha no midh a dh'aimsir, agus ni raibh caislean,
dun no daingneach o Mhuigh-eo go Beul-Aith-Seanaigh nach raibh
fuidhe na smacht annsa n-am sin.

Chuaidh O Domhnall '<i>na dheigh sin go Dun-na-nGall.
Chualaidh se an sin go dtainig cabhlach Albanach go Loch-Feabhall
fuidhe smacht Mac Leod as Arann.  Gluaisis chuca go dtug ann a
sheirbhis iad.  Se cheud a n-uimhir, agus, treamsa gearr '<i>na dheigh
sin, tionalus a sloighte mur aoin leis na hAlbanaigh agus trasnas na
haibhne Eirnne, Drobhaois agus Dubh air iomal Liatrum agus
Sligach go hEasa-Darach (Ballysadare) agus go Sliabh Gamh, agus o
sin go Costelo.  Bhi aiti teagbhala agus tionalaigh fo n-am sin aige na
Sagsanaigh a gCaislean Mor Mheic Coistealbhaigh, agus taireis O
Domhnall siege do chur leis an chaislean sin, d'umhlaighdear dho an
daingneach sin.  Chuaidh se as sin go Duin-Mor Mhic Feoras a
gCondae na Gaillbhe, agus cur lucht creachaidh go Conmaicne, go
Muintir Mhurchadha, go hiomal Mhachaire Riabhach, agus go
Tuam-da-Ghualan.  Do gheabh siad Turlach Mochain laimh le Tuam,
<L 210>
agus moran de thaosaigh na tire sin, mur aoin le Roisdeart, mac
Bermingham.  Chreach agus sgrios siad an tir uile de gach leith agus
thug leo a gcud eallaigh, a sreudaibh, a maoin, a storas agus a seilbh.

Trath chualaidh Sir Roisdeart Bingham go ndeachaidh O
Domhnall siar thairis go Connachta, thional se cuig chuideachta
dheug eadra cosaigh agus marcsluaigh agus mharsal leo go hiomal
an Chorr-Shliabh 'nduil cath a thabhart do O Domhnall air dtilleadh
air ais dho.  Chualaidh O Domhnall ann eirigh a mach sin agus do
thill se go haith-ghearr leis na creachaibh sin uadh champa go
campa trid Leinigh, Coistealo, agus an leith iotrach do Thir-Erill a
Sligeach agus trasna na dtri-dhroicheat, eadhon, droicheat Chul-
Uathnaigh, droicheat Easa Dara agus droicheat Shligeach.  Do lean
na Sagsanaigh e cumh luath agus b'feidir dhoibh trid na bealaigh
uagnach sin.  Cuiris O Domhnall buidhean mor de mharcsluaigh
uadha, agus ordaighis dhoibh luighe air ais a ndeigh na gcreach,
'ndoigh go gcurfadh toirmeasg air gharda tosaigh na Sagsanaigh um
lucht thioman na gcreach do mhaslamh, mur bhadar gan arm
cosanta.  Thriall se leis na creacha roimhe gan tiobamh go dtainig se
a ngar do Ghleann Dallan (Glenade and Glencar) air iomal Liatrum
agus Shligeach.  Bhi Bingham cinte do thoirigheacht agus ghlac se
foslongphurt a mainistear Shligach, 'ndul siege a leagan le muintir
Ui Dhomhnall a bhi san chaislean.  Air na marach cuiris O Domhnall
teachta d'feuchant staid an gharastun agus an mhuintir a bhi ann.
Thainig siad go bruach na haibhnne agus go Raith-Daibriotog mur a
bhfacadar na Sagsanaigh an gach coirnneal trid an bhaile.  Do bhi
oglach aird-cheimeach de oificeach dar bh'ainim Mairtin a
gcuideachta le Bingham.  Budh mhac dearbhsuir do e agus do budh e
ceanfurt a mharcsluaigh é.  Comh luath agus chonarc se an beagan
sluagh a chur O Domhnall uada aige iarraidh sgeala, do lean se iad
le na thrupaigh trasna dhroicheat Shligeach.  Nuair a chonairc
muintir Ui Domhnall iad do n-ionnsuige, thilleadar comh luath agus
b'feidir doibh mur nach raibheadar coimh-ionann leo a neart no a
n-uimhir.  Ach nuar nar bh'feidir dhoibh theacht suas leo, thilleadar
tair a n-ais.  d'innseadar do O Domhnall gach nidh do bhfacadar
agus gurab e rinn-luathas a n-eachraigh a shabhail iad o laimhe a
namhud.

Air gclosmhun na sgeala sin do O Domhnall, se comhairle
criochnadh leis, luighe a n-uaignis a' feitheamh air na Sagsanaigh
ansa bhealach cheadhna sin.  An sin do theath se ceud marcach do
na fearaibh a b'fearr a bhi aige agus tri cheud cosaigh le na n-arm
<L 211>
catha, eadhon, bogha agus bolgan, agus d'iarr se orrtha luighe a
n-uagnus fo mhile do Shligeach agus partaigh bheag a chur go
bruach na haibhne chum na Sagsanaigh mheallamh agus, do
leanaidis iad, gan furach chum cath a thabhart dhoibhthe no go
dtigidis thairis an luighchean uagnach.  Do rinneadh so uile 'reir
ordaimh agus, a n-uar a chonarc Caiptin Mairtin an marcsluagh air
bhruach na haibhnne, thainig se le trupaigh ro-mhor 'nduil fhioch
do chosg ortha.  Ach a cheadhna, do thrialladarsan leo go mall
socar, ach nior bhfada gur bh'eigin dhoibh a n-eachraigh do
sporamh, mur bhi a namud do dtoirigheacht go gear agus a bhfogus
dhoibh.

Fagadh oglach dhiobhtha air deireamh tre mhi-luathas a eich,
dar bh'ainim Feidhlim Mhac Dabhait.  B'eigin do fuireach le na
namhud d'aimhdheoin a ndearna se.  Nuar a bhi se dearbhtha go
marbhfaidh e, tuigis aghaidh air an tsluaigh a bhi do thoirigheacht,
agus tharla gurab é Caiptin Mairtin a bhi a dtosach na buidhne, agus
trath thog se a laimh a n-airde chum Mac Dabhait do bhualamh
le na arm, sínios Mac Dabhait a laimh agus sathaighis a laig na
hasgaille e gur pholl a chruidhe ann a chliabh, ge go raibh se
foluighe de eadamh plata ach an spota sin fein amhain.

Thilleadar na Sagsanaigh le na gceanfurt chum an bhaile agus
d'eug se air dteacht an dho.  Bhi Bingham lionta do dhasacht fo na
bhrathar gaol a mharbhadh agus d'ordaigh se oirnnis a dheunamh
raoigh a raobpadh an caislean a raibh muintir Ui Dhomhnall ann.
Gleasadh an oirnnis sin go ro-luath don amud agus do na clarthaigh
a bhi san mhainistear ann a raibh siad.  Thainig siad leis an oirnnis
sin le tuitiom na haoidhche gus an chaislean, agus e lionta do chaith-
mhilidhibh crodha, agus shuigheadar e le coirnneal an chaislean
agus thosaighdear do raobpadh.  Bhi ard-tasgoraidh san gcaislean
do bhi 'briseadh na mballaigh don taoibh a stuigh chum bealach
laimhigh a leigin don mhuintir a bhi do ghardal an chaislean.
Chuaidh roinn ele dhiobhtha suas air bharr na mballaigh aige teilgin
carragach cloch sios air na Sagsanaigh agus air a n-oirnnis.  Chuaidh
roinn ele don gharda chuige na fuinneogadh aige lamach '<a>mach
pilear luaithghe agus splancacha teinte air an mhuintir a bhi san
oirnnis sin, ionnus gur brughadh agus gur briseamh iad go hiomlan
agus bh'eigin dhoibh tilleadh tair a n-ais gan diobhal a dheunamh
don chaislean no don mhuintir a bhi ann.

Budh amhgur cruidhe le Bingham nach dtucfadh leis a fhearg a
dhichioll air O Domhnall no air a mhuintir agus, nuar nar bh'feidir
<L 212>
do urram no sasamh a bhaint aisteadh, do thill se air ais trasna an
Chorr-Sliabh trid Mhagh-Aoi go dtainig se go Roscoman, agus
chuaidh O Domhnall trasna na hEirnne, taireis an caislean a leagamh
d'eagla go mbeidh se '<i>na fhoslongfurt aige na Sagsanaigh nios mo.
1595.

(CATH CHILL CHLUANAIGH.  1595).

Ceisd:
O tharla na raibh urram air faighil aige sloighte Sagsanaigh no
fos didean a gCogaibh Uladh, an dtugadar iarraidh tilleamh an na
dheigh sin?

Freagra:
Bhi mainistear Mhuineachan cinte 'laim na Sagsanach agus
cumpain soighdearaigh do ghnath do ghardal.  Chuaidh teachta
uabhtha go hAith-Cliath do radha go raibheadar air ghann-chud
beatha.  Tra chualaidh an Lord Justice agus Tomas Norris sin,
d'ordaigh siad se chumpainn agus fithche soighdear, mur aoin le
hiomad triath agus taosaigh, theacht le storas beatha agus gach nidh
ele bhi riachtnach a theacht go Muineachan.  Thrialladar go
huagnach gan mhothamh gan toirmeasg no go dtainig chum an
bhaile.  d'fanadar an a n-aoidhche sin agus ghluasadar air na
marcach fo dhein Uir-Chionn-Tragha agus, a n-uair a chuadar seal
gearr o Ardmhach, do chas roinn de mhuintir Ui Neill dhoibhthe
'cur toirmeasg ortha.  Budh neamh-charthanach a n-failte do fuaradar
uabhtha, oir d'ionnsaighdear leo da lamhach, da sleaghamh, da
bpollamh, da ngearradh agus da gcascart o mhoth lae go neull nona,
air mhodh nach arbhfuras insinn no aireamh ar marbhadh do
mhuintir an Lord Justice eadra shoighdearaigh coitchionn agus
taosaigh no an meud a chaill siad de eachraigh cogaidh, arm agus
eideamh catha.  Thainig tarthal chuca air na marach ais Ubhar-
Chionn-Tragha a thug an meud do mhar dhiobhtha chum an bhaile sin
iad, agus budh treagh-laig briste bearnach a rancaibh a' dol ann.
Is se aiti ar trodamh an cath so aige Cill-Chluanaigh fo dha mhile
don Mhullach-Ghlas do ngairthear a nis Markethill, agus a deir Mac
Eochagan agus "Analach na gCeithre Mhaigistear" gur marbhadh se
cheud de mhuintir an Lord Justice agus go raibh O Neill, Mac
Guibhir, O Cathan agus O hAnluan agus triatha ele ansan chamhrac
sin agus gur chailleadar dha cheud do mhuintir ann agus gur a midh
na Beultuine a tugadh an cath sin san mbliaghan 1595.

<L 213>
(AR LORG SÍOCHÁNA.  1596).

Ceisd:
Go de an tslighe chosainte a chur na Sagsanaigh ortha fein '<i>na
dheigh sin, no an tslighe smachtaid a ghlacadar air uaisle Choigibh
Uladh a bhi da gcascart ann gach bealach da ngaibheadais?

Freagra:
Nuair do chonairc an Lord Justice agus Comhairle Eirinn neart
agus brigh na nGaoidhil aige meadumh gach la agus ge be thug siad
fuidhe na smacht roimhe sin gur chomh-cheangal siad iad fein le O
Neill agus O Domhnall, is se comhairle do criochnamh leo - righ-
theachtaraigh do chur chuige O Neill agus O Domhnall aige iarraidh
siothchainte ortha.  Agus is siad na teachta do curthadh chuca air a
n-aisde sin, eadhon, Tomas Butler, Iarlla Urmhumhan, agus Meyler
Mhac Grath, Aird-easbuc Chaisaol.  Triallus Iarlla Urmhumhan go
Traigh-Bhaile agus cuiris teachta chuige Ua Neill a' foillseadh dho
adhbhar asdar ann sin.  Do chur O Neill an teachtaire ceudhna cuige
Aoidh Ruadh O Domhnall.  Do chuaidh O Domhnall le marcsluaigh
lionmur gus an aiti do raibh O Neill agus do ghluasadar a raoin go
Fochart Muirtheimhne a bhfogus do Thraigh-Bhaile a gCondae
Lughaidh.  Thainig an t-Iarlla agus an t-easbuc chuca agus d'aithris
do na triatha sin an t-adhbhar a dtainig siad air an eirigh a mach sin,
go dtainig siad aige iarraidh siothchainte ortha agus d'aithris dhoibh
na tearmaibh a d'fural an Lord Justice, eadhon: - coigibh Chonchubar
(Ulster) a chomhneartadh dhoibh ach ge be bhi o Thraigh-Bhaile go
Boinn a bhi a seilbh na Sagsanach le aimsir fhada roimhe sin; agus
go ngeallfadh dhoibh nach n-iarrfadh na Sagsanaigh a dhol aoin
cheim thairis an teoruinte sin, ach ge be bhi a gCathair-Linn, san
Ubhar, agus a gCarraig-Fheargus, aige a raibh cead roinn
ceannuigheacht o ghnathas; nach dtucfadh fear togbhal ciosa no
oificeach air bith ele tabhach sratha ortha; nach n-iarrfaidh geill no
geall ortha um a gcomhlionamh; agus go dtabharfaidh an loghadh
ceadhna do gach aoin do raibh a gcairdighis le O Domhnall a
gCoigibh Chonnachta.

Do rinne O Neill agus O Domhnall, agus gach triath ele don
choigibh do bhi leo a lathair, comhairle le cheile feadh seal fada fa na
tearmaibh do fuagradh dhoibh.  Smaonadar go grinn air gach ceilg
agus gach feill-bheart do ndearnadh leis na Sagsanaigh o thangadar
air dtus a nEirin le claoin-gheallaidh nach ndearna siad a riamh a
<L 214>
choimhlionamh; a bprionsaigh, a dtriatha, agus a n-uaisle oirdheirc,
ge nach dearna siad coir air bith, gur tugadh bas antrathmhul
dhoibh mur gheall air seilbh dhilios a sinsear a bhaint dhiobhtha.
Agus do be crioch na comhairle sin, go raibh eagla mhor ortha na
neithe sin do geallamh dhoibh, nach raibh ionta ach ceilg agus nach
raibh smaonamh o laoghad aige crioch-smacht Sagsana no aige an
Lord Justice no fos aige Comhairle Aith-Cliath na geallaidhacha sin a
choimhlionamh, no (choimhlionamh air mhodh air bith)
choimhneartadh doibh.  D'innseadar crioch na comhairle sin don
Iarlla agus don easbuc.  D'inseadarsan don Lord Justice air dtilleadh
dhoibh go hAith-Cliath.  Cuirthis an Lord Justice agus an Chomhairle
teachta leis na sgeala sin go Sagsanach chuige an Bhain-riogun a
d'foillseadh na neitheibh sin di, ionnus gur chur si uimhir aibhseach
fear go hEirinn le storas cogaidh.  Ni dtainig nios lugha no fithche
mile fear armthaigh chum camhrag a n-aghaidh na n-Eirinneach,
agus sluaigh aibhseach ele a thional Aird-thaosach Cogaidh na
Bain-rioguna a nEirinn, eadhon, Sir John Norris, cum marsal go
Connachta agus gach aoin dar eirigh suas a gcairdis leis na hEirinnigh a
smachtamh.

(SIR JOHN NORRIS I gCONNACHTA.  1596).

Ceisd:
Cia shiad de uaisle Eirinn a cheangal le Norris an t-am sin
an aghaidh a gcreidimh agus a dtire?

Freagra:
Iarlla Chlann Riocard, eadhon, Uilic Burc mac Riocard
Sagsanach, mhac Uilic na gCeann le na shloighte uile; Iarlla Thuath-
Mumhan, eadhon, Donchadh mhac Conchubhar, mhac Donchadh
Ua Brian le na shloighte uile, agus iomad de thriatha eile nach
n-armhur an so.  Ach a cheadhna, a deirthear nach bhfaicidhis
sluaigh comh-lionmhur leo feadh aimsir imchian.

Nuair a thional siad uile aige Aith-Luan, mur a raibh Norris,
mharsal siad a ngar do mhainistear na Bughlla agus, mur nar
theagaibh na Connachtaigh leo mur shaoil siad an sin, do thrialladar
siar go Con-Loch, tir Mhic Uilliam, agus go Maoin, agus do
shuigheadar a gcampa air bhruaich an Amhunn Roba.  Trath cualaidh
Tibiot Burc tualas na mor-shloighte sin a teacht an' thire do
hargun, cuirthis teachta chuige O Domhnall do ghuidhe e theacht do
fhuasgalt.  Budh ghairm sin a fuar freagra, oir bhi se fein a' triall
chum marsal go coigibh Meidhbhe sol do dtainig na sgeala sin.  Do
<L 215>
chur litireacha agus teachta chuige Gaoidhil Chonnachta aige
iarraidh ortha casmhun leis an aiti airidhe an asdar go campa Norris.

Gluaisidhis O Domhnall, e fein agus a shluaighte, trasna an
Amhunn Eirnne agus Sligeach agus go Sliabh Gamh, trid Leinigh
agus Gailinge a gCondae Mhuighe-Eo.  Triallaidhis Gaoidhil
Choigibh Chonnachta gan mhailis chum na haiti reamhraidhte.  Air
dtuis thainig Brian Oig O Ruairc mic Brian na Murtha mhic Eoghan
mhic Brian.  Thainig O Conchubhar Ruadh, O Cealluighe, Mac
Diarmut as Maghlurg; an da Mhac Donchadh, an da O hArach agus
Mac Duibhd.  Agus taireis iad so uile cruinneamh air aoin lathar,
gluasadar leo, agus ni dearna comhnao gur shuigheadar a gcampa
go direach a bhfiaghnuise Norris air an taoibh ele don Amhunn
Roba.  Bhi comhluadar eotarra uadh gach taoibh amhuil cairde (ach
go firinneach nior bheith sin iad ach aige feitheamh chum feall a
dheunamh air a cheile dar bh'feidir).  d'fanadar as comhar a cheile
air an modh sin no gur theasdaidh beatha uadh mhuintir Norris
agus, mur nar bh'feidir dhoibh buntaisde fhaighil air na Gaoidhil,
d'iomthaidhar ais an aiti sin go Gaillibh agus go Ath-Luan, agus
d'faig siad garda a gCong a Muighe-eo, a nGaillibh, an Ait-
an-Righ, san Mhullach-Mhor Uibh Maine, a gCill-Chonall, a
mBealach-na-Sluaigh, a Roscoman, a dTuilsge, agus a mainistear
na Bughlla. 1596.

(CATHANNA AG ARD MHACHA.  1596).

Ceisd:
Go de bhi O Neill a dheunamh fo n-am so agus Eirinn uile air
lasamh?

Freagra:
D'faig Sir John Norris buidhean ro-neartmhur a dteampull
Chillotar a bhfogus do Ardmhach.  Gidheagh, thug O Neill amus
orrtha gur bhris se ortha agus gur lean se do ruagadh go dtainig
siad go hArdmhach 'ndeigh argun mhor a dheunamh ortha.  D'faig
Norris cuig cheud fear fudhe Phronsas Stafford a nArdmhach air a
theacht dho, agus chuaidh se fein go Traigh-Bhaile '<i>na dheigh
sin.  Leag O Neill siege le Ardmhach no gur chlaoi, gur smachtaidh,
agus gur dhioblaigh go mor iad le gorta.  Air gclosmhun sin do
Norris, chur se storas beatha fo na ndein le gairde, tri chumpan
cosaighibh agus trupa marcsluaigh.  Thainig O Neill agus a sloighte
air an ch<r>uid<h>eachta sin gur chlaoi se iad, gur bain an storas
<L 216>
beatha dhiobhtha, mur aoin le na n-arm agus eideamh, agus an sin
do ghleas se a n-uimhir cheadhna de mhuintir fein a n-eideamh na
Sagsanach (ansa n-aoidhche) agus chur ann a sean-mhainistear air
an taoibh shoir do chathair Ardmhach iad agus Conn O Neill '<i>na
cheannfurt ortha.  Thainig O Neill e fein le faidhnne an lae air maidin
air amharc an gharastun agus thosaidh cath meabhlach eadra na
trupaigh a bhi a n-eideamh na Sagsanach san tsean-mhainistear agus
roinn ele do mhuintir Ui Neill.  Bhiodar a' lamhach go beodha
deagh-thapaidh le cheile.  "Ach ni raibh oca ach pudar".  Ach a
cheadhna, thutfadh siad air lar amhuil agus do mbeidh marbh.
Mheall an cath breige sin Stafford agus cuirthis leith an gharastun a
d'furtacht a chairde mur shaoil se.  Ach a n-uair a thangadar go di an
choimh-ghleic, bhi uamhun agus uathbhas ortha le faicsint an
mhuintir a tainig siad a tharthal mur charad a' lamhach leofa chomh
iogurtha le muintir Ui Neill don taoibh ele.  Sginnis Conn O Neill
a mach as a aiti foluighe agus thug amus air na Sagsanaigh do leith a
gcuil agus O Neill thaoibh a n-aghaidh agus bhi muintir Stafford mur
sin eadra an da theine gur marbhadh go hiomlan iad gan chogailt.
Thug Stafford an sin Ardmhach suas do O Neill air chonradh e fein
agus an meud a bhi ansa garastun a leigin beo uadha.  Leig O Neill
dho tilleamh go Traigh Bhaile le na dhisgir sluaigh.  1596.

(CATH MHULLACH BREAC.  1595).

Ceisd:
Is iongnadh nach dtainig Norris go Coigibh Uladh bhaint
sasaidh as O Neill fa na gniomha a rinne se fo Ardmhach.

Freagra:
Ni raibh na hEirinnigh ro-eolach air chosnamh caithreacha no
garastan no aiteacha dainghin, agus do bhrigh sin budh heigin
dhoibh nios mo fearaibh armthaigh a bheith oca, agus fos b'fearr leo
air mhaigh an chatha no 'ndun no 'ndaingneach.  Uime sin d'fag O
Neill Ardmhach agus Purtmor, agus lion na Sagsanaigh gan spais
iad agus seilbh a ghlacan ortha.  Thoig Norris porta cogaidh eadra
Ubhar-Chionn-Tragha agus Ardmhach, do ngoirthar de a nuigh Port
a' Norisigh (Mountnorris), agus d'faig garastun ann, ach nior bhfada
gur bhual O Neill a mach as iad.  Triallaidhis Norris as Traigh-Bhaile
le sloighte neartmhur an aghaidh Ui Neill agus chais an da
phartaigh do cheile aige an Mhullach-Bhreac laimh le Markethill,
aiti ar tugadh cath fuilteach fiochmhur eochtarra le armhach mor.
<L 217>
Chnuasaigh Norris a shluaighte tri huaire agus, fa-dheoigh, gur
briseamh dhoibh le sluaigh do-airmhidh dhiobhtha 'mharbhadh
agus Norris e fein a ghon go guasachta.  Do be Aoidh Mhac Guibhir,
tighearna Fhearmanach, budh cheannfurt air mharc-sluaigh Ui
Neill, agus tre na chrodhacht agus a mhor-mheanmnagh cuidaigh se
go mor le buaidh an chatha sin.  Do be sin an cath deighineach a
throd Norris a gCoigibh Uladh.  Cuirtheadh go haith-ghearr '<i>na
dheigh sin go Coigibh Mumhan e, mur a bhfuair se bais an tre na
chreuchta uadh laim Ui Neill.  1596 r. 1595.

(RUAIG AODHA RUAIDH UÍ DHOMHNAILL AR
CHONNACHTA.  1597).

Ceisd:
Cia raibh Aoidh Ruaidh O Domhnall le linn na mor-eachta sin
do rinneadh le O Neill a mbaramhnacht a nFeadha?

Freagra:
Bhi se ann a gcampa don taoibh shiar de Shliabh-Da-Eun air
iomal Liatrum agus Shligeach, mur ar chreach se O Conchubhar a
chuadh a chuideamh leis na Sagsanaigh.  Trath chrunnaidh a
shloighte chuige as gach ard do raibh siad sgabpaidh, gluasadar
rompa go machaire Chonnachta agus go Clann Conmaigh a gCrioch
Maine.  Agus cuirthis lucht creachaidh trid Caladh agus go huachtar
na tire agus thugadar creacha aibhseach go hAit-an-Righ chuige O
Domhnall.  Agus ge gur shaoil gardaigh an bhaile a chosnamh,
budh diomhaoin dhoibh e, oir do chur muintir Ui Dhomhnall teinte
agus lasracha le geataidh laidir dunta an bhaile, agus fuaradar
dreimiridh mor fada go ndeachadar air bharr na mballaigh agus gur
leimeadar air sraidibh an bhaile agus gur fhosgul siad na geataigh
do an mhuintir a bhi air an taoibh a muigh.  Nior faigh siad storus
no seamra san mbaile gan bhriseamh, gan chreachadh agus a lom-
argun.  Nior bh'furas a chuntas an meud do phras, iarunn, eadach,
eideam agus earramh a thug siad leo ais, agus d'fanadar ann a
n-aoidhche sin.  Agus <a>is an bhaile sin a chur se lucht creachaidh
go Clainn-Riocard de gach taoibh don amhunn.  Chreach siad o
Leithraith, 'bhfogus do Ait-an-Righ, go Maigh-Sean-Chomhladh.
Agus losg roinn ele dhiobhtha o Bhaile-an-Rig agus o Rath Goirchin
siar go Rinn-Mil, go Meadhraigh agus go geataigh na Gaillbhe.  Do
dhogh siad Teach Bhrighide aige doras an Sparraigh.  D'fan O
Domhnall a n-aoidhche sin eadra Uaran-Mor agus Cloch-an-Linsigh
<L 218>
agus chuaidh an la '<i>na dheigh sin go Mainistear an Chnuc.  Agus
muna be trom na gcreach agus meud na maoine do bhi oca, ni
stopadh se go rachadh go Goirt Inse Guaire.  Ach a cheadhna,
triallaidhis O Domhnall air ais go Calruigh agus suigheas campa ann
agus cuiris teachta agus lucht tiomana leis na creachaibh trasna na
hEirnne.  Agus d'fan se fein a' feitheamh air O Conchubhar
Shligeach agus a shloighte.  Ach a cheadhna, nior fhanadar le e a
theacht ach beagan buidhne diobhtha agus do lean O Domhnall iad
go Eothuile mur ar marbhadh agus ar bathadh iad uile.  1597.

(CATH DHROIM FLIUCH.  1597).

Ceisd:
Nach ar tugadh cath fultach eadra Tomas Burrough, Lord 
Justice, agus Aoidh Ruaidh O Neill aige Drumfluich fo n-amsa?

Freagra:
Comh luaith agus a thainig Burrough go hEirinn, thriall se go
Coigibh Uladh a n-aghaidh Ui Neil le neart a shloighte mur aoin le
Heanraigh Iarlla Chill-Daire agus armail an Phale, Barnwall,
Baron Trimlestown, agus oificigh ele.  Mharsal siad go Droicheat-Aith,
Ubhar-Chionn-Tragha, go hArdmhach agus bhain Port-Mor de O
Neill agus chur garastun ann.  Thrasnaidh na Sagsanaigh an
Amhunn-Dhubh, agus d'ealoch O Neill seal beag as aiti, 'nduil an
Deputy a mheallamh do thaoibh fein don amhunn a dTir-Eoghan.
Budh e O Neill e fein a bhi '<i>na cheannfurt air na hEirinnigh, mur
aoin le na dhearbhrathara, Cormac agus Art O Neill, Mac
Mathghamhun as Muineachan agus triatha ele as Coigibh Uladh.
Chur O Domhnall roinn do mhuintir ann, ach ni dtucfadh leis fein a
theacht ann mur bhi se 'ngreim le Clifford ansa n-am sin.  Thainig,
mur an gceadhna, buidhean de Albanaigh as Aontrum fuidhe
Sheamus Mhac Domhnall, triath na nGlinte, a chuideamh le O Neill.
Thug marcsluagh na Sagsanach, bhi fuidhe an Deputy agus Iarlla Chill-
Daire, amus air na hEirinnigh, bhi go laidir '<i>na seasamh laimh
le coilligh eadra Port-Mor agus Bionnburb.  Bhi armal Ui Neill '<i>na
nda roinn no gur theann siad le cheile go dluith dosgaoilte.  Chuaidh
se fein, a dhearbratharach agus na triatha ele ann a n-urthosach agus
d'ionnsuighdear iad go borb brighneartmhur agus bhiodar aige
snamhamh agus a' leadramh a cheile feadh aimsir fhada.  Ach, fa-
dheoigh, ruagadh na Sagsanaigh le armhach mor agus bathadh
moran de dtrupaigh san Amhunn Dhubh aige iarraidh a trasnamh
<L 219>
aige a n-aiti do ngoirthear Battleford Bridge anuigh.  Marbhadh ocht
gceud de na Sagsanaigh ansa bhriseadh sin.  Agus marbhadh
Vaughan, cliabhun an Deputy, Waller agus Turner.  Teilgeadh Iarlla
Chill-Daire fadho de ghearran agus marbhadh dios comhdhalta dho
aige iarraidh a shabhail agus a chur air a each arisd, agus d'eug se a
nDroicheat-Aith air dtilleadh '<a>bhaile dho.  Gonamh an Deputy fein
go marbhthach ansa chath so agus d'eug se go haithghearr '<i>na
dheigh a n-Ubhar-Chionn-Tragha.  Is mor na creacha eadra
eachraigh, arm agus eadamh a d'faigeadar '<i>na ndeigh ansa chath sin,
agus theith an chud ele dhiobhtha go hUbhar-Chinn-Tragha go
cruidhe-bhriste.  Trodamh an cath so ansa Midh-Bhuidhe san
bliaghan 1597.

(CATH BHÉAL ÁTHA SEANAIDH.  1597).

Ceisd:
Nach ansa mhidh sin agus ansa bhliaghan cheadhna sin a
tugadh cath Bheal-Aith-Seanaigh?  Cionnus mur tugadh an briseadh
sin?

Freagra:
Chuaidh Sir Conyers Clifford, Aird-Riaghlaightheoir Connachta,
Ua Brian, Iarlla Thuath-Mumhan, Burcach, Iarlla Clainnricard, Ua
Brian, Barun Innsi-Cunn, Burcac, Barun Dhuincelin, Tiobat Mac
Uilliam Burc, O Conchubhar Shligeach, agus ceannfurt ele, le ceithre
mhile do sluaighte agus moran eile d'Eirinnigh a bhi cuideamh leo;
mharsal siad go Beal-Ath-Seanaigh a n-aghaidh Ui Dhomhnall, agus
a nduil a teacht chuige an Deputy a bhi a n-uair sin a dTir-Eoghan.
Agus do leagadar siege le caislean Bheal-Ath-Seanaigh agus bhi
ceithre ghunna mhora le Clioford air an asdar sin.  Bhi an caislean
do choimheacht le caiptin Albanach dar bh'ainim Eoghan Craford.
Agus do bhi ceithre fithchit fear aige fuidhe, seisear dhiobhta de
Spannaigh agus an chud ele de Eirinnigh.  Tugadh amus ortha a bhi
ro-bhrioghmhur agus cosnamh an caislean le crodhacht mhor.  Air
mbeith air an ordamh sin doibh, chualaidh Clifford go raibh O Ruairc
a' teacht air an taoibh amhain agus O Neill air an taoibh ele chum
cobhar a thabhart don chaislean.  Teithidhis go prab aige fagbhal tri
ghunna mora '<i>na dheigh, ge nach raibh moran sluaigh aige O
Domhnall a gcomparadh leis na sloighte aibhseach sin a tainig a
n-aghaidh.  d'aimhdheoin sin uile, chailleadar tri cheud do muintir
eadra 'mbathamh agus a marbhadh, agus Barun Innse-Chunn aige
<L 220>
iarraidh a n-Eirnne do thrasnamh.  Agus chaill Clifford ann a
choimhgleic le O Domhnall se cheud de mhuintir.  1597.

(CATH BHEALACH AN TIRIALAIGH.  1597).

Ceisd:
Nach ar tugadh briseadh mor ele fo n-am so a gCondae na hIar-
mhidhe air Shagsanaigh tre ghliocas Aoidh Ruaidh Ui Neill.
Cionnus mur theagubh an comhrac sin?

Freagra:
Adeir "Analach na gCeithre Mhaighistear" mur so: - Roisdeart
Tiarul: duine uasal do threibh na Sagsan agus do sliocht
tighearnaigh Fear-Tulach an sa n-Iar-mhidhe, go raibh se '<i>na
cheannfurt chalma, chrodha, ionraidhte as cionn na n-Eirinneach air
feadh deich no dó dheug de bhliaghanaibh a gcogadh an aghaidh
Siobala, agus a raibh iomad coinbhliocht aige leis na Sagsanaigh ann
a n-iomdha aiti d'Eirinn; bhi se ainimnigh air fheabhas a dhanacht a
ngniomhuibh guasachta agus a luath-chuart catha.

Trath chualaidh O Neill go raibh an Deputy agus a shloighte a'
triall go Coigibh Uladh, mur dubhramur shuas, chur se Caiptin
Tyrrell le ceithre cheud de fhearaibh taoghta chum imreasun a
thogbhal a Laighean no san Midhe, ionnus go dtarrangachadh
muintir an Phale chum meisge meanmun a churfadh toirmeasg orta
a theacht go Coigibh Uladh leis an Deputy no coimhcheangal le Sir
Conyers Clifford.  Chrunnaidh na Sean-Ghaill a bhi san Midhe chum
an Mhuilinn-ghearr. Do be Barnwall a' ceanfurt do bhi orta, agus do 
bhi deich gceud dhiobhtha an raoigh chum cuideamh leis a' Deputy.
Bhi Tyrrell ann a gcampa air Feartulach le na bheagan sloigh agus O
Conchubhar Failge as Condae an Righ a gcoimh-cheannus leis.
Chualaidh Barun Trimlestown go raibh Tirel a bhFeartulach agus dar
leis go dtucfadh gas-nis air.  Chuirthis a mhac fein aige ceann na
dtrupaigh sin.  Trath chualaidh Tyrrell iad a bheith teacht go dana fo
na dhein, cuirthis e fein a n-ordamh cosanta, agus teithis rompa 'reir
mur bhi siad a' teacht air aghaidh no gur tharrang iad ann a
mbealach chaoil chumhang a bhi folaighe le crainn.  Agus is don aiti
sin a ghoirthear Tyrrell's Pass gus a nuigh.  Agus a ndeigh e leith an
armal bheag sin a chur le O Conchubhar Failge chum ionad uagnach
a bhi 'ngar don bhothghar ann a ngleann, agus a n-uar a bhi na trom-
shloighte sin a' dol <t>hart aige O Conchubhar, sginneadar a mach as a
nead le na bpiobaibh agus droma 'bualadh marsal Tyrrell, oir do be
<L 221>
an comhartha criochnamh leo chum tosach.  Do rioth Tyrrell ortha an-
sin do leith a n-aghaidh, agus O Conchubhar do leith a gcuil agus,
air mbeith timchiollaisde dhoibh air gach taoibh, do gearradh '<i>na
bpiosaigh iad.  Do bhi an slaod-mharbha comh mor agus sin, ais a
n-iomlan de n-uimhir mhor sin, nar iomthaidh neoch beo ann a
bheatha uabhtha gan mharbhadh ach aoin soighdear amhain a rioth
trid an churrach a thug na sgeala ann a Mhuilinn-ghearr.  Rinne O
Conchubhar gniomha uathbhasach fior-eachtach, oir budh caith-
mhilidh e ann a raibh meisnneach agus luathmhuracht mhor.
Chasgur se iomad de laochraidh le na lamha fein, an feadh do
leimtheadh Tyrrell go calma le na bhuidhean a steach a lar an chatha.
Gheabh se Barnwall oig agus thug suas '<i>na phriosunach do O Neill e.
Agus ge gur b'iongnamh le raidhte e, do bhi laimh Ui Chonchubhar
comh achtaigh sin le neart deine agus truime a bhullaidh gur
bh'eigin garda a chlaoidheamh a gearradh le eich-chumalta sol do
bhfuairis a sgaoladh as!  1597.

(BRISEADH BHÉAL AN ÁTHA BUÍ.  1598).

Ceisd:
O nach raibh brigh no tairbhe an sa tsiothchainte a bhi da
fhuagradh air Ghaoidhil na hEirinne fo n-am so, agus nach raibh ach
ceilg ansa n-iomlan de gur bh'eigin dhoibh arm a thogbhal suas
arisd?  Aithris dhamh cionnus do suigheadh briseadh Bheal-ann-
Ath-Bhuidhe fuidhe Ardmhach?

Freagra:
Tugadh briseadh Bheal-ann-Ath-Buidhe air an deichtheamh la
do mhidh na Luigh-nosa 1598.

Aig so ainim na gceanfurt do bhi air na Gaoidhil ann, eadhon: -
Aoidh Ruaidh O Neill, prionsa Thir-Eoghan; Aoidh Ruaidh O
Domhnall, prionsa Thior Chonall; Aoidh Mhac Guibhir, tighearna
Fhearmanach; agus iliomad triatha ele as ceann a dtreabhaibh, mur
a ta - clann Ui Neill as Tir-Eoghan, as a nFeadha agus as Clanna-
Buidhe; clanna Naosa agus Mac Cartan as Dun; Ua hAnluan as
Ardmhach; O hAgan, O Cuinne agus O Donghoile as Tir-Eoghan; na
hUa Cathain as Doire; na Mic Domhnall as Aontrum; na hUa
Domhnall as Tir-Chonall; na hUa Dochartuighe, Mac Suibhnne, O
Buidhle agus Ua Gallchabhar as Dun-na-nGall; na Mic Guibhir as
Fearmanach; na Mic Mathghamhun as Muineachan; Ua Reighillidh
as a' Chabhan; Caiptin Roisdeart Tyrrell as Feartulach san Iarmhidh
<L 222>
a raibh dha ceud Ulltach fuidhe; Tiobit Mhac Uilliam Burc as
Muighe-Eo as ceann sloighte Chonnachta; agus Taidhg O Ruairc le
cail trupaigh as Liatrum; Torlach O hAnluan, triath Oirthear, 'nfear
brataigh Choigibh Uladh.

Bhi armal Ui Neill raoig suas de cheithearnnibh, gall-oglacha,
marcaigh, agus lucht iomchar gunnaidh, ach ni raibh gunnaidh
mora aige.  Bhi an cheithearnn armaigh le gaithe agus le pikes, bogha
agus saighid, durc no sgian.  Agus na gall-oglaigh armaigh le tuadha
catha agus claoidheamh.  Agus do be a n-uimhir nuar a bhiodar uile
air a ndubhal, ceithre mhile agus cuig cheud cosaighibh agus se
cheud marcach.

Bhi armal na Bainriogun fuidhe riaghal an Mharascal Sir
Heanraigh Bagnal agus do be a n-aireamh, ceithre mhile agus cuig
cheud cosaigh agus cuig cheud marchach, air dhoigh go raibh deich
mile fear taoghta ansa chath sin eadra an da phartaigh.  Bhi Bagnal
'<i>na cheannfurt threightheach chalma, agus triathaibh gnaith-eolach
a' cuideamh leis, mur bhi, Cosby, Wingfield, Billing, Brooke,
Montague, Flemming etc.  Ansa n-armal Shagsanach bhi
buidheanaibh mora do Ghaoidhil ann le Mac Giolla-Padrug as
Osamhraigh.

Bhi O Neill leis an bhuidhean phrinsiopailte do shloighte an a
gcampa fo thuairim mile do Phort-Mor, laimh leis an Amhunn
Dhubh, 'n-aiti a raibh an bealach caoil amhuil teochar, sabhailte air
an taoibh amhain le talamh iosal fhluich agus air an taoibh ele le
currach agus le coilligh.  Trasna an bhealaigh chaoil so do theilg O
Neill rampar laidir ceithre truighthe air airde.  Agus bhain se trunsa
mora domhan, agus bhi pull agus slugadoraigh raoigh as a chomhar
agus iad foluighe do bhransaigh, torpain ghlas agus feur.  An sin do
chur se cuig cheud ceithearn a bhfolach a dtuibhe na gcrann le taobh
an bhealaigh.  Rinne se so uile ann la roimhe leis an chath.
Chualaidh O Neill go dtainig Bagnal comh fada le Ardmhach.
Dubhart bard Ui Neill, O Cleirigh, go raibh sean-targaire rinneadh le
Ulltan, easbuc Aird-Breacan ansa seachtamh ceud, a dubhart go
dtrodfaidh cath mor le coigcriochuibh aige Beal-an-Ath-Buidhe
'bhfogus don Amhunn Dubh agus go bhfuidheagh Gaoidil an
bhuaidh ann.  Thug so meisneach mor dhoibhtha.

Do mharsal sloighte na Sagsanach ua Ardmhach roimhe le
heirigh greine.  Bhi a lucht gaith no spear roinnte ann a dtri
chumpainn; bhi na sgianaibh fromhaidh de lucht gunnaidh agus
marcaigh.  Bhi an t-aedhir glan gan smuid aige freagurt fuam na
dtiompan agus na ndrumaidh.

<L 223>
An sin do rinne Bagnal rosga-file dhoibh, aige radha: - "Is le
muinighean asaibh a thogha me sibhse mur chumpanaigh an
n-airm.  An mhuintir a bhi gan eolus d'faig me san gharastun iad.
An (an) mhuintir chlaodhartha d'faig me aige Iarlla Ur-Mhumhan
iad.  As mur ngniomha amhain ta duil agam le buadh fhaighil.  Is
minic a chonarc me mur gcrodhacht.  An feidir go dtabhraidh siad
so ata gan arm gan teagasc aghaidh oraibh ata eidigh, armaigh,
foghlumtha mur ta sibh a ngnathas cogaidh?  Saolum go mbeidhinn
air mire do gcreidfinn go seasachadh siad mur dteagmhal aoin
mhomente.  Cuimhnighidh mur ruag sibh O Neill uadh na champa
aige an Mhullachbhain.  Ge be bheireas a nocht chugamsa cionn Ui
Neill no O Domhnall, bhfearfhaidh me mile ponta dho.  Triallaid
libh nach leigidh mailis a momente na buadha."

Air maidin go moch an la ceadhna do rinne O Neill rosga-file do
mhuintir fein aige cur beodhas agus meanmnagh ionta aige radha: -

"Chan ais toirnneach gunnaidh mora ata dochas agamsa buaidh
faighil, ach ais mur gcalmacht-sa.  Cuimhnidhigh go de cumh minic
agus a ruaig sibh sloighte nios mo, taosaigh nios oirdheirce, agus
Bagnal e fein ansa n-am nach raibh sibh comh ollmhaidh no comh
treighteach agus a ta sibh a nis.  Ta sibh a nis a' dol a throd air son
mur dtire, mur gcreidimh, mur mna, mur bpaisdigh agus mur
ngabhaltus.  Ni raibh Bagnal mur ndearg-namhud sasda le mur robal
de mur seilbh ach mur sliocht a dhithcheannadh do dhrum na
talamhna.  Ann so is eigin dho luach dilios a thiarantus a dhiol leis.
Ann so is eigin dhuinne sasamh fhaighil air son bhais ar
gcompanaigh a marbhadh aige Port-Mor.  Tharngar Naoimh Ulltan
buaidh dhunn a nuigh ann so."

Biodh fhios agad, a leightheoir, gur a nGaoidhilig a toirbhir O
Neill na briathra so do mhuintir.

Thainig trupaigh Bhagnal air aghaidh gan toirmeasg tuairim an
seacht o chlog air maidin chuige an bhealach chaoil chumhang a
raibh campa Ui Neill '<i>na shuighe.  Le taoibh an bhealaigh so d'faig
O Neill cuig cheud ceitheirneach a bhfolach a ndluithis na gcrann.
Leimeadar go prab athlaimh agus thugadar amus air thrupaigh na
Sagsanach le na halbairdibh agus gaithe, agus an sa ruathar sin
marbhadh moran de na Sagsanaigh.  Bagnal a threoraidh an chead
roinn do shloighte, chuaidh se cinte air aghaidh trid an bhealach
chaoil, agus thioll an cheitheirn go campa Ui Neill.  An roinn
mheodhanach fuidhe Cosby agus Wingfield, agus an roinn chuil agus
an marcsluaigh a treoradh le Montague, Billing, Brooke,
Flemming
<L 224>
agus O Reighilligh, d'ionsuighdear an machaire raoigh as comhur
champa Ui Neill.  Thioman cail trupaigh Sagsanach go borb
luamnach a steach san mhachaire, san 'n-aiti dar bhain O Neill na
puill, le lain-roith no gur thuiteadar inta gan mhothamh eidir each
agus mharcach no gur briseadh a muineal agus a gcnamha, agus a
gcurp air na chiorbadh.  Agus ar mbeith air an mhioth-ordamh sin
dhoibh, lingios an cheitheirnn Ui Neill ortha, ionnus gur mharbh
uimir aibhseach dhiobhtha eidir each agus mharcach.  Nior chur an
ruag-bhrisde machaire sin ceasnamh air Bhagnal ach ionsuighe go
curachta aige ceann a thrupaigh, mur ar tugadh coinbhliocht cruaidh
eadra 'mhuintir agus ceitheirnn Ui Neill le na spears a raibh deich
dtruighthe air fad ionta; agus chuiridis air a masa deas iad agus do 
ghnidear argun mhor leofa air a n-easgcarad a n-uar a theagbhadh
siad comhfhogus do cheile.  Bhi halbairdibh na gceitheirneach nios
faide arisd oir bhi dha thruighe dheag air fad ionta; agus do 
bheiridis an a lar ortha agus chuiridis air a ngualann dheis iad, agus
do leimeadar ceann air aghaidh cuige trupaigh na Sagsanach gur
mharbhadar uimir aibhseach dhiobhtha.  Nior chur an t-iomlan de
sin ceasnamh air Bhagnal ach cinte dol air aghaidh aige ceann a
mharcsluagh, coisighibh agus lucht gaithibh is gunnaigh no gur
thosaidh se a sgaoladh a ghunnaidh mora le rampar Ui Neill.
d'eirigh leis feadh tamull lucht a chosanta a bhualamh air ais no gur
thrasnaidh dha bhuidhean threun an daingnach sin no go dtangad<ar>
air an talamh choimh-iosal (ar) a raibh campa Ui Neill '<i>na shuighe.
Ansa n-am sin thainig an sgiathan deas don armal Ghaoidhileach,
bhi treoraidh le O Neill a bpearsa, agus an sgiathan clidh, le Aoidh
Ruadh O Domhnall, go hucht an catha. Thogadar a mbratach a
n-airde, a bpiobaibh agus tiompan a' sinim, agus sgingeadar go borb
dasachtach le na ngar-chatha.  Rioth O Neill go luath aige ceann a
thrupaigh aige cuartadh Bagnal, a dhearg-namhud, a dteann an
chatha.  Leimis an righ-mhilidh O Domhnall aige ceann mhuintir
Thir Chonall, an laoich calma Aoidh Mhac Guibhir aige ceann
mhuintir Fhearmanach, agus Mac Domhnall as Aontrum agus Mac
Suibhne ais Dun-na-nGall le na ngall-oglacha, go tuibhe an trom-
chatha sin no gur ghearradar rancaibh iomlan do shloightibh
Bhagnal do sgoilteadh o mhullach go lar trid a gclogad chruaidhe
agus eadamh plata le na dtuadha trom geur-fhaobhrach.  Bhi se a nis
meodhan lae agus bhi an cath air cuthaghudh nimhneach feadh
aimsir airidhe do gach leith.  Bualamh Bagnal tair ais, chruinnidh a
bhuidhean brioghmhur mor neartmhur ath-uair, agus thainig arisd
<L 225>
go hucht an chatha.  Gidheagh, air dtogbhal a chlogad a n-airde a
feuchaint air mhaigh an chatha bualamh le pilear muscaide e san
chionn agus thut '<i>na chorp gan anam air an lathar sin.  Fa n-am sin, a
lar stoirim an chomhrac do, cail barallaigh pudar a rancaibh na
Sagsanach a ghlac teine tre ainbhfios neoch eigin le ar seideamh
iomad dhiobhtha '<i>n-airde ann sna speiridh.  Glacus cheasnnadh mor
agus mith-mheasnach na Sagsanaigh fon mhioth-fhortun sin agus
fo bhais a gceanfurt; d'aomadar air teitheamh.  An sa n-am
cheadhna tugas O Neill amus cumsac fior-uathbhasach aige ceann a
ghall-oglacha agus a mharcsluagh, ionnus go raibh trupaigh
Montague, Wingfield, Cosby, Brooke, Flemming agus a
gcuideamh de Eirinigh fuidhe O Reighilligh air fo-luamnagh
roimhe leo.

Dala O Reighilligh aige ceann a thrupaigh, do be an taosach
deigheanach a d'fan air maigh an chatha é agus a marbhadh an
feadh do bhi se aige iarraidhe a bhuidhean a chruinneamh arisd a
bhi aige teitheamh on chath.  Ansa ruag sin cailleadh moran de
thrupaigh na Sagsanach a thut a steach ansna trionsaigh domhun
agus do brudhagh chum bas fuidhe chosaibh na marcach a bhi
'teitheamh on chomhrac.

Chuaidh fuigheall na sloighte a bhi fuidhe Mhontague air sgaoil
fo dhein Ardmhach agus Turloch O hAnluan, fear brataigh Ui Neill,
aige ceann a mharcsluagh go dian do thoraigheacht.  Ghlac na
Sagsanaigh didean a stuigh a dteampoll Ardmhach, ait ar sheasaidh
siad siege thri la agus thri haoidhche, agus '<i>na dheigh sin do thug
siad an baile suais air acht a n-anam fein agus ge be bhi a ngarastun
Phort-Mor air an Amhunn Dhubh a sparal.  Thug O Neill cead do na
trupaigh a bhi 'bPort-Mor imtheacht mur aoin le na gcaiptin
Williams, ach ni bhfuair cead airm no oirchisde na harmala no
earramh air bith ele do tabhart leo ach amhain cofra an chaiptin.

Adeir Camden, Morrison agus na hughdar ele Shagsanach gur
cuig cheud deug soighdear, mur aoin le na Marasgal Bagnal agus tri
cheanfurt deug, uimir ar marbhadh de shloighte na Sagsanach an la
sin.  Ach nidh na hughdair Eirinneach le cuntas nios firinnigh an
uimhir nios fir-mho, oir nior ainimnidh na hughdar Shagsanach an
meud a cailleadh do na hEirinnigh bhi fuidhe O Reighilligh.  Do reir
"Analach na gCeithre Mhaighistear" cailleadh dha mhile agus cuig
cheud de shoighdearaigh na Bainrioguna, mur aoin le Bagnal agus
ocht bhfearaibh deag do thaosaigh oirdheirc agus iomad de oificigh
iosal ele.  Cunntasadh na marbh le O Neill air magh an chatha agus
do hadhlacadh go honorach iad.  Adeir O Suileabhan gur cailleadh
<L 226>
dha mhile agus cuig cheud de mhuintir na Bainrioguna agus triur
air fhithchid do thaosaigh oirdheirc air mhaigh an ghabhaigh, leith
a muigh do chuig cheud ele a marbhadh ansa ruag o sin go
hArdmhach.  Agus ge be marbhadh dhiobh ansna tri la '<i>na dheigh
sin a raibh siege leagthaidh le hArdmhach, ionnus nach feidir nios
lugha no tri mhile do sloighte na Sagsanach a mharbhadh agus gan
iomrach air mhoran a gonamh agus a ciorbhadh nach bhfuil cuntas
an so air.  Agus cosmhul go leoir, ais na cuig mhile fear taoghta a bhi
le an Mharasgal Bagnal ann sin, nach mo no aoin mhile amhain a
thainig sabhalte ais.  Agus is follus do chach go dtucfadh le O Neill
an chud ele de sloighte a gearradh a mach, mur d'faig siad a
ngunnaidh mora, a n-oirchisde cogaidh, a n-arm agus eidimh.  D'fullang
O Neill doibhthe tilleadh tair a n-ais chum an Phale agus chur se
garda leo do gcoimheacht.  Fuar na hEirinnigh, 'ndeigh buadh an
chatha sin, chum a seilbh fein troim-iomchar sluaigh, cairt-iomchar
mur aoin le storas aibhseach do beatha, do oirchisde cogaidh, agus
ge be do ghunnaidh mora a bhi aige na Sagsanaigh, a n-arm, a
n-eideamh, a n-oirnnis cheoil, ac ceathar deug air fhithchit do
bhratacha cogaidh agus dha mhile dheug piosa oir.  Chaill na
hEirinnigh dha cheud fear agus se cheud a gonadh an sa chath sin.

Bhi O Neill ionraidhte an gach ard '<i>na dheigh sin mur
fhuasgaltar a thire agus a chreidimh.  Annals of the Four Masters,
pages 627, 628, 629.  In 1598.

(CATH PHORT LAOISE).

Ceisd:
Nach ar tugadh cath fuilteach faobhrach fo n-am so aige Port-
Laoighis a gCondae na Bainrioguna?

Freagra:
Chrunnaidh Iarla Ur-Mhumhan sloighte aibhseach chum storas
a chur asteach san gharastun aige Port Laoighis agus, nuar a
thrialladar air an asdar sin, casadh leo air a mbealach Antonaigh
mac Roraigh Oig mhic Roraigh Chaoich O Mordha, Reamonn mhic
Seathan-na-Seamur mhic Roisdeart Sagsanach Burc, agus Caiptin
Roisdeart mhic Tomas Oig Tyrrell, ionnus gur chaill Iarla
Urmhumhan nios mo no luach a storas do dhaoine, de eachraidh
agus de arm air an eirigh '<a>mach sin, agus is le cruadal mhor a fuair
se imtheacht beo 'ndeigh a leonamh.

Chur Aoidh Ruadh O Neill teachta go Coigibh Laighean aige
<L 227>
iarraidh air Reamon Burc, air Antonaigh O Mordha agus Caiptin
Tyrrell coimheacht Choigibh Laighean fhagbhal aige an chud ele de
gcompanaigh agus iad fein a dhol a theasdal gach hard agus na
daoine tharrang a gcardais chuca fein air dheoin no air eigin.  d'iarr
se ortha, mur an gceadhna, a dhol go Coigibh Mumhan air
athchuinge chlann Tomas Ruaidh mhic Seamus mhic Seathan mhic
Iarlla Deasa-Mumhan.  Taireis na teachta na sgeala do thoirbheirt,
trialladar na triatha reamhraidhte le meud sloigh a thugfadh leo
thionaladh go hOsamhraigh agus chrunnaidh muintir na tire sin uile
chuca do dtoil fein ach Fiongan (Florence) mhac Brian mhac Fiongan
Mhac Giolla-Padrug.

Chuadar '<i>na dheigh sin chuige an taobh tuath do Shliabh Blama,
'nduil go bhfuighadhis Gaoidhil Ur-Mhumhan agus na hIar-Mhidhe
chum ceangal leo, mur bhi: - O Maolmuaidh agus Conal mhac
Caithir; Mhac Cochlan .i. Seathan Oig mhic Seathan mic Art mhic
Cormac; agus O Caroll, eadhon, Calbhach mhic Uilliam Odhar mhic
Fear-gan-ainim (Nehemiagh) mhic Maolruanadh; agus ge go raibh na
triatha so tamul a dtaoibh na Bainrioguna, ghlacadar a raoghan
ceangal leis na ceannfurt so.  Taireis iad siochainte dheunamh leo
soith, thrialladar go hUr-Mhumhan, agus ni mur chairde ach chum a
gcreachadh gan chogailt do dhrum formuide do Iarlla Ur-
Mhumhan.  Agus do bhain siad cuig caislean amach de Iarlla Ur-
Mhumhan, eadhon, Drum-aidhne a nUr-Mhumhan Iotrach a
gCondae Thiobuirid-Arann air bhruach na Sionanna, a chongbhaidh
Reamonn Burc ann a sheilbh fein a cosnamh an chatha an aghaidh
Chlainriocard.

D'fanadar ansin tri seachtmhunaigh.  Bhiodar a' faighil
creachaibh on taobh airthear don Amhunn Suir agus o Chlann
Uilleann, agus bhi muntir na tire sin a' congbal comhluadar suas leo
agus a' coimhcheangal a gcaraidis leo, eadhon: - O Duibhir ais Cioll-
na-Manach a dTibruid Aran, se sin Diarmut mhac Antonaigh mhic
Philip; agus clann Mhuircheartaigh mhic Torlaigh mhic
Murceartaigh Ui Bhrian as Cuanach; na O Maoil-rian agus
Conchubhar-na-monga mhic Uilliam Chaoich mhic Diarmut O
Maoilrian; agus Siol Bhrian Oig o Duithche Ara.  Taireis an mhuintir
coimhcheangal le muintir Ui Neill an gach bealach do ndeachadar,
agus nuar a rinneadar conradh leo, mharsal siad uile go tir Tomas
Ruaidh Fitzgerald mhic Iarlla Deasa-Mumhan.  Chuaidh siad air
dtuis go Luimneach.  Bhi Riaghlaighthear Mumhan, eadhon, Tomas
Norris, an t-am sin aige Kilmallock agus, mur bhi fhios aige nach
<L 228>
raibh se ionchatha leo an t-am sin agus mur gheall ar a seachnamh,
chuaidh se go Corcaigh.  Chuadar-san an sin trasna an Amhunn
Meig siar chuige na Conalathas a Luimneach air bhruach Shliabh
Luachra a gCondae Chiarruidhe agus go Gleann Corbraighe a
Luimneach.  Agus tainig Seamus mhic Tomas Ruaidh Fitzgerald
chuca an sin; agus Seathan, an dara mac do Thomas Ruadh, bhi se
leo air an asdar sin do dtreoradh trid an tir sin do creachadh.  Agus,
nuar a bhiodar do reic, do bheiridis gamhnach no bo-ionlaogha air
she pingine agus capoll-searraigh air se pingine agus an mhuc do
b'fearr air phingin, do bhfural aige gach aon champa ann a raibh
siad.

Nuar a chualaidh Iarlla Urmhumhan an armal mhor sin agus an
lucht bhi ceangal do ceile, chuaidh se do dteoraigheacht le neart a
shloighte eadra cosaigh agus marcach go Condae Luimneach.  Agus
chur se sgeala go Corcaigh aige iarraidh air Norris casmhun leis aige
Kilmallock.  Nuair do chualaidh na sloighte Eirinneach so a bhi
'<i>n-iarthar Chonello na sgeala sin, thriall siad go bruach
Kilmallock no gur theasbean siad iad fein don da thriath so a bhi do
dteoraigheacht.  Gluaisis an da thighearna so a d'aon chomhairle go
Maigheala (Mallow) 'gCondae Chorcaigh 'nduil a seachnamh agus
gan a theacht chum comhrac leo.  Leanadar an tromshluaigh so iad
go geataidh Mhaigheala.  Agus do thosaighdear do ngriosamh agus
do ngreasacht aige radha leo nach bhfuigheadh siad a chaoidhche
fuill ni b'fearr air a bhfioch agus a bhfearg a dhichioll ortha no amus
a thabhart ortha nuair a bhiodar uile crunn a n-aoin aiti.  Ach a
cheadhna, se comhairle do criochnamh leis an da thriath so, Norris a
dhol go Corcaigh agus an t-Iarla tilleamh a bhaile.  Agus mur do
fagbhadh an tir fuidhe smacht na nEirinneach uile an sa n-am sin,
d'ainimnidear Seamus mhic Tomas Ruaidh mhic Seamus mhic
Seathan Fitzgerald '<i>na iarla air Deasa-Mumhan le hordamh Ui Neill.
Agus nior fhaig siad aoin Sagsanach air feadh fad agus leathfhad na
tire sin na nGearallaigh, uadh Dhruim-caoin a gCondae Chiarraigh
gus an Amhunn Suir, a bhi uile a seilbh Sagsanaigh le caislean aolda
agus sealbhantaibh aibhseach, nach ar mharbh siad no nach ar
dhibear siad ann a seacht la dheag; no nior fhaig siad ansa n-aimsir
aiti suighe no caislean, curt no daingneach, no aoin fhod do sheilbh
dhilis na nGearallach nach ar fhagbhadar a seilbh Iarlla Dheasa-
Mumhan, ach Caislean-maine 'gCondae Chiaraigh, Askeaton ann
Ui Chonall Gabhra agus Maigheala 'gCondae Chorcaigh.

Taireis na mor-euchtaibh sin do chriochnamh, chuaidh
<L 229>
Antonaigh O Mordha agus a mhuintir go Laoighis, Reamonn Burc
agus a mhuintir fein go hUr-Mhumhan; agus na hUlltaigh a bhi leo
air an eirigh amach so, thilleadar a baile chum a dtire fein gan
easbhuidhe cisde no steoir; agus d'fan Caiptin Tyrrell aige Iarlla
Dheasa-Mumhan feadh dha mhidh '<i>na dheigh sin aige tabhart na
tire fuidhe na smacht.  1598.

(CONN Ó NÉILL I gCÚIGE MUMHAN.  1599).

Ceisd:
Go de bhi O Neill a dheunamh fo n-am-so agus Eirinn uile air
aon lasar agus goil, creacha agus coimhghleic?

Freagra:
Budh subhath soigh-mheanmnach bhi O Neill an trath sin aige
faicsin an coimhneartadh do rinne an coimhcheangal cathrantus do 
rinneadh leis na Mumhanaigh.  Agus mur gheall air an cathrantus sin
a dhaingneamh, chur se a dhearbhrathar Conn O Neill chuca le tri
mhile fear agus le steorus maith airm agus oirchisde cogaidh.  Bhi na
Sagsanaigh '<i>na luighe a n-uaignis aige feitheamh ortha, ach budh
diomhaoin dhoibhthe, oir d'fosgal Conn a bhealach trid iad le
claoidheamh a laimh a ndeigh dha mhile dhiobhtha fhaigbheal
marbh air mhaigh an chatha, agus leanus do asdar '<i>na dheigh sin go
Coigibh Mumhan, mur bhfuair se aird-cheim air son a ghniomha
gaisgeamhul.  1598 r. 1599.

(CATH CHILL NA MALLACH.  1599).

Ceisd:
Nach raibh comhrac cruaidh aige Norris le Gaoidhil Choigibh
Mumhan laimh le Kilmallock?

Freagra:
Mharsal Tomas Norris le dha mhile agus cuig cheud fear uadh
Chorcaigh fo dhein Chiollmaloc, ach tugadh amus air le Uilliam
Burc aige Bearra-Abhra, chur toirmeasg air, mharbh moran do
mhuintir agus bhain a troim-iomchur de.  Tainig Norris '<i>na dheigh
sin go Kilmallock.  Ach air a thilleadh air ais dho, tugadh amus air
aige Ard Sgiath le Iarrla Dheasa-Mumhan, le Butler, tighearna
Mhongaraidh, Butler, barun Chahair, Purcel, barun Loch-mó,
Uilliam Burc agus Caiptin Tyrrell.  Do lean siad so e fein agus a
sloighte feadh an lae, ocht mile talamh, agus mharbhadar moran do
<L 230>
mhuintir sol do bhfuaradar a theacht go Kilmallock.

Chuaidh Norris air asdar ele le dha mhile agus ceithre cheud
cosaigh agus tri cheud marcach an aghaidh an Rostaigh, tighearna
Fearn-Muighe (Fermoy), Domhnall Mhac Cartha as Deasa-Mumhan
agus Diarmut is Uilliam O Conchubhar o Chiaraigh.  Do be uimhir a
sluaigh a n-einfheacht dha mhile agus cuig cheud cosaigh agus ceud
marcach.  Do lean an da phartaigh do sgeirmisg le cheile feadh dha
la dheug agus, fa-dheoigh, do smaonaidh Norris air tilleadh go
Corcaigh, agus leanadar an bhuidhean reamhraidhte e agus mharbh
siad dha cheud do mhuintir aige Mainistear na Monadh.

Agus seal gearr '<i>na dheigh sin d'faig Tomas Burc, dearbhrathar
bharun Caislean-Chonall, seirbhis na Bainrioguna agus cheangal leis
na Gaoidhil; agus fuair uadh Reamonn Burc ceannus dha cheud fear
agus triallus leis a nduil amus a thabhairt air na Sagsanaigh a
Muscraigh Cuirc (Clanwilliam) agus d'ionsuighe le Norris aige
Cill-Tillidh.  Agus ge go raibh dha cheud deug fear aige a n-aghaidh,
thug amus crodha ortha le na dha cheud fear.  Buailis oglach do na
Burcaigh sathamh do na spear ansa mhuineal air Norris agus goinis e.
Nuair a thainig na Sagsanaigh a gceanfurt a' tuitim agus moran de
mhuintir do marbhadh, do theitheadar ann a mioth-ordamh mhor.
Agus d'eug Norris ann a gcuig la dheug '<i>na dheigh sin aige
Kilmallock.  1599.

(ESSEX IN ÉIRINN.  1599).

Ceisd:
Nach fo n-am so a chuaidh Iarlla Essex air asdar go Coigibh
Mumhan?

Freagra:
Thainig Roibeart Devereux, Iarlla Essex, Marascal Shagsana, go
hEirinn '<i>na Lord Deputy air an cuigeadh la deug don Oibreal 1599
le armal comh ollmhaidh agus a mhian le na chruidhe iarraidh.  Air
dtuis bhi se mhile dheug cosaigh agus tri cheud deug marcach leis.
Agus mheudaidh siad '<i>na dheigh sin chuige fithche mile fear.  Adir
na hughdair, sloighte comh mor leo ni bhfaicis a nEirinn o aimsir
Strongbow.  Agus chur se roinn dhiobhtha ann a n-iomad garastun
air feadh Choigibh Uladh.  Agus chur se tri mhile fear go Connachta
chuideamh le Conyers Clifford ann aghaidh Aoidh Ruaidh Ui
Dhomhnall.  Agus chur se tri mhile cosaigh agus cuig chead
marcach fa smacht Sir Henry Harrington chum a dhol an aghaidh O
<L 231>
Conchubhar, O Mordha, O Bruin, O Tuathal, O Diomsaigh, O
Caomhan agus triatha ele a gCoigibh Laighean.  Agus cheangal
roinn do na Gaoidhil leis mur an gceadhna agus do phronn se onoir
an Spoir Ordha ortha.  Agus chuaidh se fein leis an chuid
phrionsapailte de shloighte, eadhon, seacht mile cosaigh agus naoi
gceud marcach, mur aoin le tri cheud ridire, o Aith-Cliath air an
fithcheadh la do mhidh na Bealtuine go Coigibh Mumhan.  Agus
chur se Heanraigh Wriothesly, Iarlla Southamton, '<i>na cheannfurt
air a mharcsluaigh.  1599.

(CATH PHAS NA gCLÚMH.  1599).

Ceisd:
Ann bhfuair se dhol go Coigibh Mumhan gan toirmeasg a chur
air ann asdar uadh neoch air bith?

Freagra:
Mharsal Esecs trid Chill-Daire go Laoighis air a bhealach a dol
go Cioll-Chainnigh agus Tiobuirid-Aran agus, a ndoigh toirmeasg a
chur air ann asdar, cuiris Antonaigh O Mordha cuig cheud fear a
bhfolach a n-uaignis coilleadh san mbealach a raibh se chan a
theacht, a thug amus fiochmhur garg air shloighte Essex do leith a
gcuil no gur mharbh cuig cheud dhiobhtha agus iomad oificeach.  Is
se ainim a ghoirthear don aiti ar trodamh an cath sin o shon Bearna-
na-gCleiteacha (Pass of the Plumes), uadh an meud cleiteacha a bhi
'dealbhudh clogad na ridirigh Sagsanach a cruinneadh air an lathair
sin a ndeigh a marbhadh.  Agus an gach dearg-ruathar dar tugadh
doibh air ann asdar sin do marbhadh seacht gceud dhiobhtha.  1599.

(CATHANNA I LAOIS AGUS IN UÍBH FHAILÍ).

Ceisd:
Nach ar tugadh catha ele aige Laoighis agus aige O Failge?

Freagra:
Mharsal Sir Henry Harrington le na shloighte go Laoighis an
aghaidh O Mordha, aiti ar marbhadh dha cheud deug dhiobhtha
agus a dtaosaigh uile mur aoin le mac an Easbuc Loftus.  Agus fuair
O Bruin buaidh mor ele air Harrington a nglionntuibh Chill-Mantan.

Fo n-am so thainig Christopher Blanche '<i>na Mharascal go hEirinn,
agus thriall se go Uibh-Failge ann aghaidh O Conchubhar gur
tugadh cath garg fiochmhur eochtarra, mur ar ruagadh na
<L 232>
Sagsanaigh a ndeigh cuig cheud de muintir fhagbhal marbh '<i>na
ndeigh, agus le cruaidal mhor a fuair an Marascal imtheacht a
ndeigh a chos a bhriseadh an sa chath.

(CATH AN CHORRSHLÉIBHE.  1599).

Ceisd:
Nach raibh coinbhliocht cruaidh agus easorgnamh mor aige an
Chorr-Shliabh eadra O Domhnall agus Clifford, Riaghlaighthear
Connachta?

Freagra:
Trodamh an cath-so air an cuigeadh la deug do mhidh na
Luighadh-nosa 1599.

Aig so mur sgriobhus na hughdair Eirinneach air an chomhrac
sin: -

Bhi Aoidh Ruaidh O Domhnall agus Brian Ua Ruarc, tighearna
Liatrum, Sir Caithir O Dochartaigh as Innis-Eoghan, Eoghan
Mhac Suibhne agus O Gallchabhar as Dun-na-nGall, agus
Conchubhar Mhac Diarmut, triath Mhaigh-Lurg.

Chrunnaidh O Domhnall a shloighte aige Baile-an-Mhota.  Agus
chur se ceithre cheud cosaigh a ngarastun fuidhe Mhac Suibhne
Fanat, agus Mac Uilliam Burc a Sligeach chann a' baile sin a shabhal
an aghaidh Thiobit na Long, a bhi a gcairdis leis na Sagsanaigh agus
a sheoltaidh le cabhlach uadh Gaillibh.  Agus chur se dha cheud
marcach fuidhe Niall Garbh O Domhnall aige cur foraire air O
Conchubhar Shligeach, a bhi an t-am-sin a' congbhal caislean
Chul-Uaithne don Bhainriogun.  Laoghadaidh na rointe so armal Ui
Dhomhnall chuige mile agus cuig ceud fear taireis e seilbh a ghlacun
air chasan chaoil uaigneach an Chorr-Shliabh.  Ghearr se iomad do
chrainn mhora agus leag trasna ansa mbealach iad chum toirmeasg a
chur air na Sagsanaigh a bhi air a dtriall ann.  Suigheas O Domhnall
an sin a champa air an maigh le na thaoibh.  Bhi armal, mur ghnath
leo, raogh suas de cheitheirnnigh, gall-oglacha agus cail do lucht
gunnaidh agus airseoirigh.  Bhi cail marcach aige a dtug se ortha
tuirling agus trod air a gcosaibh, oir bhi siad air leith-mhalaidh an
tsleibhe agus nior bh'feidir dhoibhthe gleic churachtach a dheunamh
a' marcaigheacht.

Mharsal Cliford agus a thrupaigh Sagsanach uadh Ath-Luan go
Tulsk agus as sin go Mainistear na Bughla gur cheangal garastun an
baile sin leis, 'nduil amus a thabhairt air O Domhnall, agus
<L 233>
cuideamh le na charad, O Conchubhar Shligeach.  Dha mhile agus
cuig cheud cosaighe agus cail marcach uimhir a shloighte.  Bhi ocht
mbratach agus fithche aige agus, mur is gnath le gach compun de
chead fear bratach iomchar.  Do b'eigin do dha mhile agus ocht
gceud fear do bheith aige eidir Shagsanaigh agus ge be de Eirinnigh
a cheangal leo.

Aig so na hoificigh a bhi fuidhe Chliford: - Art Sabhais a bhi
'gceanus dheireamh a shloighte; Alasdrun Radcliffe a treoraidh an
garda tosaigh; Roisdeart Burc, barun Dhuin-Ceillinn, mac Iarlla
Chlannriocard, as ceann meodhan na sloigh; Sir Griffin Markam agus
Caiptin Jephson as ceann marcsluaigh Tighearnna Southamton;
Coirnnial Tiobit Dialun, barun Cill-Chainnigh Iarthar, san
Iarmhidhe; Sir John Harrington; Caiptin Leistir, Cosby agus
Ollchabhar Burc.  Cheangal iomad do na hEirinnigh le Clifford, mur
bhi: - Aoidh O Conchubhar Donn agus O Conchubhar Ruadh as
Roscoman; Maolmordha Mhac Suibhne agus Sir Seathan Mhac
Suibhne, tre imreasun eigin a d'faig O Domhnall agus dar ghnath leo
trod ann a thaoibh go di sin.

Air maidin la an chatha do labhair O Domhnall le na mhuintir
air a' tsliabh ann a nGaoidhilig aige tabhairt cruidhe agus meisneach
dhoibhthe aige radha: -

"Is se toil Aird-Bhreitheamh an domhun sgrios agus dithcheannadh
theacht air an dream na feille so a shlaoid-mharbh air mnaibh agus
ar gclann, a robal agus a sgrios sinne, a losg ar bhfarus, a leag ar
dteampoill agus ar mainistreacha agus a theanta gnuis na hEirinne
'<i>na fasach.  Anuigh go speisealta ta mo dhuil as na flaithis ar
n-anacal; so la an naoimh is airde air bith da dtugan namhud so
an chreidimh iarraidh a taircisneadh, an la a ghlan-muinne ar
gcoinsiasa cum seasamh go crodha air son an cheart an aghaidh na
muintir so a bhfuil a laimhe daite le fuil agus nach raibh sasda le
linn ar ndibirt o na magha mion alunn gan ar ruagadh mur eallach
fiadhan a mach a sleibhte Dhun-na-Bhíorach.  Gidheagh, 'Eirinnigh
bharramhul a ta da mur losgadh le gradh dioghaltus, taircisnighidh
an t-ionad dainghean do-sgaoltach so, tugamus amus sios ortha,
agus teisbeanamust don tsaoghal go bhfuilmuinn dar dtreoradh le
Aird-Righ na beatha, agus curamusd deireadh leis na tiaranaigh so
don chine daondha.  An tse a thuitfidhis, tuitfidh se go glormhur a'
trod air son an cheart, air son libeartaigh agus air son a thir-dhuchas.
Biadh 'ainim do chuimhneadh an fad a bheidhis a nfear beo a
nEirinn no fios air dhrum na talamhna.  Agus an tse mhairfis, beidh
<L 234>
se do mharcadh a mach mur chompanach do O Domhnall agus '<i>na
fhuasgaltoir a thire.  Deunaidh an pobul aiti do chuige an Alltoir
aige radha "throid an curaidh sin aige Dun-na-Bhiorach"."

Triallus sloighte na Sagsanach uadh Mhainistear na Bughla
chum a' tsleibhe agus, tuairim aoin-bhuille deug, thosaigh an cath
agus sheasamh feadh aimsir fhada ro-gharg air gach taobh.  Thainig
Sir Alasdrun Radcliffe seal beag air aghaidh suas a' cnoc fo dhein
currach agus coilligh, aiti dar tugadh amus air leis na hEirinnigh;
agus taireis iad trod air feadh uair go leith, a deirthear gur chaith
muintir Radcliffe deireadh a gcud pudar agus pilear, agus bhrosdaigh
an garda tosaigh leis na hEirinnigh ionnus gur chrioth agus gur
chomhsganraidh siad agus gur ruagadh iad a n-uile thaoibh.  Fuair
Radcliffe gon an san aghaidh agus cionn ele ann a chos agus a
mharbhadh go gearr '<i>na dheigh.  Nuair a ruagadh an garda tosaigh,
shaol Clifford meisneach thabhart do na mhuintir le na bheal agus
le na easampla da n-ath-chruinneamh chum an chatha, ach budh
diomhaoin dho.  Brosdaighis an sean-soighdear calma sin air
aghaidh a dtuibhe na sluaigh no gur marbhadh le urchar a' philear
trid a chorp e.  Laimhtheadh Griffin Markam trid a ghualan agus
nach mor nar marbh an t-urchar ceudhna Sir John Harrington.  Thug
ma<r>csluagh Jephson ionnsuighe urrachtach suas a' cnoc a measg
coillte, creagacha agus curraigh, ach ni mor nar gearramh iad uile '<i>na
bpiosaigh le ruathar garg na nEirinneach (an cheitheirn agus na gall-
oglaca) agus bhain siad a mbratacha dhiobhtha.

An righ-mhilidh O Ruairc a bhi 'gardal phas a bhi dhol go
Sligeach aige an cheann ele don tsliabh, ni dtainig se a lathar no go
raibh siad a lar an chatha, ach thosaigh se an sin le feirg ro-mhor
ortha aige dichiolt ann an-bhais a fuar 'athar agus gach olc do
ndeurnadh air a mhuintir.  Threoraidh se air aghaidh a cheitheirnn
agus galloglach agus thug siad dearg-ruathar sios an cnoc le ollghar
uathbhasach, le cogadal na n-arm a' teacht mur thuile ro-threun air
rancaibh na Sagsanach, no gur shaith agus gur ghoin, gur gearr agus
gur chasgar a mbealach trid iad do gach leith le fearg gan taise no
gur ruagadh leo iad le armhach mor.  Leanadh na Sagoonaigh sic comh-
fada le Mainistear na Bughla, aiti a bhfuair fuigheall a sloighte
didion a n-aoidhche sin.  Ach le heagla roimhe O Domhnal agus a
mhuintir, d'faig siad an aiti go moth-trath maidhne air na marach
agus do theithidear go hAth-Luan, a ndeigh cuig ceud deug do
mhuintir fhaigbheal marbh '<i>na ndeigh, agus nior chaill O Domhnal
ach ceud agus caogad, no da cheud eidir marbh agus gonta.  Fuar na
<L 235>
hEirinnigh steoras mor do arm, eideamh, bratach, eachraigh agus
oirchisde cogaidh.  Bhi O Neill air asdar a' teacht a chuideamh le O
Domhnall, ach ni dtainig se go cionn da la a ndeigh an chatha sin.
Agus do bhrigh sin ni bfhuar se a sholas roinn a bheith ann sna mor-
euchta sin.

A ndeigh an catha sin fuairis Clifford a measg na marbh.  Agus
bhain O Ruarc an ceann de agus chur O Domhnall go caislean Chul-
Uaithne chuige O Conchubhar Shligeach, mur do rinne an
tArd-Thaosach Romhanach chum mith-mheisneach agus crith-eagla a
chur air na Carthaginians, nuar a theilg se roimhe a ngarda tosaigh
ceann Asdrubal.  Glacus meiteacht agus mioth-laochdacht mhor Ua
Conchubhar air bfhaicsint ceann Clifford dho, agus bfheiris suas an
caislean do O Domhnall agus iarraidhis pardun air.  Do bheir O
Domhnall go honoireach pardun dho agus thug a gheabhaltus dho
air ais a risd.  Agus thug se fein agus O Conchubhar Ruadh cais na
Bainrioguna suas agus cheangal iad fein le lucht a dtire.  1599.
Annals of the Four Masters, pages 653-654.

(AODH MAG UIDHIR).

Ceisd:
Budh maith liom thu cail do ghniomha gaisgeamul Aoidh Mhic
Guibhir, prionsa Fearmanach, aithris dhamh agus fos cionn mur
marbhadh é?

Freagra:
Bhi Aoidh Mhac Guibhir '<i>na laoich chrodha churachtach agus
'<i>na cheannfurt fuidhe Aoidh Ruadh O Neill, Iarlla Thir-Eoghan,
as ceann a mharcsluaigh ann gach ard do ndeachaidh se chum comhrac
air feadh dheich mbliaghna.  Agus an t-am do chuaidh O Neill go
Coigibh Mumhan agus chur a champa '<i>na shuighe laim le Corcaigh,
agus feadh do bhi se an sin nior leig an t-eagal do shloighte na
Bainrioguna an machaire ghlacan no teagmhal leis; ach go
ndeachaidh Mac Guibhir - agus gan leis ach fear iomchar a
bhrataigh, eadhon, Eamonn Mhac Cabhartha, agus Niall O Duirnnin
agus sagart as campa Ui Neill - a d'feuchaint na tire no ghlacan
aeidhir - ach chuaidh se ro-fhada air aghaidh go dtarla dho St Leger,
Aird-Riaghalaighthear Mumhun, le tri fithchit marcach armthaigh
agus, d'aimdheoin eugcomhthrom na sluaigh, ni leigfeadh spiorad
Mhic Guibhir dho teitheamh le heagal comhrac, ach bheiridhis spuir
do each agus ghearr a bhealach trid thuibhe na sluaigh cuige a
<L 236>
gceannfurt, a chur pilear trid choirp Mhic Guibhir agus, ge gur raibh
a chneadh marbhthach, nior bh'ail leis bais a d'faighil gan
dioghaltus, agus buailis St Leger le na lannsa no gur sgoilt a cheann
trid a chlogad, agus '<i>na dheigh sin d'fosgul a bhealach trid iad le
claoidheamh a laimh.  d'eug an dis taosaigh sin tre mheud a
gcneadh ann a mbeagan laethibh '<i>na dheigh sin agus budh mhor
cumhaidh a muintir do gach leith '<i>na dtimchioll.  1600.

(MOUNTJOY I gCÚIGE ULADH.  1600).

Ceisd:
Aithris dhamh a nis go de na gnoithe maith agus olc do rinne
Mountjoy trid Choigibh Uladh taireis e theacht go hEirinn mur
Fear Ionad an Righ ann?

Freagra:
Thiomsaidh an Deputy Mountjoy armal mhor 'nduil a dhol go
Coigibh Uladh agus mharsal se air dtuis go Droicheat-Ath agus
uadh sin go Traigh-Bhaile agus go Bealach-an-Mhaighre.  Agus
tigidhis O Neill chuige an cheann ele don phais, agus trath
chualaidh an Deputy go raibh O Neill roime an sin, do shuigheas a
champa air thaoibh an bhealaigh ann a raibh se fein, air mhodh nach
dtugadar iarraidh air a dhol nios faide air aoin taoibh feadh aimsir
fhada.  Do bfada leis an Deputy a bhi an bealach do ghardal agus
glacas smaonadh go dtrasnachadh se e d'aimhdheoin Ui Neill.  Trath
chualaidh O Neill sin, chur se sgaoith do shoighdearaigh eolach
treightheach garg, samhul le hurchair beich a' teacht uadh a gcud
cisean, mur do lingeadur ais a dtintidibh agus as a gcampa chum
toirmeasg a chur air.  Agus thosaighdear do sathamh agus do ngoin,
do ngearradh agus do bpollamh, ionnus gur bh'eigin dhoibhthe
tilleadh tair a n-ais an bealach ceudhna chuige 'gcampa, 'ndeigh
uimhir aibhseach de n-uaisle, de n-oificigh, de a soighdearigh
coitcheannach agus do lucht freasdal a marbhadh, agus caill siad
moran do n-uile sheoirt ollmhaithis eadra eachraigh, arm agus
eideamh ansan chath sin.  Adeir Morrison, a ndeigh na hEirinnigh
dearadh a gcud pugdar a dhoghadh agus a gcud slisneach a theilgin,
gur thosaighdear le lumpan mhora cloch agus gur bhuail siad na
Sagsanaigh air ais go dtangadar chuige a n-aiti a raibh O Neill e fein
aige ceann dha cheud cosaigh agus dha cheud agus fithche marcach
agus uimhir nios mo no sin aige 'bhfolach ann sna coillte.  Ghlac an
Deputy eagla a dhol nios faide oir thainig se na cnuc mur ghuarach le
<L 237>
colgaibh no le gaithibh mhuintir Ui Neill.  Triallaidhis an Deputy ais
sin go Cathairling agus as sin go Traighbhaile agus as sin go hAith-
Cliath.  Agus an feadh do bhi se air an eirigh amach sin, do dhogh
na hEirinnigh agus chreach siad an Mhidhe agus aiteacha ele do
ghabhaltus na Sagsanach, ge gur fhaig se dha mhile cosaigh agus
175 marcach a gCoigibh Laighean do coimheacht.  1600.

Ceisd:
An dtug an Deputy iarraidh a theacht nios mo go Coigibh
Uladh?

Freagra:
Thug, agus fuair se bunntaiste air O Neill aige Bealach a'
Mhaighre agus chuaidh se go hUir-Chionn-Tragha air an t-aona la
fithchid don Ocht Mhidh agus budh heigin do furach an sin a
d'easbuidhe beatha gus an dara la do mhidh na Samhna nuar a
thriall se timchioll ocht mile fo dhein Ardmhach agus suigheas a
champa ann.  Agus chonairc se O Neill agus a mhuintir air cnoc le na
thaoibh, agus hordamh buidhean Sir Samuel Bagnal a dhol '<i>na
n-aghaidh.  Is iomdha teagmhal fuilteach a bhi oca an feadh do bhi
an Deputy a' togmhal porta an sin, agus is mor an uimhir daoine a
cailleadh ann air gach taoibh.  Ach, fa dheoigh, chur se deireadh leis.
Agus chur se ceithre cheud fear a ngarastun ann fuidhe Chaiptin
Eamonn Blaney.  Chur an Deputy an sin a chud fearaibh uile fuidhe
arm agus, taireis iad a ndromaigh agus tiompan do bhualadh suas
agus gair mhor lamhach, d'fuagur se dha mhile ponta do neoch air
bith a bheireadh ceann Ui Neill chuige beo, no mile ponta agus e marbh.
Agus '<i>na dheigh sin do mharsal an Deputy go hUir-Chionn-
Tragha.  Agus triallus ais sin chann a' Chaoil-Uisge (Narrow Water).
Agus cuirthis Sir Josias Bodley le cuig cheud cosaigh an aghaidh na
nEirinneach, d'eagla go gcuireadas toirmeasg ortha an amhunn sin
do thrasnadh, oir bhi an sruth ro-bhorb agus contabhart mhor don
eachraidh iarraidh a thrasnamh.  Nuar a fuar na cosaighibh trasna,
chur a' Deputy Sir Henry Folliott chum seilbh a ghlacan air Phas a 
nFeadan ansa n-aiti dar thrasnaidh an marcsluagh uile.  Do 
chonairceadar na hEirinnigh 'tarrang suas thairis an tsliabh fo dhein
phas Chathairling.  D'fan na Sagsanaigh a n-aoidhche sin a gcampa
eadra Pas a nFeadan agus Cathairling.  Agus go moch air na marach
do tugadh sgeala chuca go raibh O Neill agus a shloighte uile '<i>na
luighe ansa phas ann a gcoillidh dhluth aige bonn a' tsleibhe a
shineas sios a bhfogus do nfairge.

Aig so na ceannfurt do bhi air an armal Sagsanach, eadhon: -
<L 238>
Caiptin Roper, Billing, Berry, Trevor, Esmond, Constable,
Caulfield, Hansard etc agus le Christopher St Laurence, Sir
Garret Moore, Richard Morrison, Sir Samuel Bagnal, Sir William
Godolphin, Sir Henry Danvers, agus Mountjoy e fein aige ceann a
mharcsluaigh.  Bhi armal Ui Neill air maigh comh-chrunn laimh le
coillidh dhluth agus bhi amhunn a bhfogus dho a' teacht a mach
as a' choillidh a steach san fhairge a rinne seirbhis mhor doibhthe
feadh a bhealaigh.  Do rinne siad trunsaigh mora '<i>na dtimchioll
agus rampar a chuadh a bhfad a steach san choillidh agus sios gus
a nfairge.  Nuair a chuaidh an garda tosaigh na Sagsanach trasna na
haimhne, do lingeadar na hEirinnigh ortha le trom-ghar lamhaigh, le
gaith agus le claoidheamh, agus do feireadh cath agus coinbhliocht
garg eochtarra feadh seal aimsire ionnus gur cailleadh moran air gach
taoibh.  Aig so ainim na gceanfurt a marbhadh do na Sagsanaigh: -
George Cranmer, Aoidh Ua hAnluan, Caiptin Hansard agus Trevor
mur aoin le Ensign Sir Garrett Moore agus moran ele.  A ndeigh an
catha sin mharsal Mountjoy go Traigh-Bhaile agus uadh sin go
Aith-Cliath 'ndeigh dha mhile do mhuintir fhagbhal marbh
'<i>na dheigh ann a da asdar go Coigibh Uladh aige iarraidh
O Neill a ruagadh as a dhaingneach.  1600.

(CUIDIÚ ÓN SPÁINN.  1601).

Ceisd:
Nach dtainig cuideamh chuige na hEirinnigh uad Righ na
Spainne fo n-am so chum furtacht agus fuasgalt a thabhart do
Gaoidhilibh as an chruaidh-gheibhinn ann a raibh siad aige eiricigh?

Freagra:

Chur an treas Philip, Righ na Spainne, cabhlach go hEirinn air
fhural Ui Neill agus O Domhnall ach, le seachran mara agus le
stoirm, ni dtainig ach dha mhile agus cuig cheud soighdear le Dom
Juan Del Aquila.  Thainig siad go Cionnsaile air an treas la air
fhithchit don Seacht Mhidhe 1601.  Comh luath agus thainig siad a
dtir an sin, d'iomthaidh Caiptin Uilliam Saxey, bhi a' coimheacht an
bhaile sin, le na trupaigh Sagsanach go Corcaigh.  Agus, '<i>na dheigh
sin, d'fosgal muintir Chionn-Saile na geataidh do Dom Juan gur ghlac
se seilbh air an bhaile, mur ar chur se garastan ann.

Ach ni raibh se sabhailte an sin, oir is dearbhtha go raibh se air
easbhuidhe na huile nidh ann, ionnus gur sgriobh se chuige Righ na
Spainne aige aithris dho fo na asdar agus a steoras a bhi
dh'easbhuidhe air.  Ni bhfuair an ceanfurt Spainneach sin aoin-neoch
<L 239>
a gCoigibh Mumhan raoigh chum cuideamh leis ach O Suileabhan
fein amhain, oir fo n-am sin bhi lain oca 'rinne siochainte leis an
Deputy agus thug geillibh uabhtha.  Bhi cud a bpriosun agus cud ele
'trod a n-aghaidh a dtire, air shlighe nach raibh aoin chum cuideamh
leo ach O Suileabhan, prionsa Bhiorra agus Bhionntragha.  Chur an
prionsa so teachta chuige Dom Juan go dtabhradh se fein agus a
chairde mile fear armach dho, agus go dtabhradh se tuileadh
cuideamh do bhfhuigheabh se fein arm dhoibhthe, agus leis na
sloigh sin go gcosgfadh na Sagsanaigh o siege a chur le Cionn-Saile,
an fad a bheidh se aige feitheamh air O Neill agus O Domhnall.  Do
fhreagur an Spainneach e aige radha nach dtucfadh leis sin a
dheunamh, oir go raibh a chud airm agus earraidh air na longaibh a
bhi aige Zubiaur aige Coruna agus go raibh se aige feitheamh le
sgeala uadh phrionsaigh Choigibh Uladh.  Do bhi Mathea, easbuc
Aith-Cliath, leis an cheannfurt Spainneach so as an Spainn, agus
d'fan se a nfochar agus do sgriobh siad iomdha liteir chuige
prionsaigh Choigibh Uladh a theacht a chuideamh leo comh luath
agus bh'feidir dhoibh agus eachraigh bheith leo oir go raibh siad go
mor ann a riachtnus.

d'fan an Deputy a gCorcaigh aige feitheamh air oificigh a
curthadh go Coigibh Laighean agus go Connachta agus go garastan
Choigibh Uladh chum na sloighte Sagsanach a chruinneadh 'gceann
a cheile.  Fa-dheoigh, thainig Sir Benjamin Berry, Roisdeart
Wingfield, John Barkley agus Henry Danvers.  Bhi siad ann a
nda roinn agus rinneadar seacht mile agus se cheud fear a n-uimhir.
Mharsal an General Sagsanach leis an armal so go Cionnsaile
'ndeigh a champa artha fa dho no an tri agus, fa-dheoigh, do
chuiris '<i>na shuighe e air chnoc do ngoirthir Spittle-hill fo
urchar gunna do n-aiti sin.  An sa n-am cheadhna sin thainig
Caiptin Button, a bhi 'gardal longa as Aith-Cliath le beatha,
agus fuair se ordamh gan cobhar air bith air fairge leigin go
Cionnsaile.

(LÉAGAR CHIONN tSÁILE).

Bhi gach nidh a nis ollamh agus do leag na Sagsanaigh siege le
Cionnsaile, air dtus le Rin-Chorran agus Caislean na Pairce.
D'umhlaidh Rinn-Chorran air an chead la do mhidhe na Samhna
agus Caislean na Pairce air an fithcheadh la.  Air feadh dha mhidh,
eadhon, an t-Ocht-Mhidh agus midh na Samhna, bhiodar a' sior
sgirmeisg le cheile.  Throdfadh na Spainnigh go crodha ansa la agus
<L 240>
do bhearadais ruathar gharg ansa n-aoidhche a' marbhadh a lucht
faire agus gardaigh na Sagsanach agus aige breith a ngunnaidh mora
leo uabhtha, air dhoigh gur mo a chaill na Sagsanaigh no na
Spainnigh, ge gur mho go mor uimhir na Sagsanach no iad, oir ni
raibh ach dha mhile agus cuig cheud Spainneach a gCionnsaile.
Agus cur a gcas go raibh ceithre mhile ann, bhi meisnneach na haiti
sin on bhalla a raibh tuirr a n-ionadaibh airidhe.  Ni raibh oca ach tri
ghunna mhora, cionn oca a tugadh o na long fein agus dha chionn a
bhi san bhaile.  Thainig na Sagsanaigh go Cionnsaile le seacht mile
agus se cheud fear, agus go gear '<i>na dheigh sin, oir thug Iarlla
Thuath-Mumhan cuideadh chuca as Sagsana, eadhon, cabhlach
dheich longaibh fuidhe Richard Levison agus Sir Amias Preston, a bhi
a' sior-lamhach le na ngunnaidh mora o na longaibh air an bhaile an
feadh a bhi na sloighte ele a' tabhart amus ortha air talamh tirim;
agus Caiptin Button a' coimheacht beal an chuan d'eagla cobhar no
cuideamh a theacht chuige na Spainnigh.  Agus d'aimdheoin sin
uile, sheasaidh an siege sin Chionn-Saile on seachtadh la deug
don Ocht-Mhidh go di an naodhamh la don Oig-Mhidh.

Don Pedro Zubiaur, a curthadh le stoirm le na sheacht longaibh go
Corruna a nGallicia, thainig se a dtir a gCuan-an-Chaislean air
an treas la don Deichmhidh a gcriochaibh Cairbre, tuairim fithche mile
uadh Chionnsaile, annsa n-aiti a bhfuair se failte mhor agus
muinteardheas uadh chuigear dearbhrathar de na O hEidirsgeol, dar
leofa an tir sin, agus a thug caislean de gcud do mur gharastun.

Comh luaith agus foillseadh go dtainig na Spainnigh go Cuan-
an-Chaislean, d'ordaigh an Deputy do Levison amus a thabhart ortha
gan moimente a mhuill a dheunamh.  d'ardaidh se a sheoltaigh le
cabhlach she longaibh agus cail trupaigh air bord leis agus, nuair a
thainig se go Cuan-an-Chaislean, do fuair se na longaibh ghardal
aige an chabhlach agus iad '<i>na gcodlamh oir bhi siad claoidhte
'ndeigh asdar fada air saile.  Ach nior bh'fada gur mhosgal torann na
ngunnaidh a bhi aige namhud do sgaoladh leofa agus, ge go dtainig
na Sagsonaigh gan-fhios ortha, d'eirigh siad agus thug siad gunna
sa ghunna dhoibhthe agus throd go crodha air feadh dha la, ionnus
gur mharbh siad cuig cheud agus cuig fearaibh deug agus tri fithchit
do na Sagsanaigh.

Trath chonairc Levison nach ar eirigh leis reir a mhian leis,
smaonaidh se amus a thabhairt ortha air talamh agus, a n-uair a
shaoil se a trupaigh a chur a dtir agus amsadh ortha, do fuar se O
Suileabhan Biorra le cuig cheud fear raoigh cum toirmeasg a chur air
<L 241>
agus a cuideamh leis na Spainnigh.  Sheoltaidh se leis gan fhuireach
uadh Chuan-an-Chaislean fo dhein Chionn-Saile, a n-aiti ar shaol
bladhmas mor a dheunamh fo na bhuadh agus ann a bhfirinne gur
mor an t-adhbhar gola a bhi aige fo ar a mhuintire.

Ceisd:
Ni nach dtainig a nduine as Coigibh Mumhan a chuideamh leis
na Spanaigh ach O Suileabhan, prionsa Bhiorra agus Bhionn-
Tragha?

Freagra:
Thog iomad do uaisle na dtirtha budh choimh-neasa dhoibh
arm suas an trath sin do gcosnnadhagh.  Aig so an phrinsiopailteas
dhiobhtha: -

Fingin O Driscoil agus moran ele don ainim cheadhna; Clann
Mhic Cartha as Cairbre; Domhnall O Suileabhan Biorra, an mac
budh sine aige O Suileabhan Mor; Domhnall Mhac Cartha, mac
Iarlla Ghleann-Car, agus craobhubh ele do na Mic Cartha as Deasa-
Mumhan; na hUa Donamhan agus na Mathghamhnaigh ais Cairbre;
Seathan O Conchubhar Ciarrughe, Ridire Ciarruighe, agus iomad
ele.

Ni dtainig as cionn seacht gceud go Caislean-an-Chuan do
Spainigh ach, mur bhi geallamh air tuilleamh a theacht, thug se
meisnneach do na Gaoidhil, ionnus gur saoil siad go raibh
moimente a bhfuaisgilt a lathar oca.  Mur chruthughadh air a
bhfirinnteacht do na Spainnigh, do thugadar suais dhoibh gach
caislean agus gach daingneach do raibh oca fo iomal a' chuan le
haghaidh garastun.  Thug Donchadh O Drioscol Caislean-an-Chuan
dhoibhthe.  Thug Fingin O Drioscoll a chaislean fein aige Dun-na-
Seud dhoibhthe.  Thug Domhnall O Suileabhan an caislean
dainghean sin Dun-Buidhe dhoibhthe.  A measg na gcaislean so do
roinneadh na seacht gceud Spainneach a thainig go Caislean-an-
Chuan, mur aoin le na ngunnaidh mora agus steoras cogaidh, 'reir
ordamh Dom Juan Del Aquila.  Ach a cheudhna, an fead do bhi
Levison aige iarraidh urram a bhaint as na Spainnigh aige Caislean-
an-Chuan, do thainig long Albanach go cuan Chionnsaile.  Do
sgathamh an long sin don chabhlach Spainneach leis an stoirm agus
do bhi ceithre fithchit Spainneach uirri.  Agus budh Albanach an
ceannfurt do bhi uirri agus thug an fear sin go cealgach suas an
meud a bhi air an long do Phreston an Vice Admiral air dhuais
bheag.

Gidheagh, ni deurna prionsaigh Choigibh Uladh dearmud de
ngeallaidh do Dom Juan Del Aquila.  Nil slighe na ndearna siad chum
<L 242>
triall go Cionnsaile fo na dhein, ach bhi an t-asdar fada, tuairim dha
cheud agus dha fithchit mile.  Tuilleamh ele, bhi na laeithibh gearr
agus na bothghairidh go holc aige steoir-cogaidh iomchar.  Mharsal
O Domhnall air dtus le dha mhile agus se cheud cosaigh agus
cheithre cheud marcach.

Aig so na ceannfurt do bhi air na buidheanaibh sin: - O Ruairc;
Mac Suibhnne na dTuadh; O Dochartaigh; O Buidhle; Mac Diarmut;
dis Mac Donchadha; O Ceallaigh; dis mac Ui Chonchubhar Ruaidh;
Domhnall, dearbhrathar do O Conchubhar Shligeach; Reamon Burc
an barun agus a dhearbhrathar Uilliam; dis dearbhrathar Ui
Dhomhnall; an dis O Flaithbheartaigh; Aoidh Maistin; Mac Muiris
as Leac-Snaimh; Seathan Mac Tomas, dearbhrathar don Iarlla;
Fitzgerald, Ridire an Ghleanna; Diarmut Maoil Mhac Cartha,
dearbhrathar do Labhras a cuirtheadh '<i>na phriosunach chann a'
Turr agus iomad ele.

Glacas creathnamh mor na Sagsanaigh air gclosmhunt dhoibh
go raibh O Domhnall a' marsal fo na ndein.  Goirtheas an Deputy
comhairle cread do budh indeunta dhoibhthe no go de an tslighe do
bfearr a dtucfadh toirmeasg a chur air O Domhnall o chomhluadar
air bith a bheith aige leis na Mumhanaigh.  Is si comhairle do
criochnadh leo, an President Carew a chur le sluagh treun an
'aghaidh.  Gluaisis an President amhluighe sin le ceithre mhile agus
cuig cheud cosaigh agus cuig cheud marcach a d'ionnsaidh Ur-
Mhuman, san mbealach a raibh Ua Domhnall a' teacht.  Agus a ndeis
astur beagan laethibh do sgur se aige Ardmaoil, don taoibh tuaith do
Chasaoil.  Bhi Ua Domhnall fo n-am-sin 'ndeigh a dhol a steach a
gCondae Thiobrad-Arann, trid Ibhciaran a dtir mhuintir
Mheighchear; agus suigheas a champa comhgara do Ardmaoil, aige
an Chrois-Naomtha, ann-sa n-aiti a raibh an President aige feitheamh
air.  Se budh mhian le Ua Domhnall ceilg do imeart agus gan cath do
thabhart uadha ann sa n-am sin.  Agus is amhluighe do rinneadh leis
iomad tinnte agus tionalach do lasadh ann a champa agus thosaidh a
mharsal a shloighte roimhe la.  Agus gluaisis leis trid Shliabh-
Feidhlim le hiomal na Sionanna go bhfuar se a steach go Condae
Luimneach, bealach mainistear Uathnaigh, go bhfuar se go tir na
Maoil-rian, go dtainig se go caislean Chrúim, a bhi dha mhile dheug
air adhaigh, ionnus gur subhal se dha mhile dheug agus fithche an
la sin, an nidh budh ro-dheacur a dheunamh agus a mbagaiste a
bhreith leo.  Air gclosmhun don President an tsligh mhealltanach do
ghlac prionsa Thior-Chonall, mharsal se le na shloighte an la
<L 243>
ceadhna agus thrasnaidh se an tir go mainistear Uathnaigh, mur a
nduil a stopamh.  Ach air gclosmhun dho gur thrasnaidh Ua
Domhnall na glinte uagnach Choinileach, do sgur se do
thoirigheacht agus tillios taireis chuige an champa go Cionnsaile,
aige glacan bealach aithghearr, 'nduil a bheith roimhe le Ua
Domhnall, d'eagla comhluadar air bith do bheith eidir e fein agus na
Spanaigh do bhi ann a ngarastun a gCionnsaile; agus do tharrang se
chum cumhanta leis Iarlla Chlainnriocard agus Thuaith-Mumhan,
do chur an Deputy chuige, fear oca le deich gceud cosaigh agus an
fear ele buidhean mharcsluaigh a chudamh leis.

Dala Iarlla Thir-Eoghan, gluaisis leis ais baile a midh na Samhna
le tri mhile fear chum cudaigh leis na Spannaigh.  Aige so na
maithibh do chuadh leis don asdar sin, eadhon: -

Mac Mathghamhna as Muineachan; Cuchonnachta Mhacguibhir
ais Fear-manach (dearbhrathar Aoidh Mhic-Guibhir do marbhadh
seal aimsire roimhe sin a gCondae Chorcaigh le muintir St Leger);
Raghnall Mhac Domhnall, prionsa na nGlinnte; Caiptin Roisdeart
Tirel; Mac a Naosa, tighearna Ibh-eachaidh; agus iomad ele.
Thug eatrabhach Shagsanach toirmeasg measardha do Ua Neill aige
dol trid an Midhe.  Is ansa imreasun sin a marbhadh tighearna
Phlaitin, eadhon, Dorcaigh.  Ach ta ni cheudhna, d'aimhdheoin
gach eathrun da dtarla dho, do thainig se go Condae Chorcaigh air
an t-ochtamh la don Deichmhidh, fa bheagan milte do champa na Sagsanach, ge
go raibh suil aige O Domnall leis a theacht go Cineal Meacaigh.
Gidheagh, thainig an dis Iarllaigh so a gceann a cheile air an
t-aonamh la fithchid eidir Corcaigh agus Cionn-Saile, fo tri
mhile do champa na Sagsanach.

Agus tra chuadar slóighte an dis Iarllaigh reamhraidhte ann aice
cheile, do rinne siad se mhile Eirinneach, mur aoin le tri cheud
Spainneach do thainig chugtha o Chaislean-a'-Chuan fuidhe O
Suileabhan Biorra agus Dom Alphonso de la Campo.  Ni raibh duil oca
ann sa n-am cheudhna amus do thabhart ar champa na Sagsanach a
bhi cuig no se cheud deug fear os a gceann, oir budh ro-eagcoram a
n-uimhir agus a neart le cathadh le cheile.  Ach se duil do bhi oca,
cudeamh do chur a steach chuige na Spainnigh, 'ndoigh go
dtabhradh cuideamh agus meisneach dhoibh seasamh a mach no go
n-imeachadh doininn na bliaghna agus go ma heigin do Sagsanaigh
an siege do thogbhal agus go mbeidh buntaiste aige an Spainnaigh
tuilleadh cudaigh a d'faighil on Spainn.  Bhi an chomhairle so '<i>na
cheannfath le moran litireacha eidir Don Juan agus na prionsaigh
<L 244>
oirdheirc ud, eadhon, Ua Neill agus Ua Domhnall.  Thug se
comhairle ortha theacht a ngar do champa na Sagsonach.  d'fogar an
ceannfurt Spannach amus a thabhairt air an champa Sagsonach la
áithridh a hainimneadh leis ach, go miothfhortunach, thainig cud do
na litireacha fo laimhe a namhud, ionnus gur ordaigh an Deputy na
gardaigh do dhublamh agus gach nidh ele do chur go dainghean
chum cosanta dhoibh.

Do reir na beart do treoradh, do ghluais Ua Neill a n-aoidhche
cheudhna do leagamh a mach leo, eadhon, an tritheamh la fitchit
don Deichmhidh.  Agus air dteacht a ngar do n-aiti a raibh longport
na Sagsanach dho, do chualaidh se torman mor arm agus oirnneis
catha amhul agus do mbeidh siad a dteas comhraic.  Agus bheiris
ruaig luaith thapaigh fo dhein an ionad do hainimneadh le Don Juan
chum an dearg-ruathar do thabhart air na Sagsonaigh, agus budh ro-
iongnamh leis gur dtainig na Sagsonaigh tarais chum a gcampa
a risd.  Agus le briseadh an lae chuaidh se roimhe gus an aiti a
bhfacaidh se an staid a raibh siad ann, agus fuair se gach nidh go
huaigneach siothchainteach agus nach ar tugadh amus air bit ortha.
Agus smaoinis nach raibh ann san torman do chualaidh se a dtosach
na haoidhche ach ceilg, a ndoigh a tharrang chum catha.  d'ordaigh
se do mhuintir tilleamh go luath air a n-ais agus fuireach le la ele.
Bhi Ua Domhnall fo n-am-so 'ngleic le buidhean laidir do
mharcsluagh Sagsonach do thrasnaidh an amhunn; chur an ruaig
ortha, agus bhi duil aige a dtimchiolladh, agus d'faig se an bealach
gan lucht faire, ionnus phill na Sagsonaigh le luath-chuart thapaigh
agus thug amus fiochmhur air mhuintir Ui Dhomhnall, ionnus gur
bh'eigin dhoibh teitheamh agus nach raibh se air chumas a gceanfurt
a gcur a n-ordamh catha 'n-athuair.  Agus do lean an marcsluagh an
mhuintir do bhi a' teitheamh; ach d'eagla tuitim a steach a laimhibh
lucht luighchean a n-uaignis, thilleadar tairais.  Rinneadar ollghardus
mor go bhfuar siad buaidh ionghantach air na ceithearnaigh
choilleamh.  Ach se firinne na sgeala gur mo a bhi a mbuaidh tre
thoirmeasg a chur air na hEirinnigh coimhcheangal leis na
Spannaigh, air mhodh gur mo thainig an bhuaidh sin tre mhioth-
ordamh shloighte na hEirinne no tre chrodhacht na Sagsonach.

Do chaill Ua Neill ann san asdar sin dha cheud laoich lan-
chalma; ge go n-abar ughdar Sagsonach gur marbhadh dha cheud
deug do mhuintir, ocht gceud a leonamh, agus iomad do
phriosunaigh agus a measg chaich Alphonso del la Campo, ceannfurt
na Spannach.  Tra chonarc prionsa Thir-Eoghan gur mheith a bheart
<L 245>
agus a dhuil air agus go raibh an séisean a bhfad air aghaidh chum
magh an chatha do chongbhal ni bus fuide, do phill se ann a
chóigeabh fein.  Agus Roraigh Ua Domhnall, do dtug a dhearbhratar
Aoidh Ruadh ceannus a shluaighte dho, do phill se go Tir-Chonall.
Tugadh amus air fein agus air a mhuintir san Iar-mhidhe le
Sagsonaigh Bhaile-mor Loch Sindeal; ach nior bh'feidir dhoibh
toirmeasg asdar do chur air O Domhnall, oir do mharbh a
mharcsluaigh dha cheud dhiobhtha.  Chualaidh O Ruairc go raibh a
dearbhrathar, Tadhg O Ruairc, dol a ghlacan seilbh air Bhreifne an
feadh do bhi se fein air an eirigh amach sin, agus gluas leis gan
fhurach chum a sheilbh dhilis do seasamh.  Lean na triatha ele do
Chaitilcigh a sompla, ionnus gur fagadh lucht cosanta Coigibh
Mumhan 'muininn fhearaibh Mumhan agus na Spannaigh fuidhe
cheannus O Suileabhan Biorra, ach amhain gur fhan Caiptin Tirrel,
Uilliam Burc agus beagan oificigh ele aige.

An feadh do bhi na Sagsonaigh a' brosnamh go neartmhur sieg
Chionnsaile, thug Aoidh Ruadh Ua Domhnall ceannus a mhuintire
do na dhearbhratar Roraigh agus chuaidh fein don Spainn mur aoin
le Reamunn Burc, Aoidh Maistin agus tuilleamh ele.  D'aithnidh
Don Juan nach raibh se fein agus a bheagan sloigh ioncatha leis na
Sagsonaigh agus cuiris teachta an la deighineach de an Deichmhidh
chuige campa na Sagsonach aige fural do righ-thaosach na Sagson
aige deanamh conradh agus coinghill leis.  Budh ghairm sin a fuar
freagra luath gan fhurach agus cuiris an General sin Uilliam
Godolphin chuige an taosach Spannach sin leis na hairteagal
iolbhuadhach sin, eadhon, gur bh'eigin do Don Juan gach dun agus
gach daingneach do raibh ann a sheilbh a thabhart suas, eadhon,
Cionnsaile, Caislean-an-Chuan, Baltimor, Bearehaven agus Dun-
Buidhe; agus go ndeunamh an Deputy long raoigh do Don Juan agus
do shloighte, arm, agus trom-umchar, le bratacha sgaoilte.
Criochnadh air na tearmaibh sin.  Aig so na huaisle do bhi a lathar,
eadhon, Don Juan don leith amhain agus an Lord Deputy,
Riaghlaighthear Mhumhan, Iarllaigh Thuath-Mumhan, Clann-
Ricard, Roisdeart Wingfield, Roibeart Gardiner, Seorsa
Bourchier agus Roisdeart Levison.

Bhi Caitilcigh mioth-sasta go mor trid Eirinn agus go fior-
speisealta san Mumhan le Don Juan mur nach air sheasamh a mach
ni budh chrodha beagan ele do laethibh agus gur bh'eigin do
namhud umhlamh tre chruadal, tre easbhuidhe agus tre chiorra
sloigh, storas cogaidh agus beatha.  Ni raibh beatha she la ele oca.
<L 246>
Bhi a stoir-cisde caite.  Bhi a storas cogaidh raite <a>mach agus ni raibh
a n-airm no a bhfearaibh air son balla no daingneach a raobadh na a
bhriseadh; oir air dtus do bhi se mhile dheug fear armach oca agus
do chaill siad leith a sloighte eidir claodhamh a namhud agus galar,
oir d'fulang a gcabhalach air mur urrad agus d'fulang a sloighte air
talamh tirim.  Agus is uime sin do criochnamh an chomhairle
reamhraidhte leo, oir ni raibh slighe air bith ele oca chum a sabhail
air tharcuisne siorthaigh ach an siege a thogbhail le ar chailleadar
urmhor a sloighte.

Air a' laimh ele, bhi buntaiste gan aireamh gan innsin do na
Catilcigh seilbh Chionnsaile do bheith oca.  Bhi an longphort
armthaigh le dha mhile agus cuig cheud fear fuidhe Don Juan le na
ndochan beatha agus storas cogaidh air na chosnamh le longpuirt
Bhaltimore, Caislean-an-Chuan agus Bhiorra.  Agus mur sin, do reir
stata na Sagson fo n-am sin, ni raibh contabhart do gleic a dheunamh
leo no go dtugfadh cabhar chugtha on Spainn agus, mur an
gceadhna, aimsir a thabhairt do Iarlla Thir-Eoghan agus do na
triatha ele a teacht a gcoimhcheangal le cheile, air nglanamh don
earrach.  Thug O Suileabhan Bhiorra laimh ligthigh dhé-thapaidh air
chaislean Dhuin-Buidhe, a thug se suas seal aimsire roimhe sin do na
Spannaigh air dteacht dhoibh a dtir air dtus, agus gaibhis run
dainghean gan a leigin air sheilbh na Sagson an fad a mhairtheamh
se.  Agus fuair se Tomas Fitzgerald, tighearna Leac-Snaimh,
Domhnall Mhac Cartha, Caiptin Tirrel agus Ulliam Burc le cail
trupaigh a steach an sa chaislean ansa n-aoidhche gan diobhal air
bith a deunamh do na Spannaigh.  Agus cuiris Diarmut O Drioscol
chum na Spainne agus chur litear chruaidh chraidhte leis chuige an
Righ sin a' casaod air feall-ghniomha Don Juan leis an General
Sagsonach, aige radha go raibh a ghnioma fealltach, cealgach,
fuathmhur, neamh-dhaondha.

Is mor an cheim agus a n-onoir a fuair Aoidh Ruaidh Ua
Domhnall uadh Count de Caracena air dteacht do go Coruna a
nGalicia, mur a dtug se ann a chathair fein e; agus sin ceim nach
dtabhradh se do neoch ann a coigibh, ge go mbeidh '<i>na dhucha,
iarlla no barun.  Air gclosmhun do Righ na Spainne go dtainig Ua
Domhnall a dtir ann, do sgriobh chuige an Count de Caracena aige
ordamh dho friathlamh agus iodhacht uasal onorach a thabhart don
Iarlla oirdheirch aird-mheanmnach ud Thir-Chonall, agus dubhart
leis ansa litear cheadhna go raibh duil aige cais Chaitilcigh na
hEirinne do chosnamh, cur a gcais go gcaillfeadh se a coroinn '<i>na
<L 247>
geall.  Air leigin a sgiste do Ua Domhnall, d'fag se iomchuimirce
beatha agus slainte aige an Count, agus thug an Count mur
phreiseanta mile ducat dho, agus gluaisis leis go Compostella, mur a
bhfuair se failte mhor uadh an Aird-easbug sin.  Agus 'naoidheamh
la fithchit don Oig-mhidh dubhart se Aifrinn Aird do Caitilcidh na
hEirinne agus bhi Ua Domhnall a latair aige agus ghlac Corp
Chriosda uadh an Ard-easbug sin.  Agus taireis sin do tus
r. thug se sollamhun onorach dho agus thug se mile ducat dho a
chumhnamh 'asdar.  Agus air dteacht go curt an Righ dho, budh
mhor ollghardus an Righ agus a theaghlaigh uile '<i>na choinne,
agus thug ordamh cabhllach do ghleas gan fhuireach chum a theacht
go hEirinn, agus thionsgun na trupaigh a chrunnadh go Coruna as
gach ard don Spainn.

(DOMHNALL Ó SÚILLEABHÁIN BÉARRA).

Dala Don Juan, gleasis a chabhlach uadh Chionnsaile air an
seiseamh la deug don Mharta agus ni deurna sgur no go dtainig go
Coruna.  Agus tre chasaod O Suileabhan a d'iomcur Diarmut O
Drioscol chuige an Righ, do curadh Don Juan a gcumrach ann a
thuighe fein, aiti ar eug se go gearr '<i>na dheigh trid dholas agus
briseadh cruidhe.  1602.

Bhi Domhnall O Suileabhan, prionsa Bhiorra, '<i>na thriath agus
'<i>na cheann-feine air Chaitilcigh Mumhan a ndeigh Don Juan
Cionnsaile dhiol air dhuas agus prionsaigh Choigibh Uladh
imteacht do dtir fein.  Bhi an prionsa so oirdheirc air son a
shubhailce agus uaisle a chud fola.  Bhi se a seilbh Dun-Buidhe agus
nior dhearmud se gan gach nidh a dheunamh a churfadh an caislean
sin a n-ordamh cosanta a n-aghaidh na namhud.

Aig so na huaislibh do coimceangal iad fein san chruadh-eigin
sin, eadhon: -

Domhnall Mhac Cartha, mac Iarlla Chlancar; Domhnal mac do
O Suileabhan Mor; Conchubhar agus Diarmut O Driscol; Diarmut
O Suileabhan; Diarmut, Donchadh agus Fionngan Mhac Cartha do
threibh Mhic Cartha Riagha; Mac Suibhne; Donchadh O Drioscol
agus a dhearbhrathra.  Choimhcheangal, mur an gceudhna, O
Conchubhar Ciaraigh leis; Mac Muiris, barun Leac-Snaimh (Lixnaw);
Ridire Chiaraigh; Ridire an Ghleanna; Seathan Fitzgerald,
dearbhrathair a n-Iarlla; Seamus Butler, dearbhrathair do bharon
Chaithir; Uilliam Burc; Caiptin Roisdeart Mac-Geochagan, agus
<L 248>
Caiptin Roisdeart Tirrell.

Chur an coimhcheangal so iomnaigh mhor agus measgadh
meanmunn air na Sagsonaigh.  D'ordaigh an President Carew
trupaigh na Bainrioguna crunnadh go Corcaigh, agus ge be do
mhuintir na hEirinne do bhi dilis di, hordamh dhoibh a theacht mur
an gceadhna.  Aig so an chud budh phrinsiopailte dhiobh sin,
eadhon: - Ua Brian, Iarlla Thuath-Mumhan; Mac Cartha Riaghach,
prionsa Chairbre; Mac Cartha Muscruide; Barraigh as Buttevant;
O Donobhan; Mac Gibin, do ngoirthidh an Ridire Bain; Eoghan O
Suileabhan, brathair (ach dearg-namhud) do phrionsa Bhiorra;
Diarmut, brathar do O Suileabhan Mor; agus Donchadh agus
Fiongan Mhac Cartha a threig O Suileabhan Biorra.

Tra chrunnaidh an eatrabhach so uile 'gceann a cheile, do bhi a
n-uimhir os ceann cheithre mhile fear.  Is ro-naireach le hinsin é,
ceithre mhile fear a trod ann aghaidh a gcreidimh agus a dtire.  Do
curadh buidhean diobhtha so, a raibh dha mhile agus cuig ceud
cosaigh agus caogad marcach ann, le Iarlla Thuathmumhan, a
dtosach mhidh na Marta, agus ordamh speisealta aige criocha
Cairbre, Biorra, agus Beantragha do chreachadh; an t-arbhar a (a)
losgadh, an t-eallach do bhreith leis uile, agus gach cineal dioltus
agus droch-ghniomha dar bhfeidir leis a dheanamh (ar) mhuintir na
dtirthe so, ach cagus a tabhart don mhuintir a d'umhlaidh, siad sin
O Drioscol, O Donobhan agus mic Eoghan Mhic Cartha.  Bhi ordamh
aige, mur an gceudhna, amus a thabhairt air chaislean Dun-Buidhe
agus cudamh go dichiollach le buidheanaibh Flower agus Harvey,
agus O Suileabhan Biorra, Caiptin Tirrell, Diarmut Maol Mac
Cartha agus na Creolaigh a shior-ruagadh.  Ach ni raibh se air
chumas an Iarlla aghaidh a thabhairt air Duin-Buidhe, do bhrigh
go raibh sleibhte Bhiorra a seilbh thrupaigh Chaiptin Tirrell,
agus chuaidh se fo chuimirce Chaiptin Flower air oilean Fuidigh
a mbaigh Bhionntragha.  Agus d'fag se a chuideachta fein aige,
mur aoin le buidheanaibh Sheathan Dughdal, tighearna Barra,
Caiptinigh Kingsmill, Buttock agus Bradbury, air shligh go
ndeurna siad uile seacht gceud fear.  Agus '<i>na dheigh sin
phill se go Corcaigh cum cuntas a thabhart don Phresident ann a
asdar.  Taireis imtheacht Thuath-Mumhan, chur Flower e fein air
shligh daingnigh agus cosanta air Oilean Fuidigh.  Ach tre eagla
roimhe le O Suileabhan, a ghearr a mach gach bealach comhluadar,
d'ealoch Flower ais an oilean a ndeigh a ghardal dha mhidh.
Aige imtheacht dho, lean O Suileabhan e agus mharbh iomad do
mhuintir.

<L 249>
(SIEGE, EADHON, CRUADH-GHEIBHIN DUN-BUIDHE.  1602).

Bhi duil aige an Phresident siege a leagan le Dun-Buidhe agus
ghluas se amach air an tritheamh la fithchit don Aibreal uadh
Chorcaigh le cuig mhile fear, mur aoin leis na trupaigh a bhi fuidhe
Wilmot a gCondae Chiaraigh.  Agus thainig se air ann la deighineach
don mhidh 'bhfogus do Bheantragha agus suigheas a champa air
mhachaire Ghoirtin-Ruaidh, mur nduil a namhud a chongal a
n-uamhun, agus a' feitheamh le ocht long dheug cogaidh agus
barcaibh ele le beatha a bhi le theacht as Corcaigh agus as Sagsona
agus a bhi chum teagbhal le cheile 'mbaigh Bheann-Tragha.  Bhi siad
leagthaigh a mach chum trupaigh, arm agus beatha d'iomchar go
hOilean Bhiorra, mur a raibh caislean Dhun-Buidhe a raibh duil aige
na Sagsonaigh siege a chur leis.  Roisdeart Mac-Geochagan, a
shiolaigh uadh an ard-threibh uasal onorach sin Mhaghcasaoil, fuar
se ordamh uadh O Suileabhan Biorra ceannus agus coimheacht an
chaislean, agus bhi aoin cheud agus fithche cosaigh fuidhe na
smacht.  Is maith a thuill siad laoichrigh crodha ghoirmhint
dhiobhtha.

Ansa n-am cheudhna bhi Wilmot go buadhach a gCondae
Chiaraigh; oir, taireis bhriseadh Chionnsaile, cuireadh ann sin e le
seacht gceud deug cosaigh agus trupa marcach chum na tire sin mur
a dtug se amus longpurt ann sa n-aoidhche air Aoidh Suibhne eadra
Ashkeaton agus an Gleann, mur ar mharbh se dha cheud da mhuintir.
Ghluas se chumh fada le Carraig-a-Phull, agus fuair a n-aiti sin
folamh 'ndeigh lucht a chosanta imtheacht as, agus ghlac se seilbh
air agus thug se a cheannus do Chaiptin Colum.  Thrasnaidh se an
sin ann Amhun Caisin, d'aimhdheoin Sheathan mhic Tomas
Fitzgerald, an Caiptin og Tirrell, Aoidh Mhac Suibhne, Eoghan O
Maille, Roraigh agus Feidhlim O Conchubhar agus Gearall Mhac
Muiris, dearbhrathar an bharun.  Chrunnaidh siad aige Leac-Snaimh
le cuig ceud cosaigh chum toirmeasg a chur air.  Ach a cheudhna,
leag Wilmot siege le Leac-Snaimh, aiti a raibh cuigfhear agus da
fhithchit a ngairistean, aige a raibh duil a chosnamh go huar a'
bhais.  Ach le heasbhuidhe uisge budh heigin dhoibh umhladh do
n-aimhdheoin.  B'eigin do chaislean Ballyhow, caislean Gregory
agus Rathane, longphuirt Ridire Chiaraigh, tabhart suas mur an
gceudhna.  Fo n-am sin fuar Wilmot ordamh an tir sin fhagbhal
agus a theacht fo dhein an Phresident air la airidhe.

An cabhlach a raibh duil leo a theacht as Corcaigh, thainig siad
<L 250>
air 't-aonamh la deug do mhidhe na Bealtuine go baigh Bheantragha,
lionta do n-uile stor, airm, beatha agus gach gleus ele cogaidh.  Agus
budh (mhór) ollghardus na Sagsonaigh uime sin, oir bhiodar aige tuitim a
n-ead-dochus.  Agus thainig Wilmot air an la ceudhna le na
throm-shloighte agus, taireis iad a gcomhairle cogaidh do chriochnadh,
do shuigheadar a dtinntigh an sin an la deighineach do mhidh na
Bealtuine, agus chuireadar a ndaoine tinne do bhi lionmhur ann a
mbroin-mhairg, agus mharsal a sloighte air an traighe a gcrioch
mhuintir Bharra, mur a ndeachaidh siad a gcampa.  Air an chead la
don Mheoin do chuadh Iarlla Thuath-Mumhan agus Wilmot le na
mbuidhean air bord longa a dol chum a n-oilean mhor; agus air an
dara la chuaidh buidhean Pheircy, agus '<i>na dheigh sin an
President agus an chud ele don armal le na dtrom-iomchar '<i>na
ndeigh.  Chuaidh an President air aghaidh airidheach go mor agus,
sul dar thosaigh se air siege Dun-Buidhe, do dhaingnidh se gach
bealach agus gach casan do leith a chuil.  d'faig na Caitilcigh cáil
soighdearaigh a gcaislean Dhun-Manus agus smaonadar gur choir a
ruagadh as.  Agus is se Eoghan O Suileabhan a hordamh a dhol san
turas sin.  An sin mharsal se fein agus a dhearbhratar (dis treatur do
dtir) le buidhean go Dun-Manus agus, a ndeigh amus a thabhart air an
chaislean agus ceithre-fhear do mhuintir an ghairistean a mharbhadh,
do rinne siad iad fein '<i>na maighistear air agus do chreachadar é.

Chur an President Iarlla Tuath-Mumhan chuige Roisdeart Mhac-
Geocagan aig iarruidhe a cheannach le briob agus an belach a dhiol
(oir budh bheasa gnathsach leis an Phresident an tsligh truailligh sin
do leanmhun).  Ach budh diomhaoin 'asdar, a chomhradh agus a
dhuais, oir bhi duil aige a chais a sheasamh a mach go deireamh
agus sialla chur air 'na chud fola.  Taireis sin do cur an President
Eoghan O Suileabhan chuige lucht freasdal na ngunnaidh mor,
eadhon, dis Spannach agus Eadalach a ghlac O Suileabhan Biorra
chuigthe fuidhe dhiol a ndeigh bhriseadh Chionnsaile.  d'fural an
President luach saoir mhor a thabhart dhoibh do specaladh siad na
gunnaigh mora agus na carastacha do bhrisead an uair a thosachadh
se air a siege, ach chruthaighidh siad iad fein ro-onorach, ro-
uasal, ro-dhilis le trust a bhriseadh no briob a ghlacan uadh mhealltar
chealgach a bhi a' leirsgrios na rioghachta.

Tra thainig an President e fein buailte an gach sligh, do chur se a
thrupaigh uadh an oilean mhor gus a n-oilean beag do bhi fo cheud
coisceim do Bhiorra, san aiti a bhfacaidh se go glan gach car do
gcuiridis dhiobhtha a gcaislean Dhun-Buidhe.  Bhi na Caitilcigh ro-
<L 251>
ghann le iomal an chuan go huile a ghardal, agus mur sin do
fhanadar a n-aon ionad agus dhaingnidh iad fein comh maith agus
b'feidir dhoibh san aiti dar shaoladar a dtugfadh a namhud a dtir.
Agus chum a meallamh ann sa doigh sin, do suighe an President a
champa as a gcomhar don taoibh ele le buidhean Iarlla Thuath-
Mumhan agus a sluagh fein.  Agus ansa n-am cheudhna do
cuirtheadh Peircy agus Wilmot le na mbuidheanaibh go fior-iomal a
n-oilean, no go dtainigeadar a dtir ann eidir dha chreag laimh le
Caislean-Diarmut, agus do chuireadar iad fein ann ordamh catha
gan spais.  Chur an gniomh so a gceill do na Caitilcigh go raibh a
mbeart contrardha do a sabhaltus, agus d'fagbhadar a dtrunsaigh
agus ghluasadar go dian chuige ann ionad do dtainig a namhud a
dtir; ach le gach casadh agus camadh do raibh a n-iomal agus a
sleisibh an chuan chur se eathrunn agus toirmeasg mor ortha agus
tug fuill dho namhud a dtrom-iomchar do thabhart air talamh tirim.
d'ionnsaighdear a namhud go fiochmhur le crodhacht neamh-
chlaortha.  Do sheasaidh an cath seal airidhe ach, tre lionmhur na
sluagh agus neart gunnaigh mora na Sagsonaigh a bhi da leonamh
agus do leadramh, chaill siad ocht bhfearaibh fithchit agus leonamh
Caiptin Tirrell agus cail ele de a mbeagan sluaigh.  Gidheadh, do
luighe na Sagsonaigh ann n-aoidhche sin air a n-arm air mhagh an
chatha.

Fo n-am so thainig long uadh Righ na Spainne go Cill-Mo-
Ciolog laimh le Aird-De feuchant ar sheasamh Dun-Buidhe a mach
cinte.  Bhi cail fear air bord urthaidh.  Agus a measg chaic do bhi
brathar ann dar bh-ainim Seamus Nelanus agus Eoghan Mhac
Aodhgan da ndeurna an Papa easbuc Ros de agus Uachdran
Apstoldha air Eirinn de.  Thug an brathar so dha mhile dheug ponta
leis chum a roinn eidir triatha na gCaitilcigh; agus an cuideamh do 
bhi chum a theacht on Spainn go hEirinn, go dtucfadh se go ro-
ghearr; agus gur crunnaidh dha mhile trupa go Coruna chum a
theacht air aisde sin.  Do chur na Caitilcigh muinighean mhor ansa
gheallamh sin, agus dubhradar le haoin-intin go seasachadh siad an
cruaidh-gheibhin sin ann aghaidh na Sagsonach, agus do chuireadar
teachta go Righ na Spainne aige dearbhadh dho a nduil agus a
n-intin ansa lain-ghuas sin.

Do chuaidh Brian Ua Ceallaigh agus Mathghabhan O Brian air
saile chum na Spainne air an cuigeadh la deug don Mhidh
Mheodhon 1603 leis na sgeala so uadh na Caitilcigh, agus '<i>na dheigh
sin do chur O Suileabhan Bearra roinn don storas cogaidh a thainig
<L 252>
on Spainn go Dun-Buidhe chum an gairistean sin do neartadh.

Do sgriobh an tEasbuc Mhac Aodhgan litear fo n-am so chuige
Roisdeart Mhac Geochagan, ceannfurt chaislean Dun-Buidhe.  Aig
so na briathra: -

"An chliu agus an cheim uasal onorach a ta agadsa, bheir se solas
mor dhamh agus ta muinighean laidir agam le cúnamh mo
Thighearna annsa chas dhliosdionach a ta tu a chosnamh.  Bheidh
luthghair mhor oram a bheith 'seanchus leat fein agus le do
chompanaigh chum go n-aitriseachunn dhiobh stata na neithibh san
Spainn.  Bi deimhin de nach bhfuil nidh air bith san domhan is fear
leis an Righ no mur ta tu a dheunamh.  Ta fios agad go de chumh de-
mheasda agus a ta siad a lathair De, agus go de chumh tairbheach
do ar dtir.  Ann a mbeagan laethibh biadh cuideamh agad onn
Spainn.  Ta ceithre mhile dheug fear armthaigh raoigh chum marsal.
Gheabhaidh sibh uile luach saothar mhaith uadh na Mhordhacht
Chaitilceach an feadh a bheidhis sibh aige feitheamh leis an luach
saothar a ta ollmhuighe aige Dia an sna flaithis dhiobh.  Thainig me
on Roimh go curt na Spainne le Athair a n-ord a ta '<i>na Nuncio
aige an Phapa agus thucfaidhis leis na cumhachta sin a gcuideachta ann
armal Spainneach ann so".

Bhi fios aige Deputy go de comh tairbheach agus a bhi se
caislean Dhun-Buidhe do chlaoidh; oir ni raibh aiti air bith a
laimhibh na gCaitilcigh san Mumhan do raibh tairbhe ann ach é, oir
bhi se '<i>na dhaingneach sabalta oca, agus d'faig se sligh oca
comhluadar a chongbhal suas leis an Spainn.  Do bhrigh sin mharsal
se fo mhile don chaislean, aiti a deachaidh a shloighte a gcampa.
Agus chuaidh a d'feuchaint stata Dhun-Buidhe agus aiti do
gcuirfeadh se battery '<i>na shuighe ach, le neart laimhigh uadh
ghunnaigh na gCaitilcigh, b'eigin do fein agus do lucht leanmhunta
tilleadh chum a gcampa.

Mur bhi an Deputy toilteanach fo dighdion fhaighil do
thrupaigh agus a ghunnaigh mora cead imeartus fhaighil air an
chaislean, d'ordaigh se truinnse fhosglamh.  Is minic a cuirtheadh
tiobadh ortha leis na Caitilcigh, do bhi drudthaidh suas ansa
chaislean, aige raobadh a mach as a ndaingnach agus a' lamhach
leofa as a ngunnaigh beaga, air mhodh gur chunnaidh siad suas tine
bhuan leofa.  Ach, faidheoigh, fuar na Sagsonaigh a ngunnaigh mora
chur na suighe fo cheud agus dha fhithchit coisceim don aiti, agus
battery do chuig ghunna mhor a thogbhal an sin a bhi aig imeartus
air an chaislean do la agus do aoidhche, an feadh do bhi dha falconet
<L 253>
air phuinte talam a' sgrios na n-oibreacha do bhi an taoibh a muigh.
An san am cheudhna do chur an President Caiptin Bostock, Eoghan
O Suileabhan agus Lieutenant Dowling le ceud agus tri fithchit fear
chum amus a thabhart air oilean Doirse, mur bhi porta beag ann
aige na Caitilcigh agus gairistean de dha fithchit fear.  Ach, a ndeigh
gleic chrodha chosanta, do fuair na Sagsonaigh iad fein '<i>na
maighistear air, agus fuair siad tri ghuna mhora, cail bairilligh
puidear agus cail storus cogaidh.  Do marbhadh ceithrear
dhiobhtha, leonamh dis agus rinneadh priosunaigh don chud ele.
Agus do crochadh na priosunaigh gan taise, gan truaighe, gan spas
le hordamh an Phresident.  Agus ni shiad muintir an chaislean
amhain a d'fulang uadh thiarantus na Sagsonach, ach do mharbh
siad gan tiobadh a raibh air a n-oilean eadra fear agus mnaoi, oig
agus arsaigh.  Do marbhadh an mhathair agus an leanaibh air a
cioch.  Sathamh na pastaigh agus thogfaidh a n-airde air bharr pike
leith-marbh iad mur bhall-sampul.  Bhi cud ele dhiobhtha ar
ceangladh cos agus laimh iad agus a dteilginn o mhullach
spioncaibh ard craige sios ansa nfairge.  Agus is beag is fiu so uile
'bhforrad gach tiarantus ele do ndeurna na Sagsonaigh air
Chaitilcigh na hEirinne aige aithleasamh a ngniomha agus a mbeasa.

Do bhi battery na Sagsonach cinte aig imeart air chaislean Dun-
Buidhe gan diosgamh.  Fo n-am so bhi roinn de a ndeigh tuitim,
agus shaoil na Sagsonaigh go raibh bearnnadh raoigh agus hordamh
amus a thabhart.  Ach bualamh tarais iad go neartmhur lan-chalma
agus marbhadh iomad air gach taoibh.  B'eigin do na Sagsonaigh
tilleadh arisd.  Ach a cheudhna, congbhadh suas an bhatailte ionnus
gur thut roinn don vault a steach, agus an meud do bhi a ngar dho,
do tharrang se chuige iad ionnus gur hadhlacadh fuidhe iad.
d'ionsadar na Sagsonaigh a steach air an bhearnn ach, amhul agus
mur tharla dhoibh a roimhe, bualamh air ais a risd iad le moran caill
agus steallamh sios do mhullach na bearna iad.  Bhi an treas
iarruidhe comh miothfhortunach leis an da chead iarruidhe oir, a
ndeigh iad faighil a steach ansa halla an chaislean, b'eigin dhoibh
teitheamh air ais a risd.  Is eigin a thuigsin, caislean Dhun-Buidhe
nach raibh an do fhearaibh comhrac ach ceud agus tri fearaibh agus
da fhithchit, gur lagadh go mor e leis illiacht amus agus a thug a
namhud ortha agus ar marbhadh dhiobhtha le tuitim na mballaigh.
Nior dheacur a chreidbheal go mfuras a gclaoidh le cuig mhile fear
le artillery neartmhur; agus, ge gur (chuir) an righ-mhilidh sin
Caiptain Tirrell le na bhratach sgaoilte crith-eagla mhor ortha go
<L 254>
minich cinte, ni raibh se abulta air an gairistean a shabhal onn
chruaidh-eigin agus onn mhioth-fhortun do bhi a' feitheamh air.

A n-uair a chonairc an President Carew an cosnamh do-
smachtaigh cruadh-mhuinealach do bhi caislean Dun-Buidhe air
slighe a dheunamh, do ordaigh se an ceithreamh amus a thabhart air
aisde ni bh'fear no gach iarruidhe ele roimhe.  Air ann adhbhar sin
d'ordaigh se trupaigh ele do thaothaghudh le crann-chor uadh
bhuidhean an Phresident fein, agus bhi siad so chum cuideamh
'fhaighil uadh ann chud ele don bhuidhean cheadhna agus le
buidhean Iarlla Thuath-Mumhan.  Agus annsa n-am cheudhna bi
ordamh aige Peircy agus Wilmot bheith raoigh chum marsal chum an
campa do cosnamh agus cuideamh leis an mhuintir ele do mbeidh
riachtnus ortha.  Do lean na gunnaigh mora do imirt air an chaislean
uadh an cuig o chlog air maidin go di an naoi tra nona,  a n-uar a
thut torr don caislean air a raibh gunna mor '<i>na shuighe a thug a lain
cian do na Sagsonaigh.  Gidheagh, do chongbhadar suas an lamhach
leis an taoibh aghaidh don chaislean go di buille 'chlog san la nuar a
rinneadh an bhearnn agus rinneadh beart chum an t-amus a
thabhairt.  An bhuidhean do bhi chum ucht a thabhart air an amus,
do rinne na Caitilcigh gleic chruaidh leo feadh aimsir fhada.  Ach
faidheoigh, le hain-mheud uimhir a namhud, b'eigin dhoibh tabhart
suas agus (gus) chur na Sagsonaigh a mbratach a n-airde air thorr do
chud an chaislean.  Griosthaighear le headochus an beagan
buidhean do fhearaibh oirdheirc a bhi san chaislean.  Agus do rinne
athnuadhugh air an chomhrac agus throd go fuilteach feargach no
go dtainig a n-aoidhe; air uairibh ann sna vaults a' chaislean, ann sna
soilleir, annsa halla agus air na steirigh, ionnus go raibh fuil go glun
an gach ball.  Cailleadh iomad do na Caitilcigh ansa dearg-ruathar
sin.  A measg chaich bhi Roisdeart Mhac-Geochagan a gceannfurt
leonta, an fear a raibh a chrodhacht coimh-ionann le uaisle a chud
fola.  Gidheagh, ni raibh an caislean a seilbh a namhud.  Thug siad
an dara ruathar air na marach, aige cur a nduil go seachnachadh siad
nios mo fola do dhortamh.  Agus d'fuagur siad na coinghill so don
mhuintir a bhi a gcruaidh-geibhinn san chaislean.  Ann beagan do 
bhi beo san chaislean, tra chaill siad a gceanphurt, agus nach raibh
siad air son an aiti do chosnamh no do sheasamh, d'aomadar air na
tearmaibh sin air acht a leigin as le na n-anam.  Ach a cheudhna, ni
dtabhradh Mac Geochagan eisdeacht do na ngeallaidh cealgach, ge
go raibh se gonta go marbhthach agus, air bhfaicsin na Sagsonaigh a'
teacht a steach go lionmhur, d'eirigh se '<i>na sheasamh, ge go raibh se
<L 255>
a' gleic leis an bhais, agus thug laimh air choinneal lasta agus thug
iarraidh air a sathamh ann a mbairille pudar do bhi laimh leis, mur a
nduil go seidfeadh se e fein agus a namhud a n-airde annsna
speirigh nios luaithe no d'umhleachamh se dhoibh.  Ach cuirtheadh
toirmeasg air on gniomh sin a dheunamh le Caiptin Power a rug air
eadra laimhe agus a mharbh go neamh-throcaireach neamh-
dhaoinne é.  Bhi fios aige Mac Geochagan nach raibh sabaltus ann a
dtearmaibh air bith do dheuntaigh leis na Sagsonaigh, agus go
mfearr leis bais a d'faighil a' trod no umhlamh don mhuintir nach
raibh uaisle no onoir no trust ann a ngeallamh.  Bhi ceud agus tri
fearaibh agus da fithchit do laochraigh crodha uasal annsa
chaislean; agus nior fhag neoch oca ann a bheatha beo é nach ar
marbhadh, nar crochadh no nar hadhlacadh fuidhe na ballaigh nuar
a thut siad.  Cha raibh an garastun so raoigh suas do shoighdearaigh
diolta no toghtha le crann-chor, ach do fhearaibh uasal onorach a
leag sios a mbeatha go toilteanach air son a gcreideamh agus a dtire.
Adeir na hughdar Shagsonach fein nach ar cosnamh cuan no
caislean air drum talmhun no tragha riamh chumh diongmhalta leis.
Do mhair siege Dun-Buidhe cuig la dheug do reir Sagsonach fein.
Chosan se se cheud fear do na Sagsonaigh.  Do leagadh an caislean
an a gceithre la '<i>na dheigh le hordamh an Phresident agus nior
fullangadh cloch de air mun a cheile.

An armal Spainnach do bhi chum a theacht go hEirinn, do
chruinnidh siad go Coruna, agus do be a n-uimhir, ceithre mhile
deug fear.  Agus an t-am do bhiodar ollmaigh chum a dhol air saile,
do thainig sgeala gur sgriosadh caislean Dhuin-Buidhe.  Uime sin
do chur an Righ ordamh chuige Count de Caracena a n-asdar do chur
air gcuil go hath-la no go bhfaghadas dearbhadh na sgeala as Eirinn.
Bhi a cabhlach fein aige Bainriogun Siobal air choiste na Spainne
aige faireachus na Spannach agus tuilleadh beatha do chur fo na
ndein; d'ordaigh si mur an gceudhna dha mhile trupa ele a cur go
hEirinn chum cuideamh leis a' Phresident.

(MOUNTJOY I gCÚIGE ULADH.  1602).

Taireis bhriseadh Chionnsaile, mur dubhramur shuas, do phill
prionsa Tir-Eoghan go Coigeadh Uladh.  Agus tra chualaidh an
Deputy sin, do (do) thional se a shloighte agus marsal (chun) an
choigibh sin iad, mur ar thog se droichead trasnna an Amhunn
Dhubh agus garastun dar ghoir se Charlemont de.  Agus d'fag se
<L 256>
Captain Toby Caulfield ann agus ceud agus caogad fear aige ann.
Agus do chur se Sir Richard Morrison agus a shloighte go Dunghaininn
agus iad fhaighil '<i>na maighirtear air (ann) a n-aiti sin.
Ach, air gclosmhun do mhuintir na tire sin go raibh an Deputy agus a
shloighte 'teacht, do thineal siad gur chur fa dhearg-lasar e, no gur
fhagbhadar '<i>na ghual ghrios e mur aoin le chaislean Thir-Eoghan.
Thainig an Deputy an sin mur choimhcheangal Dockraw leis.

D'ealoich prionsa Tir-Eoghan go Caislean Ruadh air Amhun na
Banna. Sgrios na Sagsonaigh an tir sin gur fhaig '<i>na fasach í o sin go
hEanaicsgeillin.  Rinne siad iad fein '<i>na maighistear air oilean
Mhaicire-Lunaigh, aiti a raibh storas cogaidh aige prionsa Thir
Eoghan, agus oilean ele ann a bhfuar siad tri ghunna mhora ann.
Fuair Dockraw, a bhi '<i>na cheannfurt garastun aige Uathnaigh, ordamh
Ua Neill a ruagadh as Duin-Geibhin a n-Arachta Ui Cathan; an feadh
do bhi Chichester aige ceann na dtrupaigh onn gharastun go Carrag-
Fheargus, bhi Morrison aige coimheacht Tuam agus an Deputy e fein
a' gardal an bhealaigh go Cilletro.  Gidheagh, d'aimdheoin an gheur-
fhaireachus so uile agus neart a sloigh, do mharsal Ua Neill le se
cheud cosaigh agus fithchit marcach onn Chaislean Ruaidh go Loch
Eirnne gan duath gan dochar gan diobhal ach ge be fuar se a' subhal
bealaigh uagnach.  Agus, mur nach raibh se ionchatha le na
namhud, d'fan se a n-aiti uaigneach shabhalta, do ngoirthidh
Gleann-Choncein, a bhfogus do Loch Eirnne, mur ar shuigh se e fein
air mhodh nach raibh nidh air bith a churfadh ceasnnamh air.  Ni
deurna an Deputy nios faide 'thoraigheacht air an t-am sin, ach na
tiortha do sgrios agus do losgadh mur aoin le briseadh na
caithchireacha cloiche aige Tulaigh-Oig, aiti do gcuraidis prionsaigh
Thir-Eoghan a gcoroin.

(MOUNTJOY I gCÚIGE CHONNACHTA.  1602).

Bhi an Deputy saisde le na euchta 'gcoigibh Uladh.  Mharsal se
chum a n-Ubhar air an t-aonadh la deug de September, agus uadh sin
go hAith-Cliath, aige fagbhal Coigeadh Uladh air sturaigheacht
Dockraw, Danvers agus Chichester.  A midh na Samhna do chuadh a'
Deputy air asdur ele go Connachta a dheunamh siothchainte an san
choigeadh sin.  Dhibhir Sir Oliver Lambert na Burcaigh mur aoin le
Mac Uilliam, a dtriath, as Condae Mhuigheo.  Thug an Deputy
pardun do O Conchubhar Shligeach, Roraigh O Domhnall, na
Flaithbhearthaigh, na Mic Diarmut, O Conchubhar Ruadh agus
<L 257>
tuilleadh ele.  Na triatha ele bhi coimhcheangailte de O Neill agus
nach n-umhlachadh .i. Ua Ruarc, Maguibhir agus Captain Tirrell.
Nuar a fuair an Deputy longphurt na Gaillbhe raoidh agus chur se tri
chineal trupaigh annsa toir air Ua Ruarc; agus phill se fein go hAith-
Cliath chum cuideamh a chur fo dhein Chichester chum Brian mhac
Art, a thainig go Cioll-Ullta le cuig cheud fear, a ionnorbamh as a'
tir.  Do rinne Chichester an t-ordamh sin a choimhlionamh air mhodh
thiaranta le sgrios beatha agus marbhadh daoine gur eirigh gorta
agus plaigh do thairbhe.  A deir Cox go raibh paistigh aig ithe na
gciocha de maithireacha a fuar bas don chiorra, agus a deir, mur an
gceudhna, nach raibh an ghorta a bhi 'Jerusalem nios mo no e.

(COMHRAC I gCÚIGE MUMHAN).

Cha dtug caill chaislean Dhun-Buidhe mith-mheisneach do
phrionsa Bhiorra no toirmeasg a chur air gniomha uasal onorach a
dheunamh.  Nuar a thainig Diarmut O Drioscoll onn Spainn, do
cuirtheadh Conchubhar, mac O Drioscoll Mor, air ais chum na
Spainne aige iarraidh cobhar agus cudeamh ath-laimh a d'faighil.
Annsa n-am cheudhna do mharsal O Suileabhan Biorra agus Caiptin
Tirrell le mile fear armach go Musgraidh, go ndeurna siad iad fein
'<i>na maighistear air Charrag-na-Cora, Dun-Doirire agus
Maghcrump, aiti ar churadar garastun; agus a dtug se air Mhac Donchadh
an Ghleanna greamadh leis.  Agus '<i>na dheigh sin do thug se ruag go
himeal Chorcaigh agus do phill se lodailte de chreachaibh.

Bhi Aoidh Ruaidh O Domhnall cinnte annsa Spainn aige
oibreadh go dichiollach air son a thire.  S<g>riobh se litear annsa
n-am cheudhna o Choruna chuige O Conchubhar Chiaraigh.  Aig so
mur a dubhart: -

"Bhearthaidh an doctur agus Diarmut O Drioscoll cuntas dhut fo
gach nidh do bhfuil a' dol air aghaidh ann so.  Cuirtheann a' Righ
airgit agus storas cogaidh chugaibh.  Creid me nach ndeun se
dearmud do nidh air bith a dheunus gar do Chaitilcigh na hEirinne,
suid is go gcosanfadh se an chud is mo do righeachta dho.  Deuna
do dhichioll chum aoibh an Righ so do chongbhal agus an
breithneamh maith a ta aige air mur ngniomha euchta.  Aitchim thu
aithris dhamh fo mur ta gach nidh a' dol air aghaidh a nEirinn agus
go fior-speisealta cia shiad a bhfuil muintir na Bainrioguna a' cur an
aghaidh a nis."

Do lean Cormac mhac Diarmhut Mhic Cartha, prinse
<L 258>
Mhuscraigh, beusa salach truallaigh Iarlla Ur-Mhumhan, Tuath-
Mumhan agus tuilleadh ele.  Gidheagh, nior shabhal sin e o
baramhul a bheith air a bheith 'congbhal suas comhluadar cealgach
le O Neill, O Domhnall, Fingean Mhac Cartha, Seamus Mhac Tomas,
O Suileabhan Biorra agus namhud ele do na Sagsonaigh.  Agus is se
Tadhg Mhac Cartha, a bhrathar fein, a thog an diomugh sin do.  Bhi
an fear sin a seirbhis na Bainrioguna air dtus agus d'fag se e le linn
bhriseadh Chionnsaile agus cheangal leis na Caitilcigh.  Agus, a
ndeigh roinn don airgit fhaighil a thainig onn Spainn chuige na
Caitilcigh, theanta se a risd agus ghlac dighdion fuidhe bhrataigh
Shagson.  Agus, mur a nduil gur moide a beidh glacan air
umhlaigheacht neamh-chinte, theantach se '<i>na spitheoir a n-aghaidh
a chairde fein a bhi roimhe sin rannphartach leis ann gach gniomh.

Taireis an President comhairle dheanumh le na chompanaigh
claoin-bhreitheach, d'ordaigh se Cormac Mhac Cartha chur a
bpriosun.  Agus do be a riasun fo sin, budh mhaith leis seilbh
chaislean Mhic Cartha aige Blaithearnaigh fhaighil.  Agus leag se
a mach Wilmot agus Harvey chum an bheart so a chur a gcrioch.  Agus
an feadh do bhi na neithibh so 'dol air aghaidh, do cuirtheadh
Caiptin Táidhg chuige aige iarraidh air an caislean a thabart suas do
na Sagsonaigh.  Bhi an cais so cruaidh.  Bhi Mac Cartha 'ngeibhinn,
bhi a bhean agus a phastuighe a bpriosun, agus (an mac) budh sine
aige 'deunamh steadoir a gCalaiste Oxford.  Nuar a dhearc air a sdata
fein do gach taoibh, do chur se sgeala chuige ceannfurt a' chaislean a
sheilbh a thabhart suas do Chaiptin Taidhg.  Air an gconradh sin
tugadh mainistear Chill-Cre agus an caislean suas do Chaiptin
Taidhg.

Bhi Cormac Mhac Cartha cinte '<i>na phriosunach aige Carew a
gCorcaigh.  Cuartadh na fiadhnusach a bhi chum mionnadhugh ann
'aghaidh, eadhon, easbuc Gallda Chorcaigh agus Doiminic Seursal.
Bhi a bheatha a gcontabhart agus a mhaoin shaoghalta a seilbh a
namhud.  d'ordaigh an President garda dubalta 'chur ar an
phriosun, d'eagla go n-imeachadh se.  d'aimhdheoin sin uile, fuar
oigfhear uasal, dar bh'ainim Eoghan Mhac Suibhne, a steach san aiti
a raibh se 'ngeibhinn, gur ghearr le eighchumalt na boltaigh a bhi do
chreapull agus gur leig sios trid fhuinneog chuige seisear
companach e, do bhi a' feitheamh air agus a chur thairis an bhalla e
gan fhios don lucht faire.  Comh luath agus thainig se go Muscraigh,
chas O Suileabhan Biorra leis agus choimhcheangal se leis a
n-aghaidh namhud na tire.  Agus ni dearnadar comhnuighe le na
<L 259>
mbeagan lucht cumann gur leagadar siege le Carraig-a'-Phuca do bhi
air chomhacht chlann Tadhg Mhic Cartha, a fuar cairdis uadh na
Sagsonaigh air son a bhfeill-bheart a n-aghaidh phrionsa
Mhuscraigh a mbrathar fein.  d'ioslaigh O Suileabhan a n-aiti sin
agus dha aiti ele a Muscraigh, mur ar chur garastun ann fuidhe
Chormac Mhac Cartha; agus '<i>na dheigh sin phill se go Biorra chum a
aiti fein.

Thug imtheacht Mic Cartha cradh mo<r> intine don Phresident.  Bhi
fios aige go raibh seirce mhor aige muintir Mhuscraigh dho.  Bhi
fios aige, mur an gceudhna, da bhfaghadh a gcomhluadar le O
Suileabhan Biorra agus Caiptin Tirrel, go ngearrfeadh se a mach
comhluadar Wilmot le Corcaigh agus e sa n-am cheudhna 'leagan
siege le Maghcrump.  Sgriobh se litear san n-am cheudhna chuige
Wilmot, do radha leis, muna mbeidh se 'mhaighistir air chaislean
Mhaghcrump ann a gceithre huaire fithchit, go ma heigin do ann
siege a thogbhal agus na trupaigh tabhart air subhal uadha; a<gus>
cuirtheadh ordamh cruaidh chuige na tighearnaigh Barra agus
Roisde suil gheár a chongbhal ann a dtir fein le Mac Cartha.

Chur na sgeala sin tuirse mhor air Wilmot.  Budh mhaith buadh
fhaighil air mhuintir an chaislean agus a n-ar a thabhart, agus budh
naireach leis imtheacht le mioth-laochdacht.  Ac theagaibh don
caislean teine do ghlacadh agus nior bh'feidir na lasracha do
mhuchamh.  Air bhfaicsin sin don mhuintir a bhi 'ngeibhinn ann,
b'eigin dhoibh sgionnamh a mach ann a mbamhunn cul, aiti a raibh
contabhart dhubalta ortha, mur bhi lasracha an chaislean agus teine
a namhud.  Ach a cheadhna, eadra eudochus agus mear-chalmacht
do gearradar a mbealach, claoidheamh a laimh, trid lar a namhud le
fior-bheagan caill air a dtaoibh fein.  Agus air an modh sin fuaradar
a mbealach.  Nuar a muchadh na lasracha an chaislean, d'fag Wilmot
cail trupaigh a ngarastun ann agus chuadh an la '<i>na dheigh sin go
Corcaigh.

Is mor an measgadh meanmun a thainig air Chaitilcigh
Mumhan agus na hEirinne go hiomlan air gclosmhun bas Aodh
Ruaidh Ui Dhomhnall.  Chuaidh an prionsa so chum na Spainne
'ndeigh bhriseadh Chionnsaile, aiti ar obraidh se go dian dichiollach
aig iarraidh cairdis agus cobhar do na chreideamh agus do na thir.
Thainig Caitilcigh Mhumhan nach raibh dail cobhar no fuasgalt
dhoibh on Spainn.  Bhi siad brisde sios ann a gcruidhe agus a
meisnigh.  D'umhlaidh Domhnall Mac Cartha, Ridire Ciaraigh,
Domhnall mac O Suileabhan Mor agus a lain ele fuidhe dhaor-
<L 260>
smacht na Sagson.  Chuaidh Caiptin Tirrell agus a thrupaigh fein go
Connachta.  Chrunnaidh Wilmot cuig mhile fear go Gort-na-Cailligh,
san aiti do ngoirtidh Gleann-Garbh, mur ar chur se forfhogradh
a mach pardun a thabhart a n-ainim na Bainrioguna do gach aoin a
threigfeadh O Suileabhan Biorra.  Sgar a chairde agus a
chompanaigh uadh an prionnsa so.  d'imthidh a thrupaigh
Connachta uadh agus a gceannfurt, Tomas Burc, chum a dtire fein;
ghlac se fein a raoghan a sampul a leanmhun nios luaithe no
d'umhlachadh do namhud neamh-dhaondha.

Air an la deighineach don Deich-mhidh chrunnaidh O
Suileabhan Biorra, O Conchubar Ciaraigh, agus beagan ele do uaisle
Mhumhan an beagan beag da trupaigh a ghreamaidh dhiobhtha leo
go Connachta - agus ni mo go ndeurna siad uile ceithre cheud fear -
mur nduil dighdion a ghlacan fuidhe bhrataigh phrionnsa Thir-
Eoghan.  Trid Choigeadh (Connachta) an bealach budh ghiorra, ach
bhi an tir sin fuidhe na Sagsonaigh agus garastun oca ann gach ard.
Budh mhian leis an tSeanainn a thrasnam agus a dhol go tuigh Ui
Ruarc, prionsa Bhreifne, trid Chonnachta.  Char bheith olcas na
slighe agus easbhuidhe beatha a ndochar dar bh'eigin do
coraigheacht leis, oir b'eigin do a bhealach a throd le na namhud.
Air iomal Mhuscraigh do leanam e (le) Clann Chartha agus '<i>na
dheigh sin le muintir Dhuiche-Alla agus a risd aige Sliabh Luachra
le garastun Chaiptain Cuff, na Barraigh agus Clann-Gibean agus,
fadheoigh, aige Sliabh Feidhlim a gcrich Ui Chearbhull le buidhe<an>
a chur Iarlla Urmhumhan '<i>na n-aghaidh.  Ni leightear as sdair ni air
bith is cosmhulach le eirigh a mach Cyrus agus a dha mhile
Greagach no retréit O Suileabhan Biorra.

A ndéigh asdar tursa deacrach thainig O Suileabhan air an
seachtadh la don Oig-mhidh go coillig Bhrosnach as cionn
Luimneach 'bhfogus don tSeanann, aiti ar shuigh se a bhuidhean
bheag a gcampa no gur criochnadh comhairle leo um an tSeanann
do thrasnadh.  Do rinne siad báduighe de shlata sulach agus
bransaigh ele ar na bhfolach da chroichne eich agus thugadar leo san
n-aoidhche iad go Purtlochan as coinne Portumna.  Chuaidh O
Maille air an chead churach oca agus báthamh e fein agus
deichnamhur ele, ach fuar an chud e<ile> a nonn sabhailte don taoibh
ele.  Agus, a-nuar a chuntas O Suileabhan a bhuidhean, ni dearn siad
ach dha cheud.  Gidheagh, do mharsal se trid Ghaillbhe go Maine,
tir Ui Cheallaigh, aiti dar bh'eigin do gleic chruadh a dheunamh le
namhud ur.  Theagaibh se le Caiptin Malby, Sagsonach, Tomas Burc,
<L 261>
dear-bhrathar Iarlla Chlann-Ricard, agus triatha ele 'bhfogus do
Achrum le uimhir mhor fear os cionn a shluagh beag fein.  Thosaigh
an cath eotarra le coimh-ionann urchoide ach marbhadh Captain
Malby, an General Sagsonach, agus fuar O Suileabhan an bhuaidh
ortha, ce lionmhur a sluaigh, agus lean se do asdar go dtainig se go
Breifne mur a raibh gardachus mor air Bhrian O Ruarc '<i>na chomhar.

Bhi ceannus thrupaigh Mhumhan aige Wilmot an feadh do bhi
an President air gnoithe a nGaillibh.  'nDeigh imtheacht O
Suileabhan, do chur se ceithre cheud fear o Chorcaigh fuidhe an
Ridire Ban agus Caiptin Tadhgh chum sgrios Bhiorra agus
Bheantragha.  Ghlac siad seilbh air caislean Ard de agus
Carraganneasa.  Agus cuaidh Caiptin Fleamunn air bord longa no
gur sgrios se oilean na nDuirsidh, mur bhfuar se storas cogaidh
O Suileabhan agus gur mharbh se gach aoin da bhfuar se beo air
an oilean.

Do lion muintir Chairbre lan uamhun agus eagla air bhfaicsin
gach tiarantus agus foladus do raibh na Sagsonaigh dheunamh san
tir sin.  Agus thog siad suas arm fuidhe cheannus Chlann Chartha,
Diarmut, mac do O Drioscol, agus na Mic Suibhnne.  Agus, air
marsal a mach, do casadh iad leis an armal Sagsonach aige Cládach.
Chathadar iomdha la a' sgeirmisg le ceile le coim-ionann buaidhe.
Tadhg O Mathghamhnaigh, a roibh onoir aige tosach air an chath so,
ruag se gach aoin dar chur an aghaidh.  Rinne marcsluaidh Mac
Cartha agus na Mic Suibhne euchta onorach.  Ach bhi roinn do
mharcsluaigh Mic Cartha do timchiolladh leis na Sagsonaigh agus a
gearramh '<i>na bpiosaigh.  Rinne Tadhg O Howley gniomha eachtach a
n-aghaidh an Ridire Bhain.  Marbhadh Eoghan Mac Aodhgan,
easbuc Ros, ansa teagbhal sin.  Agus sagart naomhtha dar bh'ainim
Diarmut Mhac Cartha, bhi aig iarraidh freasdal a thabhart do ce be
bhi a' tuitim san chath do Caitilcigh, do rinne na Sagsonaigh
priosunach de agus thug go Corcaigh e.  Furalamh prontanus mor
dho ach teanta air an chreideamh Ghallda, ach ni raibh brigh ann a
bpleideal leis.  Ceangladh do urbas each mire e agus, a ndeig
rosamh trid sraidibh na catharacha sin, do crochadh as mbraraigh e
agus, a-nuar a bhi se leith-mharbh, rinneadh ceathramhnach de,
strocamh a mhanach a mach agus a bull sgabpaidh air feadh na
sraidibh.  So an doigh da ndeunamh na Sagsonaigh an soisgeal a
theagasc.

An sparnn so a rinne muintir chriche Cairbre an t-am sin, do be
an ghleic dheighineach e feadh fhlaithis na Bainrioguna a gCoigibh
<L 262>
Mumhan a dtaoibh reim no creideamh.  Bhi se ro-lag le theacht
chum treise.  Meith a n-iarraidh air Chlann Chartha.  d'iarr
siad pardun air a' Phresident trid Chaiptin Taaffe agus fuaradar
e.  Chaill Tadhg O Mathghamhnaigh a chionn le buidhean Sagsonach
thainig os nis air.  Chosnaidh Mac Muiris le trupa ceithirn a
bhfad do imsir air Sliabh Luachra an aghaidh na Sagsonach, agus
bhi comh adhbhar '<i>na dheigh sin agus (go) bhfuair se a
phardun agus seilbh a tallta agus a thiodal, barun Leac-Snaimh.
Aig sin dearamh le cogadh Mhumhan.

Ni she O Suileabhan amhain bhi aige iarraidh dighdion fuidhe
sgiathanaibh Ui Ruairc, prionsa Bhreifne, oir, air dteacht an sin do,
fuar se roimhe Uilliam Burc, triath na mac as Connachta, agus
Cuchonnachta Mac-Guibhir as Condae Fearmanach, a dhibir na
Sagsonaigh agus do ndeurna siad triath de na bhrathar, Conchubhar
Ruaidh Mhac-Guibhir, a bhi 'cosnamh taoibh na Bainrioguna, agus
chur siad garastun comhgarach do Loch Eirnne do anacal.  Do
thairbhe mur bhi 'seasamh go dilios a dtaoibh na Bainrioguna, do
ghoirtheadh na hEirinnigh Mac Guibhir Gallda dhe.  Thug an
cruadh-fhortun ceadhna O Suileabhan Biorra agus Macguibhir a
gceann a cheile an t-am sin, agus cineamh comhairle leo a dhol fo
dhein phrionsa Thir-Eoghan agus a bhrosnamh um an cogadh
athnuadhugh a n-aghaidh na Sagsonaigh.  d'fagadar, a cheadhna,
iomchumairce beatha agus slainte aige O Ruarc, prionsa Bhreifne;
agus (iad) fein agus Caiptin Tirrell le buidhean bheag de fhearaibh
fior-dhighlios - agus ge go raibh na bealaigh go holc agus a n-aimsir
stoirmeal - chuadar comh fada le hiomal na hEirnne.  Is an sin do
b'eigin dhoibh a mbealach a throd trid gach pas leis na Sagsonaigh,
agus rugadar buaidh an gach teagbhal agus, '<i>na dheigh sin, fuar
Macguibhir seilbh a thalta fein air ais a risd.

An feadh do bhi O Suileabhan agus Macguibhir air iomal na
hEirnne 'breith buaidh ann gach cath, fuar Lord Mountjoy, an Deputy,
sgeala as Sagsonach go raibh an Bainriogun Siobal a n-éigneadh bais
agus budh mhor 'iomnaigh agus a uathbhas um na sgeala sin.  Bhi
fios aige go de comh neamh-chinte neamh-bhuan a bhidhis neithibh
daondha agus go speisealta measg daoine ceann-treun, stracamhul,
consboideach cosmhul leis na Sagsonaigh; agus, a d'eagla áthraidh a
theacht a gcrioch-smacht na rigeachta, budh mhaith leis go
speisealta deiream a chur leis an chogadh a nEirinn.  Budh e prionsa
Thir-Eoghan ceap-toirmeasg na siothchainte 'gCoigeadh Uladh agus
a chongbhaidh cinte air a ghairde aig feitheamh le cudeamh
<L 263>
coigcriocha.  Do bhrigh sin meas an Deputy tairbhe mhor a bhladar
chum siothchainte agus thug trid a chairde furalacha dho.  Bhi na
gealllaidh bladarach.  Geallamh pardun do fein agus an meud a bhi
coimhcheangailte de, libeartaigh a gcreidigh, agus seilbh
siothchantach a dtalta, air acht iad a gcud airm a leagan sios.  Ghlac
Ua Neill agus a chairde an fhural sin a fuar siad agus shuigheadar
a steach ann a nduchaibh dhighlios a sinsear a risd air feadh seal
aimsire ann a siochainte.

A deir na hughdar gur fo n-am so a thainig an paiteainte
ionraidhte sin Bhainriogun Siobal chuige Roraigh O Domhnall,
prionsa Thir-Chonall, agus a sgriobhadh 'reir chomhairle Mountjoy
agus Comhairle na hEirinne.  Bhi se sgriobtha 'Laidion agus a
nGaoidhilig.  An so a d'fural an Bhainriogun do O Domhnall agus a
lain de uaislibh ele de lucht dúthcha pardun iomlan ann a
ndeachaidh <t>hart agus maitheamhnus ann a gciortha.  'nDeigh na
gcraobhubh geinealach de Chlan Domhnall, an phriomh-uaisle a
hainimneadh san phaiteanta ata - O Buidhle, O Cathan, O
Ceallaigh, O Gailte, O Crionan, O Cearbhull, Mac Neinigh, O
Cinneadaigh, O Maolrian, O Rabhartaigh, O Tiarnan, O Créan, O
Duibhir, O Ciaran, O Maoileagan, O Rodaigh, Mac-a-Bhard, O
Donagan, O Meallan, O Muraigh, O Dothartaigh, O Miochan, O Cleirigh,
Mac Laichlin, O Sireadan, O Caiside, agus iomad ele.  Dátalamh an sgribhionn so air
seiseadh la fithchit don mhidh Fhabhra a nAith-Cliath 1603.  Ta se
siallaidh le sialla mor Shagsona.  Agus e signealta, chuadh Pilip
O Neill, O Domhnall, O Suileabhan Biorra agus triatha ele
Eirinneach san tsamhradh '<i>na dheigh sin go Sagsona a dheunamh
a n-umhlaigheacht do an Chead Seamus, Righ Bhreatun.
Gidheagh, ni bhfuar O Suileabhan Biorra pardun, agus do bhrigh
sin chuaidh chum na Spainne.  Agus budh mhor gardachus an Treas
Philip, Righ na Spainne, '<i>na choinne, go ndeurna se ridire
de agus '<i>na dheigh sin Iarlla Bhiorra de, agus ta treibh a
seilbh na ceime ceadhna san Spainn gus a nuigh.

(NA GARASTÚIN IN AGHAIDH UÍ NÉILL).

Aig so ainim agus uimhir na ngarastun a bhi 'gcoigib a
n-aghaidh Ui Neill agus a lucht leanmhunta: -

Aige Carrag-Fheargus: ocht gceud agus caogad cosaigh agus
ceud is cuig-fhear air fhithchid marcach fuidhe cheannus Sir
Arthur Chichester.

<L 264>
Aige Leath-Cathal: tri cheud cosaigh fuidhe Sir Richard
Morrison.

Ubhar Cheann-Tragha: ceithre cheud agus caogad cosaigh agus
caogad marcach fuidhe Sir Francis Stafford.

Aige Purt-a-Nurasaigh: se cheud cosaigh fuidhe Sir Samuel
Bagnal.

Aige Ardmhach: ocht gceud cosaigh agus ceud is cuigear air
fhithchit marcach fuidhe Sir Henry Danvers.

Aige ann Amhunn-Dhubh: tri cheud agus caogad cosaigh
fuidhe Chaiptin Williams.

An t-iomlan a ngarastun.  Marcaigh: 350, Cosaighibh: 3350 = 3700.

(SLUAITE UÍ NÉILL).

Aig so uimhir na sloigh a bhi aige prionsa Tir-Eoghan agus na
triatha ele bhi coimh-cheangailte leis a gCoigeadh Uladh a
n-aghaidh na Bainrioguna: -

Air dtuis, aige prionsa Thir-Eoghan bhi seacht gceud cosaigh
agus dha cheud marcach.

Cormac Ua Neill (mac an Bharun): tri cheud cosaigh agus tri
fithit marcach.

Art O Neill: tri cheud cosaigh agus tri fithchit marcach.

Heanruighe Og O Neill: dha cheud cosaigh agus dha fhithchit
marcach.

O hAgan: ceud cosaigh agus triochad marcach.

Muintir Dhonghoile: ceud cosaigh gus tri fithchit marcach.

O Cuinne: ceithre fithchit cosaigh agus fithche marcach.

A gCondae Ardmhach: - Turloch mhac Heanruighe Ui Neill
annsa nFeadha: tri cheud cosaigh agus tri fithchit marcach; Mac
Cana: ceud cosaigh agus dha mharcach dheug.

A gCondae Dhun: - Brian Feartach O Neill as Clanna-Buidhe
Uachtrach: ceithre fithchit cosaigh agus triochad marcach; Mac
Cartan agus Mac Neill: ceud cosaigh agus fithche marcach; Mac
Roraigh, Caiptin Cill-Mhor-Linn: tri fithchit cosaigh agus deich
marcach; na Fúidhtigh Dhubh-Fearann: fithe cosaigh; Feidhlim
Mhac a Naosa, tighearna Ibh-Eachaidh, mur aon le Conn, Art agus
Roraigh Mhac a Naosa: dha cheud cosaigh agus dha fhithchit
marcach.

Condae Aontrum: - Sir Seamus mac Somhairle Buidhe Mhic
<L 265>
Domhnall agus na hAlbanaigh a d'aiti an Ruta agus na seacht
nGleann: ceithre cheud cosaigh agus ceud marcach; Seathan mhic
Brian Carrach Mhac Domhnal air thaobh na Banna: caogad cosaigh
agus deich marca; Aoidh Mhac Murcheartaigh air a' taobh <t>holl don
Amhunn Minn: fithe cosaigh; Cormac Mhac Neill, Caiptin Cioll-
Ulltach: tri fithchit cosaigh agus deich marcaigh; Seathan mhac
Brian Ui Neill as Clanna Buidhe Iotrach: ceithre fithchit cosaigh
agus caogad marcach (Oilean Mhiogaoith, bhi se '<i>na fhasach).

Condae Dhoire: - O Cathan: cuig cheud cosaigh agus fithche
marcach.

A gCondae Dhun-na-nGall: - Aoidh Ruadh O Domhnall: dha
cheud cosaigh agus tri fithchit marcach, agus a dhearbhrathar
Roraigh O Domhnall: ceud agus caogad cosaigh agus caogad
marcach; na tri Mic Suibhne: cuig cheud cosaigh agus dha fhithchit
marcach; Sir Seathan O Dothartaigh: tri cheud cosaigh agus dha
fhithit marcach; O Gallchabhar, Beal-Ath-Seanaigh: dha cheud
cosaigh agus dha fithchit marcach; O Buidhle: ceud cosaigh agus
fithe marcach; Sliocht Roraigh: ceud cosaigh agus caogad marcach.
Le haireamh na sluaigh so Dhun-na-nGall a n-aonacht do nid mile
cuig cheud agus caogad cosaigh agus tri cheud marcach, agus iad
fuidhe Aoidh Ruadh O Domhnall.

Condae Fhearmanach: - Aoidh Mhacguibhir: se cheud cosaigh
agus ceud marcach.

Condae Mhunachan: - Brian Mhach Mathghamhna, a dtriath,
Eibhir mhac Colla Mhic Mathghamhna a bhFearnigh mur aon le
Brian agus Ros Mhac Mathghamhna agus tuilleamh ele don ainim
cheudhna 'gClan Chearbhull: cuig cheud cosaigh agus ceud
marcach.

Condae an Chabhan: - Philip mac Eamonn Ui Reighilligh,
Conchubhar, Seathan agus Eoghan O Reighilligh: ocht gceud
cosaigh agus ceud marcach.

Do be uimhir sloighte Choigeadh Ulad san mbliaghan 1599: -
seacht mile dha cheud agus fithe cosaigh agus mile agus seacht
gceud agus dha mharcach - uile: 8922.  (Annals of the Four
Masters, page 659, note).

Coigeadh Laighean.

Feidhlim agus a dhearb<r>athar Reamon O Bruin, clann Fiacha
mhac Aoidh, mur aoin le O Tuathal, Walter O Bruin agus na Mic
<L 266>
Domhnall: ceithre cheud agus ceithre fithchit cosaigh agus fithe
marcach, agus ceud ele thainig '<i>na dheigh sin leis na Breathnnaigh
agus na Harolds.  Domhnall Spannach, O Caomhanaigh, na Mic
Murruadh, O Cinnsealaigh, na Keatings agus tuilleamh ele: seacht
gceud agus caogad cosaigh agus caogad marcach, agus mheuduige
siad '<i>na dheigh sin chuige naoi gceud.

Roisdeart Butler, tighearna Mhunngaraid, Tomas Butler, barun
Chathair: ceud agus triochad cosaigh agus fithe marcach.  Seamus
mhac Piarus Fitzgerald agus dís ele do na Fitzgeralds, leith-
dhearbhrathraigh do Iarlla Cill-Darach, mur aon le cud de na
Delahoydes, Eustages, agus O Diomsuighe: dha cheud agus fithe
cosaigh agus triochad marcach agus '<i>na dheigh sin a mheudaigh
cuige cuig cheud.

Uaithne O Mordha agus Brian O Mordha le na lucht gaol, Mac
Domhnall, O Diomsuighe, O Dunn, agus mac diomus Iarlla Chill-
Darach: cuig cheud agus deich is tri fithchit cosaigh agus triochad
marcach.

O Conchubhar, O Maolmuaigh agus O Dunn: ceithre cheud
agus a hocht agus tri fithchit cosaigh agus dha mharcach dheug.
Thainig Mac Cochlann chugtha '<i>na dheigh le dha cheud ele agus O
Dunn le ceud ele.

Mac Sir Uilliam Nugent san Midhe, Delahoyde, Dorchaigh,
Hussey, agus Rochford: ceud agus caogad cosaigh.

Seathan O Reighligh d'fag seirbhis na Bainrioguna: ceud fear
armach.

Roisdeart Mhacgeocagan, Nugent, agus Fitzgerald: ceud agus
dha fhithchit cosaigh.

Caiptin Roisdeart Tirrell: dha ceud cosaigh; agus Uilliam
Nugent a d'faig seirbhis na Bainrioguna: ceud cosaigh.

O Fearghallaigh as Lonpurt: ceud agus ceithre fithchit cosaigh.

Do be uimhir sochruige Laighin uile: - 3040 cosaigh agus 182
marcach, agus mheudaigh '<i>na dheigh sin mile agus dha cheud is
ceithre fithchit eadra cosaigh agus marcach.  Uimhir a n-iomlan: -
ceithre mhile cuig cheud agus deichneamhur eadra cosaigh agus
marcach.

Coigeadh Chonnachta.

O Conchubhar, O Ceallaigh, Mac Diarmut, O hAnlaigh, O
Flannagan, agus tuilleamh ele: cuig cheud cosaigh agus tri fithchit
<L 267>
marcach.

A Sligeach: - O Conchubhar, O Dubhda, O hAra, O Gara, Mac
Donchadh, agus Mac Aol-Chruidhe: tri cheud cosaigh agus triochad
marcach.  Chuadh Donchadh O Conchubhar go taoibh na
Bainrioguna ach, a ndeigh cath Chorr-Shliabh na seasgan, b'eigin do
tilleamh chuige O Domhnall.

Brian O Ruarc agus a dhearbhrathar Tadhg, triatha Bhreifne: se
cheud cosaigh agus tri fithchit marcach agus ni raibh an chaislean
ansa chondae sin a seilbh na Sagsonaigh.

A Muigheo: bhi cail caislean aige an Bhainriogun ansa chondae
so ach sgriseadh iad le Tiobad Mac Uilliam Burc agus dreamub ele
d'Eirinnigh a raibh se cheud cosaigh agus tri fithchit marcach oca.

Condae na Gaillbhe: - bi Gaillbhe, Ait-an-Righ agus caislean
Migleac aige na Sagsonaigh.  Ach aige Reamonn Burc agus
tuilleamh ele don ainim sin bhi ceithre cheud agus nochad cosaigh.

Sochraigh Chonnachta uile: - tri mhile eadra chosaigh agus
mharcach.  (Annals of the Four Masters, page 659, note).

Coigeadh Mumhan.

'gCondae an Chlair: - Donchadh O Brian, Iarlla Tuath-Mumhan,
agus Murro O Brian, barun Innse-Cun a marbhadh a gcath Bheal-
Ath-Seanaigh le O Domhnall, bhi siad a dtaobh na Bainrioguna.  Ach
bhi Tadhg O Brian, dearbhrathar a n-Iarlla, 'dtaoibh Ui Neill agus
triatha ele don ainim sin, mur aoin leis na Mic na Mara, Mac
Mathghamnaigh, O Loichlean agus tuilleamh ele: se cheud cosaigh
agus 50 marcach.

A Luimneach: - Piarus Bruff cheangal le iomdha treibh
Eirinneach a n-agaidh na Bainrioguna: tri cheud cosaigh agus cuig
mharcach dheug.

Condae Chiaruighe: - Mac Muiris, tighearna Chiaruighe, O
Conchubhar Ciaraigh, O Donachudh an Ghleanna, Seathan
Delahoyde, agus tuilleamh ele: cuig cheud cosaigh agus triochad
marcach.

A gCondae Chorcaigh: - Seamus Fitzgerald, Iarlla Dheasa 
Mumhan: tri cheud cosaigh agus tri cheud marcach; agus Mac
Donchadh, tighearna Dhucha-Alla: dha cheud cosaigh agus
ochtmhur marcach; Barraigh Og agus dearbhrathar an tighearna
Barraigh a Muscruighe: ceud agus fithe cosaigh agus tri marcaigh;
Daibhidh Roiste as Fearnnmhaigh le cud do na Mathghamhnaigh
<L 268>
agus O Donobhan ais Cairbre: cuig cheud cosaigh; Deasa-Mumhan
- Domnall O Suileabhan Biorra agus (O) Diarmut O Suileabhan Mor,
Diarmut Mhac Cartha Mor, Domhnall agus Fingean Mhac Cartha,
Tadhg O Mathghamhnaigh, Conn, Donchadh agus Diarmut O
Drioscoll: cuig cheud cosaigh agus seisear marcach.

A bPurtlairge: - bhi dha cheud cosaigh agus deich marcaigh aige
na Gaoidhil.

A dTiobrad-Arann: - Aig so an mhuintir do bhi a n-aghaigh na
Bainrioguna - Butler, barun Chaithir agus a dhearbhrathar le na lucht
leanmhuinte: tri cheud cosaigh agus dha marcach dheug; Eamonn
Fitzgibbon, do ngoirtidh an Ridire Bain: ceithre cheud cosaigh agus
triochad marcach.  Roisdeart Purcel, barun Loch-Mo: dha cheud
cosaigh agus se marcaigh; muintir Mhaol-Rian ais Uathnaigh: tri
cheud cosaigh agus se marcaigh; O Cinneadaigh ais Ur-Mhumhan:
cuig cheud cosaidh agus triochad marcach; O Meaghra: tri fithchit
cosaidh agus tri marcaigh; na Burcaigh ais Clann Uilliam: dha
cheud cosaigh agus ceithre marcaigh.

Do be socruighe Mhumhan: - cuig mhile agus ceithre fithchit
cosaigh agus dha cheud is dha mharcach dheug is ceithre fithchit.

Aig so uimhir sochruighe na hEirinne uile a n-aghaigh na
Bainrioguna: -

Coigeadh Uladh:  7220 cosaigh   1702 marcach.
Coigeadh Laighean:  4240 cosaigh   270 marcach.
Coigeadh Mumhan:  5680 cosaigh  292 marcach.
Coigeadh Chonnachta:  2770 cosaigh   230 marcach.
t-Iomlan:  19910 cosaigh   2494 marcach.

Do bheir Morrison an cuntas so sios air sochraigh phrionsa
Thireoghan fein amhain, leith a muigh do na triatha ele san
choigeadh sin, san mbliaghan 1600.  Fuaras an seanchus so uadh
Sheathan Mhac Domhnall, marascal Ui Neill.

Do marcaigh: - budh e garda Ui Neill fein ceud; a mhac, Aoidh,
ceud; Conn, mac ele, fithe marcach; a dhearbhrathar, Cormac, ceud;
a dhearbhrathar, Art, an fithe; Feidhlim O hAnluan, no a mhac, an
deich; Torlach Breasalach O Neill, no a mhac, 50.  Ghnidh sin uile
ceithre cheud marcach.

De chosaighibh: - treoraidh Seamus O Sial, Laigneach, dha
cheud; Jenkin Mhac Siomunn as Leath-Cathal a gCondae an Duin,
dha cheud.  Nidh siad sin uile ceithre cheud cosaigh.

Aig so na cosaighibh ele: - Aoidh Mhac Cathmhul agus dha
chaiptin ele fuidhe Chormac Ua Neill, dearbhrathar a n-Iarlla, se
<L 269>
cheud; Conn mac Art Ui Neill, ceud; Brian mhac Art Ui Neill, dha
cheud; Conn O Neill, mac a n-Iarlla, ceud; Domhnall O Neill, ceud;
Feidhlim O Neill, tri fithchit; Mac Thorlaigh Bhreasal, dha cheud;
Heanruighe Og agus Torlach O Neill, dha cheud; Mac Cana ais
Ardmhach agus Eoghan Mhac Cana, dha cheud; Ceadaghach agus
Giolla-Dubh Mhac Domhnall, dha cheud; trúr dearbhrathar, Giolla-
Easbuc, Roraigh agus Raghnall Mhac Eoghan, tri cheud; Domhnall
agus Padruig Mhac Feidhlim, dha cheud; Henry Wragton, dha cheud;
Donchadh, Eoghan, Seamus, Art agus Aoidh O hAgan, ceud aige
gach fear dhiobhtha - gnidh siad sin uile cuig cheud; Eoghan agus
Niall Ua Coinne, ceud.

Budh e iomlan sochraigh eadra mharcach agus chosaigh Ui
Neill - 4060.  Agus a deir Morrison go raibh slighe oca so uile, ach
tri cheud, iadh fein a chongbhal suas gan leatrom do O Neill a dTir-
Eoghan.  Sgriobh Essex san mbliaghan 1599 go Comhdhail Shagson
aige radha go ndearna O Neill dha roinn mhor do shloighte,
buidhean oca, se mhile, fuidhe na sturaidheacht fein eadra marcach
agus cosaigh a gCoigeadh Uladh, agus na ceithre mile ele fuidhe O
Domhnall a deunamh armhach go coitcheann a gConnacht.

(LÉIRSCRIOS AR NA GAEIL I RÉIM EILÍSE).

Feuch a leightheoir an leir-sgrios do rinneadh leis na triatha
Sagsonach air na hEirinnigh a bhflaithis Siobal go haith-ghearr
ann so sios: -

Ann san mbliaghan 1563 thainig Tomas Radcliffe, Iarlla Sussex,
'<i>na Deputy go hEirinn.  Bhi Seathan O Neill an t-am sin a
gcogadh leis na Sagsonaigh.  Chuaidh se go Tir-Eoghan agus se cheud
mart taobh-ramhur leis as.  Agus an dara ruag a thug se air an aiste
cheudhna, thug se tri mhile agus tri cheud mart leis agus mile is
cuig ceud garran, agus do roinn se a measg a shloighte, agus an sin
phill se go Droicheat-Ath.

San mbliaghan 1567 do sgrios Fitzwilliam Tir-Eoghan agus thug
dha mhile mart agus cuig cheud garran leis.

San mbliaghan 1580 do thug an Deputy Sir William Pelham ais
Clann Eoluf a gCondae Chorcaigh dha mhile mart agus iomad
caoraigh agus '<i>na dheigh sin thug se dearg-ruathar go Caislean-
Maine 'gCondae Chiaraigh.

San mbliaghan cheadhna chuaidh Iarlla Ur-Mhumhan le na
shloighte a n-aghaidh Iarlla Dheasa-Mumhan agus air gach taoibh
<L 270>
de Dingle agus Traighe-Lidh agus ionaduibh a gCiaruighe do
thioman se an tir uile roimhe leis agus thug ocht mile mart, leith
a muigh do gearron agus do chaoraigh, leis.

Fo n-am so do sgrios agus do bhanaigh an Deputy Grey iomad
aiti ann sna tiortha ionnus gur chur Gaill agus Gaoidhil a ngearan go
Sagsona a n-aghaidh a thiarantus da radha nach bhfagfadh se nidh
air bith aige an Bhainriogun a n-Eirinn ach curp mharbh agus
luaithre.

San mbliaghan 1586, le linn Sir Roisdeart Bingham, Ceannfurt
Chonnachta, bheith 'ndeabhaigh leis na Gaoidhil, thug se ais
Gaillbhe agus Muigh-eo ceithre mhile mart agus mharbh ceud agus
dha fhithchit fear don ruathar sin.

San mbliaghan 1588 thug Aoidh Ruadh Mac Mathghamhna se
cheud bo mur bhriob don Deputy Fitzwilliam air acht seilbh a thalta
fein fhaighil a gCondae Mhuineachan agus is gearr '<i>na dheigh sin
gur crochadh e leis an Deputy ceudhna.

Agus fo n-am cheadhna thug Macguibhir, tighearna
Fhearmanach, tri cheud mart mur bhriob do Fitzwilliam air acht a
thir a chongbhal saor uadh shearraigheam.

San mbliaghan 1600 agus 1601 is iomdha dearg-ruathar a thug
Sir Heanruighe Dockwra, Ceannfhurt Dhoire, gur sgrios se Doire
agus Dun-na nGall.  Thug se ár na ndaoine, sgrios se beatha daoine
agus eallaigh agus d'iomchar se as tri mhile mart.

Annsa n-am cheudhna bhanaigh agus sgrios Carew, President
Mhumhan, an choigeadh sin.

Agus Sir Charles Wilmot, thug dearg-ar agus sgrios a gCondae
Chiaraigh agus thug leis as Ibh-Bheathra ceithre mhile mart.

Agus an bhliaghan cheudhna thug Sir Samuel Bagnall creach dha
mhile mart mur aoin le gearran agus caoraigh ais Muscruighe
'gCondae Chorcaigh.

Agus ansa n-am cheudhna Sir Arthur Chichester, Ceanfhurt
Charrag-Feargus, sgrios agus bhanaigh se Condae Dhun agus
Aontrum; sgrios an barr agus d'iomchar se an t-eallach agus gach
creach ele leis.

San mbliaghan 1601 thug Sir Francis Berkley creach tri mhile
mart as Longphurt Ui Fhearghal leis.  Agus annsa bhliaghan
cheudhna sgrios se Condae an Chabhan agus Fearmanach agus thug
dha mhile mart, dha cheud gearran agus iomad caoraigh leis.

San mbliagan 1600 bhánaigh agus sgrios an Deputy Mountjoy
Condae Chill-Mantan, Cill-Daire, Catharlach, Condae an Righ agus
<L 271>
na Bainrioguna.  Agus a deir Morrison annsa nfoghmhur sin gur
sgrios se tuilleamh agus luach dheich mile ponta de arbhar annsna
tiortha sin agus thug ceithre mhile mart, seacht gceud gearran agus
iomad caoraigh leis agus mharbh muintir na tire gan chogalt.

An san n-am cheudhna do sgrios Sir Oliver Lambert an tir sin
agus d'iomchar air subhal mile mart, cuig cheud gearran agus
iomad caoraigh.

San mbliaghan 1601-2 bhainigh agus sgrios Mountjoy Coigeadh
Uladh.  Aig so a deir Morrison: - "Mharsal-munn go Fearnnaigh, tir
Mhic Mathgamhna, agus an sin do dhoghadh munn na tuigheacha,
mharbh munn na daoine agus do ghearr munn an t-arbhar le nar
gclaoidheamh.  Agus chuaidh-munn a bhfogus do Mhuineachan
agus sgriosadh an tir sin linn ge gur torthamhul í.  Dhoghadh-munn
baile 'dtir Ui Cathan mur aon le iomad mna agus paisdaigh agus
mharbh-munn ceud ceithearn agus bodach."  Do rinne Mountjoy
fasach da Tir-Eoghan.  Agus a deir Morrison, "do ghearr ar
bhfearaibh an t-arbhar sios le gclaoidheamh mur budh ghnath linn."

San mbliaghan 1601 chuaidh Berkley le trupa uadh Askeaton go
tir Mhic Eolif a gCondae Chorcaigh agus thug mile mart agus dha
cheud gearran le iomad caoraigh agus creachuibh ele leis ais.

Agus annsa bhliaghan 1602 chur Sir Charles Wilmot trupa
'chreachadh Duin-Ciaran agus aiteacha ele a gCiaraigh agus thug
siad dha mhile mart, ceithre mhile caora agus mile gearran leo as.

"Do thioman siad an tir rompa go Fionn-Tragha (Ventry) a
gCiaraigh agus rugadar an t-eallach leo, ocht mile mart, leith amuigh
de ghearran, caoraigh, gobhar agus creachubh ele.  Agus gidh be do
chas leo do marbh gan trocaire iad.  Air an modh fagadh an tir gan
mhart gan capoll, gan chaora no beathach air bith ele, gan biadh gan
beatha.  Ni raibh sligh le faighil an sin ach bas don acras no do
chlaoidheamh a namhud."  Adeir se mur an gceudhna ann an la
amhain gur mharbh siad ceithre ceud do na daoine air Shliabh
Luachra agus coillte Chiaraigh agus nach ar sparal siad fear, bean no
paisde, oig no aosda, lag no laidir.  Adeir se arisd - "na buidheanaibh
mora de shaighdearaigh, gall-oglachaibh, ceithearnn agus daoine
coitcheann do lean an cogadh so, do chuaidh a n-uimhir as cionn a
n-aireamh, d'ol an talamh a gcud fola agus d'ithe beithigh allta na
coilleagh agus eunlaigh craosacha a n-aedhir a gcud feola.  Agus, an
meud nach ar thut leis an chlaoidheamh, do cailleamh leis an gorta
iad oir, ni she amhain gur bh'eigin dhobhtha feol capoll agus
madadh a d'ithe agus feoil daondha, ach gur bh'eigin dhoibh na
<L 272>
curp morgtha do ithe mur an gceudhna."  Agus deir se a risd: - "agus
an talamh fein bhi lionmhur lan daoine, lionta de gach seort
beannacht uadh Dhia, gan easbhuidhe arbhar no eallach, storalta le
hiasg agus gach oileamhun ele, a nis '<i>na fhasach gan toramh gan
tortha, gan fheurr gan eallach, an t-aedhir gan eunluighe agus an t-
uisge gan iasg.  Agus, fa-dheoigh, na huile dhoigh, bhi mallacht De
comh mor agus sin agus an talamh comh neamh-thorthamhul sin o
dhuine agus bheathach, gidh duine do shubhalfadh uadh an cheann
amhain de Choigeadh Mumhan go di an ceann ele, go fiu uadh
Phurtlairge go Smerwick, sin timchioll se scoir milte, cha chasadh se
le aghaidh fir no mna 'macha mbailte mora, no beathach air bith ach
mac-tire no a shamhul do bheathach chraosach ele.  Bhi iomad oca
sin fein '<i>na luighe marbh agus d'imthidh an chud ele a sgein."

A deir Spencer, an "Amharc air Eirinn," leathanach 166, aig
labhart air an chogadh - "ge go raibh an tir so lionta de arbhar agus
de eallach go saolfa gur choir dobhtha seasamh a bhfad, gidheagh,
sul do ndeachaidh bliaghan go leith <t>hart, thainig siad san chruth go
dtabhradh siad air cruidhe cloiche truaighe bheith aige leo.  A mach
as gach coirneal de na coillte agus na gleantan go dtigidis a' snamh
air a gcosa agus air a laimhe, oir ni raibh a gcosa air son a n-iomchar;
bhiodar mur dheilbh an bhais; agus labhradar mur gheostaigh
a mach as a n-uaigh; agus bhiodar aig ithe na gcurp morgtha.
B'adhbhar an tse gheabhadh e.  Agus do gcasamh leo sgraith bhiolar
no seamrog, do chrunnachadh siad '<i>na thimchioll amhul feusta; ach
nior bhfada a seal ann no go mbeidis fein air shluaigh na marbh.  So
an modh air ar fagamh tir lionmhur thorthamhul ann a seal gearr
falamh gan duine no ainmhidh."  Bhi Spenser, an t-ollamh, a
gCoigeadh Mumhan iomdha bliaghan, agus an t-am deighineach a
bhi se ann a 1597 ionnus go bhfacaidh se roinn de na neithibh
uathbhasach, air a labhran se, le na shuile.

Bhi Fines Morrison le Mountjoy le linn a dhearg-ruathar go
Coigeadh Uladh agus innsinn se iomdha comhartha gorta a chonairc
se sa choigeadh sin san mbliaghan 1602.  A measg chaich labhrann
se air dhaoine fo iomal a n-Ubhar a lasam tinnte amuigh annsna
párcaibh 'ndoigh na pasdaigh a mheallamh a theacht do dtiaghudh
agus leis an bheart sin go marbhthadh agus go n-iosfadh siad iad.
Ainimnidheann se iomdha cais 'tseoirt sin.  Agus a deir se gur
ghniomh coitcheann, fo iomal bailte mora agus tiortha do bánadh,
iliomad de na daoine bocht so fhaicsin marbh agus a mbeul glas air
dhath na gcopog, an chul-fháth, agus gach seort ele da dtugfadh leo
<L 273>
a tharrang as a' talamh.  Sgriobh Mountjoy litear chuige
Tighearnaigh na Comhairle go Sagsona.  Agus a deir se - "uadh Thir
Ui Cháthan, an taobh tuath de Thir-Eoghan, nior fhagmur aoin-
neoch a chuirtheamh toirmeasg orunn, no go deighineach ni
bhfacamur ach carcas mharbh a cailleamh don ghorta."  Agus arisd
a deir se: - "a n-uar a bhi-munn a dTir-Eoghan, dhearbhaidh Ua
hAgan dhunn, eadra Tullaigh-Eoig agus Túm go raibh mile pearsa
'<i>na luighe marbh gan adhlacadh.  Agus o thainig munn a mbliaghna
chuige an Amhun-Dhubh ta os cionn tri mile duine ann a fuar bas le
neart acras a dTir-Eoghan."

Adeir Sir John Davis aige labhart air an chogadh so a gCoigeadh
Mumhan: - "An taoibh o dheas don choigeadh so," a deir se, "is
cosmhuil le fásach í, na sloighte fuidhe Mountjoy bris siad sios na
tighearnaigh agus na triatha Eirinnach ionnus go bhfuil siad amhul
agus da suathfaidh iad ann a mortal le gorta agus a' claoidheamh
agus le plaigh '<i>na dheigh sin, ionnus gur bh'eigin dhobhtha fa-
dheoigh umhlamh do na Sagsonaigh agus do a gcrioch-smacht."

Spenser, aige labhairt air aille na tire sin a fagadh '<i>na fasach,
a deir se: - "Ta me dearbhtha go bfhuil si amhluighe cinte alun
taitneamhach agus cumh milis le tir air bith ele fuidhe neamh.  Ta si
storalta o thaobh go taobh le srotha maith lionta de n-uile short eisg
go hiomarcach, breacaidh le hiomud de oilean alun agus iomad
lochaibh deagh-mhaiseach a d'iomcharamh go fiu barcubh,
dealbhthaidh le coillte maith air son tuigheacha no longaibh a
dheunamh, comh taitnneamhach sin agus da mbeidh siad aige
iomdha prionsa san domhun bheidh dul oca go mbeidh siad '<i>na
dtighearnnaigh air a nfairge go huile agus, sul do mbeidh se a
bhfad, air an domhan mor.  Agus mur an gceadhna lain do
chuantaigh fosgailte chuig Sagsonach, amhul agus mur bheidh siad
a' tabhairt curaigh dhunn a theacht do bhfeuchaint na neitibh alunn
deag-thaitneamhach ata san tir sin.  Agus na flaithis go cuin
uagnach as a cheann, ionn nach bhfuil a samhul de oilean ansa rann
Eorpa go hiomlan no gur milleadh le laimhibh coigcriocha e."
(Annals of the Four Masters, pages 713-14, note).

AIG SO UIMHIR NA gCAMPAIGH AIGE MOUNTJOY A nEIRINN.

Thainig Sir Henry Dockwra as Sagsona le cabhlach 67 longaibh
a midh na Bealtuine san mbliaghan 1600, agus cuig mile cosaigh is tri
cheud marchach lion a shluaigh.  Thainig se air dtus go Carrag-
<L 274>
Fheargus agus as sin go Loich-Feabhal air an ceathramh la deug don
Bhealtuine.  Agus bhi cuig chaiptin agus fithche fuidhe.  Agus chur
(na) se na garastun so sios air bunn: -

Aige Doire ocht gceud cosaigh; aige Dun-na-Long se cheud agus
caogad; aige Lifeart ocht gceud; agus cuirtheadh mile cosaigh agus
caogad marcach go Beal-Ath-Seanaigh fuidhe Sir Matthew Morgan
chum a gcur a ngarastun.  Chur Sir Arthur Savage, ceannfurt
Chonnachta, mile cosaigh agus tri fithchit marcach a ngarastun a
Mainistear na Búdhla a gCondae Roscaman a n-aghaidh Ui Ruarc
agus O Conchubhar Shligigh chum toirmeasg a chur ortha
coimhcheangal le cheile no le O Domhnall.  Bhi garastun a gCarrag-
Fheargus de ocht gceud agus caogad cosaigh agus ceud is cuig
marcaigh fithchit fuidhe Sir Arthur Chichester.  Agus bhi garastun ele
aige a raibh ocht gceud agus caogad cosaigh agus ceud marcach ann
aige Mountjoy a gCondae Thir-Eoghan.  'nUbhar-Chill-Tragha
bhi mile cosaigh agus caogad marcach ann fuidhe Sir Samuel Bagnall
agus iomad caiptinigh.  Aige Leath-Cail agus Dun-Padrug bhi cuig
cheud cosaigh agus ceud marcach fuidhe Sir Richard Morrison.  Aige
Cathair-Linn bhi ceud cosaigh.  A nDuin-Dealgan se cheud cosaigh
agus caogad ann, agus (agus) ceud marcach fuidhe Sir Richard
Morrison agus ceannfurt ele.  Aige Mainistear Ardmhach ocht gceud
cosaigh agus ceud is cuig marcaigh agus fithche fuidhe Sir Henry
Danvers.  Aige Purt-a-Nurasaigh se cheud cosaigh agus caogad
marcach fuidhe Samuel agus Caiptin Eamonn Blaney.  Aige Port-Mor
air an Amhunn-Dhubh tri cheud agus caogad cosaigh agus caogad
marcach fuidhe Chaiptin Williams.  Aige Lis-Geanann a gCondae an
Chabhan air iomal Mhuineachan cuig cheud cosaigh agus caogad
marcach fuidhe an Phleancadach, tighearna Dun-Sáine, Caiptin
Esmond, Sir Uilliam Warren agus Sir Henry Harrington.  Bhi garastun
seal aimsire san Chabhan, a Muineachan agus a nEanascaillin a 1695
agus 1696.  Ach baineadh na bailte so a mach le O Reighilligh, Mac-
Guibhir agus Mac Mathghamhna.  Bhi iomad de aiteacha ele air
Choigeadh Uladh a raibh garastun laidir ann.  A Longpurt bhi ocht
gceud cosaigh agus dha marcach dheug fuidhe Sir John Barkley.  Aige
Ceananus ceithre cheud cosaigh agus caogad marcach fuidhe Iarlla
Chioll-Daire, tighearna Dhun-Saine, Sir Henry Harrington, agus
Aoidh O Reighilligh.  Aige Aith-Ria seacht gceud cosaigh agus
caogad marcach fuidhe Sir Garret Moore agus Sir Charles Percy.  Agus
Droicheat-Áth cuig cheud cosaigh agus cail marcach fuidhe Chaiptin
Billing.  Adeir Cox agus Morrison go ndearna Mountjoy cogadh a chur
<L 275>
air Ghaodhilibh le armal bheag agus iomad garastun.  Agus
teisbeanann an cuntas so a bheir siad fein dunn go raibh nios mo no
dha mhile dheug eadra chosaigh agus mharcaigh oca aig iarraidh O
Neill agus O Domhnall a mharbhadh no ionnarbamh.

Bhi, mur an gceudhna, iomad garastun threun an a n-iomaid
aiteacha ele 'gCoigibh Mumhan, Laighean agus Chonnachta agus
uadh dha cheud go cuig ceud ann a n-aiteacha oca agus a n-aiteacha
ele uadh sheacht gceud go mile fear ionta agus go speisealta annsna
bailte mora bhi air iomal a' Phale.  Agus do reir Morrison agus
ughdar ele bhi air a' chuntas is luga deich mile fear ionta.  B'iad
Baile-Ath-Buidhe, Trim, Muileanngarr, Baile-mor, Phillipstown,
Maryborough, Reathaban, Aith-Í, Ciolldaire, Fas-Laighean,
Aith-Cliath, Baile Nuadh, Cioll-Manta, Loch-Garmunn,
Enniscorthy, Catharlach, Cillchainnigh, Purtlairge, Corcaigh,
Luimneach agus Aith-Luan.

(GÉILLEADH UÍ NÉILL).

An san mbliaghan 1602 is iomdha triath agus taosach do
mhuintir na hEirinne a rinne a n-umhlaigheacht don Deputy
Mountjoy.  Bhi iomad ele d'ealoch ar chul báire ansa n-am ar
marbhadh iomad do fhior-chairde chrodha Ui Neill agus do lucht a
chosanta, mur ta Aodh Mhacguibhir, Antonaigh O Mordha, Piarus
de Lacy agus iliomad ele.  Bhi Iarlla Deasa-Mumhan agus Fingean
Mhac Cartha '<i>na bpriosunaigh ansa Tower.  Agus an righ-mhiligh
uasal onorac agus a n-ursa chrodha churachta, eadhon, Aoidh
Ruadh O Domhnall, marbh ansa Spain.  Cha raibh uchtach le cobhar
as tiortha coigrich.  Gidheagh, ge gur briseadh na triatha calma so
sios agus gur sgabamh a sloighte, do chongbhaidh Ua Neill agus
uimhir beag dhilis de lucht leanmhunta ann a dhaingneach a
n-aghaidh na Sagsonach agus a ngarastun a gCoigeadh Uladh go
raibh deich mile fear armach ionta.  Ciatracht, do chur Mountjoy
forfhogra amach fa iomad de na triatha agus gheall prontanus mor
do dhuine air bith a mhairbhtheamh iad.  d'fural se mile ponta do
dhuine air bith a bhearthadh ceann Aoidh Ui Neill, Iarlla Thir-
Eoghan, chuige; agus dha mhile coron air son ceann Chaiptin Tirrell.
Ta so air an tiarantus is fuathmhuire agus is iongantaigh, no na
curaighibh crodha oirdheirc ud a sheasaidh suas agus a bhi sasda air
a' deoir deighineach do gcud fola 'dhortamh air son a gcreideamh
agus a dtire, mur bheidh ceithearnnaigh choilleadh, luach a chur '<i>na
<L 276>
shuighe air a gceann amhul is mac tire; agus gan iad aig iarraidh ach
a gceart fein a seasamh agus seilbh a dtalta mín mor-fharsang a
sheasamh do a sliocht '<i>na ndeigh.  Agus ge gur fhural Mountjoy
a n-uar amhain dha mhile ponta do dhuine air bith a bhearthadh O
Neill beo chuige, d'aimhdheoin sin uile, ni bhfuar se aon a shantaigh
an luach-saothar sin.

Dubhart Mountjoy ann a litear chuige Comhairle Shagson san
midh Fhabhra agus na Marta san mbliaghan 1603: - "Ni bhfuil daoine
air bith is mo a bhfuil eagal marbhtha ortha no ta air mhuintir na
hEirinne laimh a leagan a bprionsa beannuighe Ua Neill.  Agus ta
se sin comh seidthigh sin suas le straic agus mian reim 'fhaighil do na
thir, go bhfuil eagla ortha a rutal a mach go coitchionn air feadh na
hEirinne go hiomlan le huamhun gearleanmhun a theacht ortha
'dtaobh a gcreididh."  Is deimhin go raibh urrad graidh agus eagla
ortha trid Eirinn agus go speisealta 'gCoigeadh Uladh agus nach
bhfuighfidh aon neoch a dheunamh feall air.

Teisbeanann an comhluadar a bhi eadra Mountjoy agus Roibeart
Cecil, a bhi '<i>na Secretary an Stata '<a>n-uar sin a Sagsonach,
gur gealladh mor-phrontanus do Ua Neill go minic da leagfadh se sios
a chud airm agus umhlamh do chrioch-smacht Shagsona.  Ach is dearbhtha
gur geallaidh claoin nach ndeunfaidh a choimhlionadh iad uile ach
aig iarraidh Ua Neill 'fhaighil ansa dul.  Agus mur chruthadhugudh
air sin bhi na focal so annsa chomhluadar sin ann a litear chuige
Cecil air an cuigead la fithchit don Mharta 1603: -

"Fuar me uadh Chaiptin Hays litear na Bainrioguna air a'
seiseadh la don Fhabhra aige ordamh dhamh fis a chur air Iarlla
Thir-Eoghan, agus geallaidh mora 'thabhairt dho agus na huile
sheort suirealtus a thabhart dho fa na sabhaltus, agus  a n-uar a
thucfadh se a chongbhal go mbeidh si fein sasda."  Agus a deir se
a risd: - "Fuar me litear ele uaidhthe a' tabhairt comhta dhamh an duas
a mheudamh chum 'fhaighil fo mo laimhe air modh air bith."  Is
follus as na briathra reamhraidhte go raibh an Bhainriogun, Cecil
agus Mountjoy a' meabhramh na huile shligh chealgaigh aig iarraidh
Ua Neill faighil fo na gcrúba.  A dubhart Mountjoy ann a litear ele: -
"Le Ua Neill a bladar le geallaidh breige, saoilim gur gniomh
deacrach e, ge go meallfaidh fearaibh ni budh chrionna no eisin le
briarthaigh cealgach.  Cinnte ta '<a>n-urrad sin de shuile eadmhur
fosgailte aige faireachus dho, go saoilim nach feidir a mheallamh."
Ge gur mhor a ngeallaidh, bhi ann urrad sin da mhichreideamh aige
Ua Neill ann a bhfocal nach dtugfadh se fo na ndein.  Agus ni mo
<L 277>
d'uimhleachadh se no go bhfuar se gach nidh do b'ail leis, eadhon,
suirealtus do phearsan agus mur an gceadhna do gach aon a bhi
cimhcheangailte leis, reim agus saoirse a gcreidigh, a dtalta 'fhaighil
air ais a risd, agus a litearacha paiteanta mur aon le na thiodal Iarlla
Thir-Eoghan fhaighil fuidhe shialla na corona.  Budh chruaidh an
eigin ann athchuinge sin a thabhart dho ach, a cheudhna, cha raibh
dol as oca.  Thug Mountjoy comhairle air an Bhainriogun a thiodal,
eadhon, Iarlla Tir-Eoghan, a thabhart do air ais, oir go ndeunamh se
nios mo doilge no an gear - "ma bheir tu ceim dho a theilg se de
a roimhe le taircisne agus a ndeurna se urrad diobhal agus a
d'ioslaidh e o na bheith '<i>na prionsa Thir-Eoghan a bhi '<i>na
cheim ni b'airde aige roimhe sin, oir is fuidhe ainim O Neill do rinne
urrad diobhal agus a rinne se agus chan fuidhe ainim prionsa Thir-Eoghan
a b'eigin do a leigin de sul do a ndeachaidh se a gceardus coilleadh.
Oir creid mise gur laigidhis air gceim-inne iad an Eirinn (no)
neartaidhean se r. siad iad."

Ann feadh do bhi an cogar ceilge so do threoramh, d'eug an
Bhainriogun air an ceithreamh la fithchit do mhidh na Marta.  Agus
fuair Mountjoy sgeal pribheadach fon teagbhal sin air seachtam la
fithchit.  Agus budh a n-onoir leis umhlaigheacht 'fhaighil uadh an
phrionsa sin.  Agus do rinne se a dhichioll an cais sin a bhrosnamh
chum crioch, oir bhi fhios aige, do gclosfadh Ua Neil um bhais na
Bainrioguna, air chonradh air bith nach n-umhlachadh se.  Bhi
Mountjoy ann sa n-am so a gcaislean Sir Garret Moore aige Mellifont
'bhfogus do Dhroicheat-Ath, agus air gclosmhun fo bhais na
Bainriogana, thug se ordamh speisealta ruin dainghean a chongbhal
air, agus chur se Sir Uilliam Godolphin agus Sir Garat O Mordha
chuige Iarlla Thir-Eoghan d'eagallamh leis.  Agus  a n-uair a
thangadar go Charlemont, chuaidh O Mordha a n-aoidhche sin go
Tulaigh-Oig a bhfogus do Dhuin-Gheanann, mur a raibh Ua Neill an
t-am sin a dtuigh Ui hAgan, air an seachtamh la fithchit.  Agus, air
an t-ochtamh la fithchit, do sgriobh se chuige Godolphin do radha go
raibh duil aige Ua Neill a dhol chuige an Lord Deputy.  Agus O
hAgan, a d'iomchar an litear, dhearbhthaigh se an nidh ceudhna
dho.  Budh mhor práinn an Deputy foin tsiothchainte 'chriochnamh
le O Neill, a d'eagla go mbrisfeadh se suas í air gclosmhun bais na
Bainrioguna.  Agus chur se marcach le litear chuige Godolphin do
bhrosnamh um O Neill a thabhairt leis chuige.  Chuaidh Godolphin
go Tochar air maidin air na marach, tuarum cuig mhile as sin (Duin-
Gheanann), agus thoirbhear litear chosanta an Deputy do Ua Neill.
<L 278>
Chuadh Ua Neill, Godolphin agus O Mordha le garda chaogad
marcach a lathar an Deputy aige Mellifont.  Agus air na marach do 
rinne Ua Neill fuirm umhlaigheacht ann a sgriobhadh do an Deputy.
Adeir an t-Uachdran uaill-mheanmhnach sin go raibh Ua Neill air a
ghlunaibh as cionn uaire ann 'fhinnise a' deunamh umhlaigheacht
agus aithreachus aige doras a sheamra agus aig iarraidh pardun (So
sgeal mor doith-chreidthe).  Ach a cheudhna, thug se aire mhaith go
bhfuar se gach nidh do raibh se 'iarraidh sol do ndeachaidh se an
t-asdar sin a bheith deunta suralta dho, oir bhi se ro-eolach e fein a
thrust fa laimhibh cealgach Mountjoy, a d'fural seal gearr a roimhe
sin mile ponta air son a chionn.

Air an treas la do mhidh a n-Aibreal, chuaidh Mountjoy agus Ua
Neill go Droicheat-Ath agus uadh sin go hAith-Cliath.  Agus air an
ceathramh la thug Sir Henry Danvers litreacha leis as Sagsona
'dearbhthadh bais na Bainrioguna agus teacht an Chead Seamus
chum na corona.  Budh e so an chead am a chualaidh Ua Neill bas na
Bainrioguna.  Agus a bhfiaghnuise na Comhairle a gcaislean Aith-
Cliath raob se leis a ghul le tuirse agus le feirg fo gur meallamh e
le a ndearna se umhlaigheachd, oir do seasachadh se amach no go
mbaineamh se conradh moran nios tairbhigh do na triatha ele.

(IMEACHT NA nIARLAÍ.  1607).

Rinne Ua Neill umhlaigheacht ath-uair don Chead Seamus '<i>na
dheigh sin agus chur gairm air a mhac Heanraigh tilleadh a bhaile as an
tir sin.  Agus '<i>na dheigh sin thainig se go Tir-Eoghan agus ghlac
seilbh shiothchainte 'aiti fein aige Duin-Gheanann.  '<i>Na dheigh sin, a
ndea<r>amh mhidh na Bealtuine, chuadh se le Mountjoy go Sagsona
agus ar a n-asdar, a' dol trid iomad de na bailte mora dhoibh, bhi na
mna do sganramh agus a' cathamh clocha na sraide leis fo illiacht
duine do muintir agus do bhfearaibh a cailleadh aige cathadh an
'aghaidh.  Air ndol do a lathair an Righ, budh mhor a n-onoir agus a
n-urram do theisbean an Righ sin dho.  Agus air dtilleamh dho tair
ais, do chur an Righ garda treun leis do chomhacht air fhearg agus
air dhaoghaltus na buidhne reamhraidhte.  Taireis e tilleamh, bhi se
go siothchainteach socar go di an bhliaghan 1607; le beart feille a
chur Cecil air bonn gur bh'eigin do fein agus do Roraigh O Domhnall
Eirinn fhaigbheal agus iomad do ngaoltaigh agus fior-companaigh
dilios, eadhon, Cuchonachta Mhac-Guibhir agus Donchadh, mac
Mathghamhna an easbuc Ui Bhrian, thug siad long leo go hEirinn
<L 279>
agus thainig go cuan Loch-Sulaigh (Lough Swilly) a nDun-na-nGall
agus thug siad leo as Eirinn Iarla Thir-Eoghan, eadhon, Aoidh
Ruadh O Neill, agus Iarrla Thior-Chonall, Roraigh O Domhnall, mur
aoin le iomad do uaisle Uladh.

Aig so ainim na maithibh do bhi a gcuideachta na n-Iarrllaigh: -
eadhon, Caitrin, inghean Mhic a Naosa, tighearna Iveagh, agus a
truir mac, Aoidh an Bharun, Seathan, agus Brian; Art Oig mac
Chormac mac an Bharun; Feardorcha mhic Conn mhic Neill; Aoidh
Oig mic Brian mhic Art Ui Neill, mur aoin le hiomad do chairde
dhilios.

Aig so an mhuintir a chuadh le Iarlla Thior-Chonall: - Cathbhair,
a dhearbhrathar, agus a dhearbhshuir Nuala agus Aodh mac a
n-Iarlla nach raibh (ach) bliaghan fo thri seachtmhuine; Ros inghean
Ui Dhothartaigh, bean Chabhar, agus a mac a bhi dha bhliagan air
aois; mac a dhearbhrathar, Domhnall Oig mac Domhnall; Neachtan
mac Chalbhach mac Dhonchaidh Cairbreach O Domhnall mur aoin
le moran de chairde dhilios.

Is air Feusta na Croiche, eadhon, an ceithreamh la deug do
mhidh September, do chuadar air bord longa.  Agus budh iad sin an
chumpainn uasal aird-cheimach don long amhain a d'iomchar, oir is
deimhin nach ar iomchar a nfairge agus nach ar sheid an ghaoth as
Eirinn san aimsir dheighineach cumpainn air bith a n-aon long
comh oirdheirc uasal agus a bhi siad, o shinsear, o chrodhacht, o
ghniomha euchtach agus claodhtha gaisgidh.  Agus mo mile
milleamh nach ar gheall Dia dobhtha furach a dtir dhuthchas no go
mbeidh a n-oigibh ionarmach.  Amhgar don chruidhe a smaonaigh!
amhgur don intin a threoraidh! amghar don chomhairle a chur duil
air an nfeillbeart sin a chionnfath le na ndibirt air a n-asdar sin
nach raibh duil oca go deireamh a laethibh tilleamh!

Chuaidh an cabhlach diorfach so chum na Fraince agus bhi
righ-theachtaire Shagsona aig cúrt na Fraince agus d'ordaigh do
Heanraigh (an Ceithear) na geiltibh sin a chur go Sagson chuige an
Righ a mhaighistir.  Dubhart Righ na Fraince go honorach go
mbeidh sin anuasal aige righ feall do leithid a deunamh air chreatur
a bhi air dibirt agus a bhi a' teitheamh o na namhud.  '<i>Na dheigh sin
d'imthidh na hIarllaigh go Flanders, ait a bhfuaradar failte mhor
uadh an Ard-Dhuca Albert agus a chaoimh-cheile.  Agus o sin chum
na Romha, ait a bhfuar O Domhnall agus Macguibhir bais go gearr
'<i>na dheigh, fear oca ansa Romh agus an fear ele aige Geneva air
asdar chum na Spainne.

<L 280>
Teilgeadh Nugent, barun Dealbhnach Eachtra a bpriosun.
Gidheagh, trid airgit agus eadarghuidhe a chairde fuar se a phardun.
B'eigin do Chaichir O Neill agus do O Cathan freagra a lathair na
Comhairle a n-Aith-Cliath agus cuirtheamh o sin go Sagsona iad
mur ar cuirtheamh a gcomhrach ansa chaislean iad.

(ÉIRÍ AMACH SIR CATHAOIR Ó DOCHARTAIGH.  1608).

Bhi an gheirleanmhun aige <éirí> nios borbaire gach la a
n-aghaidh Caitilcigh agus forfhogra uir go laetheamul a n-aghaidh
na n-easbuc, na mbrathraigh agus na gcolaisteacha.  Bhi an Righ
comh airigheach air a bheith '<i>na cheann air a n-eaglus le nduine de
shinsir.  Budh coir mharbhthach a sheunamh agus, fadheoigh, do
chur a thiaranact Sir Caichir O Dothartaigh, prionsa Innis-Eoghan,
beagna air saobhadh ceille ionnus gur thog se suas arm a seasamh
do Chaitilcigh an san mbliaghan 1608.  Bhi se '<i>na oigfear timchioll
fithe bliaghan a dh'aois agus an fear budh neartmhuire a gCoigeadh
Uladh a ndeigh na n-Iarllaigh O Neill agus O Domhnall is
Macguibhir.  Toig se ge be sloigh agus b'feidir do agus thug amus
longphurt ansa n-aoidhche air Dhoire, aiti ar chur se an garastun go
hiomlan chum an chlaoidheamh agus George Pawlet, a gceanfurt, agus,
a ndeigh e theacht '<i>na mhaighistir air, leig se na Caitilcigh bhi
'ngeibhinn air a libeartaigh.  Mharsal se an sin a n-aghaidh Chulmor,
eadhon, caislean laidir dosgaoilte air iomal Loch Feabhall, aiti a
bhfuar se dha ghuna dheug mhor ann, agus do chur se garastun ann
agus rinne ceannfurt de Fheidhlim Mhac Dabhat, agus '<i>na dheigh
sin sgrios se talta na Sagsonach agus bhuadhaigh ortha ann a
n-iomad cath agus sgab uamhun agus eagla ann gach bealach ansa
choigeadh.

Chongbhaidh O Dothartaigh ann conbhliocht suas a n-Uladh
feadh seal aimsire mur nduil go gcongbhadh na Sagsonaigh a
mbruid agus fuidhe dhaor-smacht no go di an t-am a dtillfeadh O
Neill agus O Domhnall agus go dtucfadh cuideamh uadh na
prionsaigh Caitilceach a dtirthibh ele.  Thainig Winkel, an taosach
Sagsonach, le ceithre mhile fear go Cul-Mor chum siege a leagan leis.
Chonairc Mac Dabhat, an ceanfurt, neart na sloigh a bhi an aghaidh
an bheagan buidhean do bhi aige, nach raibh an caislean dainghean
no sabhailte agus nach raibh suil le cobhair aige uadh O
Dothartaigh.  Bhrosnaidh na neithibh so e gur chur se tine ansa
chaislean agus do chuaidh se fein is a' garastun air bord dha long a
<L 281>
lodal se le harbhar agus beatha ele, agus sheoltaigh siad go Doire.
d'iomchar se air subhal mur an gceadhna cail gunnaigh mora as
caislean Chul-Mor agus theilg se an chud ele o mach ansa nfairge.

Nuar a fuair Winkel caislean Chulmor sgriosta doghta, mharsal a
n-aghaidh chaislean Bheart 'nduil le siege a leagan leis.  Bhi
Mairigh Preston, inghean thighearna Bhaile Ui Ghorman, bean
Chaichir Ui Dothartaigh, ansa chaislean agus manach a raibh a churam air.
Agus ge be eagal a bhi air fo neart na haiteadh, no a ghradh an
bhean uasal a shabhal o sgaol, no creathnughadh a ghlacan roimhe
leis a' siege, thug se an caislean suas air acht a sparal agus e fein is
Bean Ui Dothartaigh a leigin slain as.  Ach, a d'amhdheon na
gconghaill so, do chur na Sagsonaigh gach aon do raibh an chum a'
chlaoidheamh ach an tse ud a cheannaidh a libeartaigh le hairgit.
Agus do cuirtheadh Bean Ui Dhothartaigh a bhaile chuige na
dearbhrathar, tighearna Bhaile Ui Ghorman, mur bhi se leis a
n-aicme Shagsonach.  Budh mhor an tairbhe a rinne a n-aiti so do
Wingfield a bhaint a mach, oir rinne se sgath dho gach am do
dtabhradh ruag a mach a' creachadh Innis-Eoghan agus a' sgrios is a'
baineamh gach bealach a bhearfadh se aghaidh.

A n-argun do rinne na Sagsonaigh an sin, rug se air O
Dothartaigh a theacht a thabhart fosadh do Innis-Eoghan, seilbh
dhilis a shinsir air feadh iomdha ceud bliaghan roimhe sin.  Ni raibh
aige an duine uasal so ach cuig cheud deug fear; throd iomdha
sceirmis leis na Sagsonaigh go caith-reimeach.  Ach le na dhanacht
agus a dhasacht cailleadh e fein fadheoigh.  Nuar a chonairc a
thrupaigh iad fein gan cheanfurt, d'umhlaigh cud oca agus theith an
chud ele.  Sin mur criochnad baoith-eirigh-suas Chaichir Ui
Dothartaigh a thabhaigh urrad uathbhas agus ionghantus o cionn na
reagun go di an ceann ele.

CATH BHEANBURB.

Ta na tiortha <t>hart a dtimchioll a n-Amhunn Dubh, air iomal
Chondae Thir-Eoghan agus Arrdmhac, ionraidhte fo na illiacht cath
fuilteach a trodamh ann feadh an chogaid eadra Iarlla Thir-Eoghan
agus Bainriogun Sibeal, a measg tuilleamh ele Cath Dhrumfluch a
bhfogus do Bheannburb san mbliaghan 1597 mur dubramur a 
roimhe.

Ta Beanbhurbh air thaoibh Thir-Eoghan don Amhunn Dhubh a
bhfogus do Dhroicheat-Bheal-Ath-an-Chatha (Battleford Bridge),
agus
<L 282>
tuairim dha mhile o Bheal-an-Ath-Buidhe.  Agus Cath Bheanburb
comh ionraidhte a startha na hEirinn, trodamh e air an cuigeadh la
de June san mbliaghan 1646, sin ocht mbliaghna agus dha fhithchit a
ndeigh Bheal-an-Ath-Buidhe.  Do be an ceannfurt a bhi air a
n-armal Gaoidhileach a gCoigeadh Uladh, roimhe le slaod-mharbhadh
1641,
Eoghan Ruadh O Neill, mac Art mhic Feardorcha, Barun Dhuin-
Geanann, mhic Con Bhacaigh Ui Neill, Iarlla Thir-Eoghan.  Do be
athar Art Ua Neill dearbhrathar Aoidh Ruaidh Ui Neill, Iarlla Thir-
Eoghan do chuadh air dibirt chum na Romha.  Ann a oige bhi se seal
airidhe a seirbhis Righ na Spainne a Catalonia, da ngoirtheadh na
Spainnigh Don Eugenio Rufo.  Chath se iomad bliaghan a seirbhis na
Spainne agus impire Austria le cliu agus le ceim mhor.  Bhi posta
cornnall aige agus rinneadh Governor de air Arras agus bhi
ionraidhte fo na chrodhacht aige cosnamh an bhaile sin an t-am a
leag na Francaigh siege leis san mbliaghan 1640.  Bhi se '<i>na dhuine
shoilbhear taitneamach cuin-bheasach ach dainghean-intineach agus
crodhacht gan (gan) chlaoidhteacht; uagnach, forachur, beodha aige
glacan buntaiste air a' mhoimente d'fearadh le hamuil no neamh-aire
a namhud; tuigse gan chomparadh aige suigheadh catha; is annamh
a riothfadh contabhart catha ach a n-nuar a bheidh se deimhin an
bhuadh do bhreith leis as; agus tuigse dhochumsach cum cosnamh
catha, agus is uime sin a ghoirthear an Fabius Eirinneach de.  Bhi
crionnacht mhor ann, meiseardacht chumsach agus tuigse fon
tsaoghal; air<d>-intineach cneasta an gach doigh; agus onoir
ionghantach ann aige conradh air bith le na namhud.

O na chliu agus o na thuigse mor aighe suigheadh catha, fuar
Eoghan Ruadh curadh a n-all as Flanders, san mbliaghan 1641, e
theacht agus ceannus na gCaitilcigh a n-Eirinn a ghlacan air.  Do 
chuadh se air bord longa aige Dunkirk agus thainig a dtir aig caislean
Duath a nDun-na-nGall air an tritheadh la deag don Mhidh Bhuidhe
(July) 1642 le cail oificigh agus sean-saighdearaigh, ansa n-iomlan
ceud fear le na ndochann airm agus storus cogaidh.  Go gearr '<i>na
dheigh sin aige coimhthional do thriatha agus taosaigh Uladh aige
Ceannárd, de a ngoirthear a nis Caledon a dTir-Eoghan, do
tharrangadar Eoghan Ruadh Ua Neill '<i>na cheannfurt ortha, a
raoghan air a bhrathar Sir Feidhlim O Neill a bhi feargach, borb,
trom-dheocha.  Chongbhaidh Eoghan Ruadh suas armal le haire
mhor agus sturaigheacht bheacht.  Air feadh sheacht mbliaghna uadh 1642
go 1649, '<i>na cheanfurt air an air<m>, do ngoirthidh an t-am na
Confederate forces dhiobhtha an n-Uladh, agus a gcom-oibre leis na
<L 283>
Sean-Ghaill an Phale, mur bhi na Barnwells, Prestons, Pleancadaigh,
Fleamunnaigh, Talbots, Dialunaigh, Dorchaigh, Bellews, Nettervilles,
FitzEustages, Fitzgeralds agus na Fuidhetigh, araile, mur aoin le cud
do na Burcaigh a gConnachta agus de na Butlers as Ur-Mhumhan,
do bhuaidhigh Eoghan Ruadh O Neill air shloighte na Sagsonach
ann nios mo no dha fhithchit cath, chasgar se a n-iomad de aitibh a
gCoigibh Uladh agus a gCoigeadh Laighean agus chur e fein (a sein)
a seilbh ur-mhor a gcaislean agus a longfurt, mur a ta, Baile-Aith-
Trim, Baile-Ath-Buidhe, Longpurt, Ceanannus, Sughardus,
Portlester agus Baile-Ath-an-Luan, mur aon le nFas, Aith-Í,
Woodstock, Reathabán, Dun-na-Meas agus Maryborough, a gCill-
Daire agus a gCondae na Bainriogun, Birre a gCondae an Righ, Aonac
a dTiobrud-Arann, agus ionadaibh laidir ele a gCoigibh Laighean
agus Mhumhan, mur aon le gach caislean agus gach daingneach a
gCoigeadh Uladh.

Do be Eoghan Ruadh O Neill ceannfurt na nEirinneach aige
Beann-Burb agus na oificigh ele do bhi a' cuideamh leis: - Sir Phelim
O Neill, Turlach, Brian, Aoidh, Art, Cormac agus Conn Ua Neill le
na sochraigh as Tir-Eoghan, Ardmhach agus Dún; agus Conn, Art,
Roraigh agus Eibhir Mhac a Naosa as Dun, Padrug Mac Cartan;
agus cail de mhuintir Ui hAnluan; Cormac agus Aoidh O hAgan,
Padrug Mhac a Neinigh, Padrug O Donghoile agus Turloch O
Cuinne as Tir-Eoghan; Manus O Cathan as Doire; Alastrun Mhac
Domhnall as Aointrim; Aoidh Buidhe agus Manus O Domhnall agus
Maolmuire Mhac Suibhne as Dun-na-nGall mur aoin le cail de na
hUa Dothartaigh as Innis-Eoghan; Roraigh, Brian agus Donchadh
Mhacguibhir as Fearmanach; Brian, Aoidh agus Colla Mhac
Mathghamhna agus Niall Mac Ceana as Muineachan; Cornnal
Philip O Reighilligh as Baile-na-Cairrge a gCondae an Cabhan,
Maolmuire O Reighilligh as Cill-Mhor.  Cornnal Philip O
Reighilligh, a chliabhun fein a bhi posda aige Ros Ni Neill,
dearbhshuir Eoghan Ruadh, bhi se '<i>na cheannfurt chumasach ansa
chogadh so agus fuar buadh euchtamhul aige Droicheat Bhaile-Ui-
Lighean (Julianstown bridge) a bhfogus do Dhroicheat-Ath a midh na
Samhna 1641 agus ann a n-iomad cath ele '<i>na dheigh sin.  Bhi an
Cornnal Maolmuire O Reighilligh '<i>na cheannfart chomhtach fo n-am
so agus uadh na mhor-neart agus a chalmacht neamh-chlaortha
goirtheadh Maolmuire ann Slasar de.  Thainig na caiptinigh Aoidh
agus Eoghan O Reighilligh go Beannborb.  Thanagadar cuig cheud
eadra marcach agus cosaigh leis na hUa Reighilligh as a' Chabhan .i.
<L 284>
na Reilligh, Mac Bradaigh, Ma<c> Gobhann, Mac Siomunn, Mac
Giolla-Padrug, Mac Gabhran, Mac Ciarnan araile.  Thainig muintir
Liatrum fuidhe Chonn agus Eoghan O Ruarc agus cail as Sligeach
fuidhe Thadhg agus Aodh O Conchubhar.  Thainig muintir
Longphurt fuidhe Roisdeart, Uilliam agus Proinsias O Fearghal agus
cail fearaibh as ann Midhe fuidhe Eamonn Biatach as Muinealta
agus Seamus Fleamunn as Bul-Aithne mur aon le cail do na
Barnwells agus Pleancadaigh onn Midhe agus o Lughaidh.  Thainig
urmor na dtriatha reamhraidhte go Bionn-bhurb, agus ge be nach
dtainig iad fein an, chur siad a sochraigh agus a dtaosaigh ann.

Do be uimhir sochraigh Ui Neill aige Bionbhurb, do reir Carte,
Leland agus tuilleamh ele de ughdar mhaith, cuig mhile cosaigh agus
cug ceud marcach; agus ansa n-am cheudhna bhi se cheud cosaigh
agus ocht gceud marcach do shloighte na Sagsanach fuidhe General
Monroe ann a n-aghaidh agus a bhi ni bfearr armthaigh agus eidigh
no na hEirinnigh; tuilleamh ele, bhi seacht ngunna mhor oca, agus ca
n-ainimnidhthear go raibh gunna mor air bith aige Eoghan Ruadh.
Agus bhi moran de lucht gunnaigh aige Monroe nach raibh aige Ua
Neill, oir lucht iomchar claoidheamh agus pike urmhora aige Eoghan
Ruadh.

Muintir na hAlbuna is mo a bhi a sochraigh Monroe, ach beagan
Sagsonaigh do ngoirthidh Parlamentarians agus '<i>na dheigh sin
Cromwellians.  Bhi siad urmhorach amhuil ceithearnn coilleadh a
n-aghaidh an Righ, eadhon, an Chead Seurlus, Righ Sagson, agus
siad so coimhcheangailte le moran ele de mhuintir na hEirinne.  Bhi
buidhean mhor ele a nEirinn ansa n-am sin do ngoirthidh Royalist a
bhi 'seasamh ceart don Righ fuidhe an Duke of Ormond, ach cha
raibh siad a' cuideamh le aon oca no aige an chath air bith.  Is uime
d'eirigh uaisle Uladh suas le hEoghan Ruadh mur nduil a nduchaibh
agus a gcaislean agus gach seilbh dhilis dar baineamh dhiobhtha
fhaighil air as.

Be Roibeart Monroe, an General Albanach, a bhi '<i>na cheannfurt air
ge be Sagsonaigh, Albanaigh agus ge be de mhuintir na hEirinne a
bhi 'cuideamh leo aige Bionn-Bhurb; agus a dearbhrathar Seorsa
Monroe; Aoidh Mhac Guibhrin do ngoirthidh Lord of Ardes a
gCondae an Dun agus do ngorithidh '<i>na dheigh sin Iarla Mount
Alexander, agus a bhrathar Cornnal Sir Seamus Montgomery;
Cornnal Eamon Conway as Cill-Ulltach a gCondae Aontrum, do
mhuintir Seymour Conway, Iarlla Hertford; Sir Henry Blaney, barun
Blaney as Muineachan; Cornnal Conigan; Caiptin Burc, Hamilton
<L 285>
araile.

Bhi Monroe a gcampa air iomal Condae Aontrum agus
Ardmhach, agus  a n-uar a chualaidh se go raibh Eoghan Ruadh a
bheith 'teacht go hiomal Thir-Eoghan, thainig se go hArdmhach
le na shloighte ansa n-aoidhche Diardaoin, an ceathramh la do mhidh
June.  D'ordaigh Monroe do na dhearbhrathar Seorsa a theacht chuige
le na shochraigh comh luath agus b'fheidir dho agus casmhal leis
aige Glas-Loch a gCondae Mhuineachan, tuairim dha mhile no an tri
o Bhion-Bhurb ansa n-aiti a raibh campa Ui Neill '<i>na shuighe.
Dala Sheorsa Monroe, mharsal se le na thrupaigh o Chul-Rathan
(Coleraine) air an taobh siar de Loch-Neitheach fo dhein Bhionn-
Burb bealach Dhuin-Geanann.  Do reir an Desiderata Curiosa go raibh
cuig cheud cosaigh agus trupa marcach leis.  Fuar Eoghan Ruadh fios air
a n-iomlan don bheart sin an la roimhe leis an chath agus chur se na
Cornnalaigh Brian Mhac Mathghamhna agus Padrug Mhac a
Neanaigh le cail marcach agus cosaighibh a n-aghaidh do
thoirmeasg, agus theagbhaidh siad leo a bhfogus do Dhuin-
Geanann, aiti ar bhuadhaigh air Monroe agus air a shochraigh agus
ar chur siad tiobamh air a dhol air aghaidh nios faide.

Mharsal an General Roibeart Monroe go moch air maidin
Diardaoine, air an cuigeadh la do mhidh June, le na shloighte o
Ardmhach fo dhein a n-Amhunn Dhubh, a nduil a dhol go Glas-
Loch chum casmhal le na dhearbhrathar Seorsa agus a shochraigh.
Foillseadh do Eoghan Ruadh gach coisceim da ndeachadar.
Tharrang se suas a chud marcach go mullach cnuc aige Bionnbhurb,
ansa n-aiti ar trodamh an cath '<i>na dheigh sin, mur gheall air amharc
iomlan fhaighil air bhuideanaibh Monroe aig teasdal na sligh
dhoibhthe air an taobh ele don Amhun Dhubh.  Fuar na Sagsonaigh
ath air ann amhunn aige Cionn-Ard, a thrasnaidh siad, agus
chuaidh air aghaidh fo dhein campa Eoghan Ruadh.  Air dteacht
dhoibh, bhi an Cornnal Roisdeart O Feargal le cail trupaigh a n-aiti
chaoil uagnach tuairim dha mhile onn champa chum toirmeasg a
chur ortha.  Ach thainig Cornnal Conagan le cuig ceud de lucht
gunnaigh agus aon ghunna amhain mor, agus le tuibhe na sloigh
agus meud na n-urchar b'eigin do O Feargal agus a bheag teitheamh
a ndeigh sceirmis ghearr go campa Eoghan Ruaidh.

Bhi Ua Neill ann a champa a n-aiti dhainghean laidir eadra dha
chnoc.  Bhi se sabhailte do leith a chul le coilligh dhluth, a thaobh cli
le currach agus a thaoibh deas leis a n-Amhunn Dhubh.  As a
choinne bhi se lan cnocan bheaga lain de rasan agus toracha.  Adeir
<L 286>
Carte agus Stuart go raibh se a' cleasaigheacht go greadhnach leo
feadh cheithre huaire le sceirmisigh agus a' lamhach a g<c>ein uadha
no go bhfuar se an ghrian do leith a chubhal d'eagla dealramh eachrunn
a chur air.  Agus  a n-uar a bhi an ghrian a' dol air sgath do leith
cubhal na n-Eirinneach, dhealraidh si go loinneartha air aghaidh a
namhud ionnus go raibh si do ndallamh.

Sheasaidh Monroe feadh na haimsire sin a n-ordamh catha, fo
urchar gunna do champa Eoghan Ruadh, do reir mur a deir Carte.
Tuairim an ceathar o chlog tranona, na sloighte bhi fuidhe Mhac
Mathghamhna agus Mac a Neinigh, a chuaidh a n-aghaidh Sheorsa
Monroe, thangas iad a' teacht go beodha fo dhein an da champa, agus
budh mhor ollghardus Monroe uime sin, oir bhi se lain-dhearbhtha
gur b'iad socraigh a dhearbhrathar Seorsa do bhi ann a' teacht as
Cul-Rathan chum cumhainte leis.  Agus do be sin an smaonamh
diomhun, oir nior bhfada gur cheangal siad iad fein le campa
Eoghan Ruaidh.  Agus air bhfaicsin sin do Monroe, chreathnaigh se
go mor agus d'ollmhaidh chum teitheamh.  Ghlag Eoghan Ruadh,
mur oificeach gnath-eolach, an bhuntaiste adhbhur a fuar se agus
thug suightheadh sothlamhach ortha.  Agus do reir an Disederata
Curiosa do rinne se rosga file do na shloighte ann a gcomhradh
ghearr, agus a d'iarr ortha trod go crodha air son a dtire, a gcreidigh,
a Righ agus iad fein.  Bhi a charad Cornnal Philip O Reighiligh '<i>na
sheasamh le na ghualan air an chnoc ansa n-am.  Chongbhaidh
Eoghan Ruadh Roraigh Mhacguibhir agus a bhuidhean fein a leith-
taobh, agus d'iarr air an chud ele de mhuintir a dhol air adhaigh,
agus chuadar go fior-thapaigh onn chnoc.  Agus a deir Carte gur
ordaigh Eoghan Ruadh do mhuintir gan urchar a lamhach no go
mbeidh siad fo fhad pike don namhud agus ann sin iad tosach ortha
le claoidheamh is le pike a laimh.  "So an nidh," air se, "a bhearthas
an bhuadh do na fearaibh is treuna".  Thug na hEirinnigh suigheadh
borb-threun thapaidh air a namhud no gur ghearr agus gur poll '<i>na
bpiosaigh min iad air gach taobh; agus  a n-uar a bhriseadar a
rancuibh, theilgeadar ann a mioth-ordamh iad agus do lean siad iad
go ndearna argun uathbhasach ortha.  Agus marcaigh Eoghan
Ruadh, a ndeigh gleic ghearr a sheasamh uadh na namhud, do
ruagadar iad le armhach do-fhaisnigh ann gach ard.  Adeir Belling
agus O Neill ansa Disederata Curiosa gur sheasaidh an cath dha uar
agus do ruagadh sloighte Monroe siar agus a n-iar, sios agus suas,
tuairim dha uair roimhe leis a n-aoidhche; go ndearna Regiment
Blaney trod chalma ach, fadheoigh, gearramh '<i>na bpiosaigh iad agus
<L 287>
marbhadh e fein.  Agus rioth Monroe e fein air subhal gan a
bhreugchiabh (wig) agus fuair se fein a shabhal le luathas a
ghearran; agus nior <stad> se don rasa sin no go raibh se aige Lios na
gCearrbhach (Lisburn) timchioll deich mile uadh mhagh an chatha.
Rioth buidhean Chornnal Seamus Montgomery air subhal le seoirt
eigin riaghaltacht, ach an chud ele oca, d'imthidh siad air mearadh
meanmun.  Fuar Lord Conway, Caiptin Burc, agus tuairim dha 
fhithchit marcach, teitheamh go hUbhar-Chill-Tragha, 'ndeigh dha
ghearran a mharbhadh fuidhe ansa ruaig.  Agus marbhadh moran
oca ansa toir; adeir Stuart ann a stair gur eagur Eibhir Mhac
Mathghamhna, Easbuc Chlochoir, a bhi 'gcampa Eoghan Ruaidh,
fearaibh Ui Neill aig iarraidh ortha an mhuintir a bhi a' teitheamh a
sparal agus ceathramh a thabhart dhoibhthe.  Rinneadh priosunaigh
de Thighearna Montgomery mur aoin le aoin oificeach agus fithe,
ceud agus <caoga> saighdear; agus a deir Lodge agus ughdar ele go
raibh Montgomery a ngeibhinn a gCaislean Ui Reighilligh aige
Clochuachtar a gCondae an Chabhan.

Thig urmor na n-ughdar le ceile ann a gcuntas fo uimhir
daoine cailleamh san chath sin, agus a deir gur 3,243 a thut ann.
Ach marbhadh moran ele ansa toir nach bhfuil cuntas air an tranona
sin agus an la '<i>na dheigh, leith a muigh dar bathadhugh ansa ruag
aige iarraidh an amhunn do thrasnamh.  Agus a deir an Cornnal O
Neill ansa Disederata Curiosa gur cailleadh 4,000 do shloighte na
Sagson ansa chath sin.

Nior chaill Eoghan Ruadh ach deich bhfearaibh agus tri-fithchit
a marbhadh agus dha cheud a leonamh.  Na hoificigh a marbhadh
de mhuintir Eoghan Ruadh, aig so a n-ainim, eadhon, Cornnal
Manus O Domhnall, mac do Niall Garbh, agus a fhear brataigh
(standard-bearer) Maolmuire Ui Reighilligh.  Leonamh na
Cornnalaigh Feidhlim mac Tuathal Ui Neill agus Roisdeart O
Fearghal.  A deirthear ansa Disederata, an la 'ndeigh an chatha, gur
ordaigh Eoghan Ruadh curp an Tighearna Blaney agus Chaiptin
Hamilton 'adhlacadh leis a n-onoir budh chuibhe do n-uaslacht a
dteampull Bhionn-burb.

Leis ann bhuaidh mhor so a fuar na hEirinnigh fuair siad iomad
maithis agus iolmhaoine de arm agus storas cogaidh a namhud, le
na seacht ngunna mhora, storas aibheal beatha a bearthadh a
ndochann don arm uile air feadh dha mhidh, mile agus cuig cheud
gearran tarranga, agus a dtinntigh uile agus a mbagastaigh, mur
aoin le dha bhratach dheug agus fithche.

<L 288>
(BÁS EOGHAIN RUAIDH UÍ NÉILL.  1649).

D'iomchar Eoghan Ruadh an cogadh so air aghaidh go di an
bhliaghan 1649.  So an bhliaghan a thainig Cromwell go hEirinn, agus
an feadh do bhi se do ollmhamh fein chum casmhun an choigcriocha
bhorb sin, thut se tinn agus d'eug se, agus a ndeigh a bhas cha raibh
ceannfurt air bith aige na hEirinnigh air son comhlann leis.  Agus is
se do b'adhbhar don tinnis sin, go ndeurna se dabhsa ann a bpeire
bútasaigh dar curtamh nimh ionta agus a ndearnadh preiseainte
dhiobhtha do le inghean Sir Charles Coote, ceanfurt Dhoire a thug
cuireadh fior-ghradha dho chum feusta.  Ach a deir na hughdar is
barantamhla, eadhon, O Conchubhur, Doctur Curry, agus a'
Disederata gur fear do na Plainceadaigh as Condae Lughadh do
phronn peire de russet-boots air a raibh nimh ionnta, agus bhi do
mhúidheaf go mor air na Sagsonaigh go ndeurn se seirbhis mhor
doibhthe le linn namhud comh mor leis a dhicheannamh.  Thut
Eoghan tinn a nDoire agus a deir O Conchubhar ann a "Stair air
Chaitilcigh na hEirinne" gur ghlac se defluxion ann a ghluna do
thairbhe na mbutaisigh nimhe agus gur bh'eigin iomchar ann a snaoi
eadra eachraigh go Condae an Chabhan a midh October san
mbliaghan 1649, aiti ar chaith se seal gearr aimsire aige charad
dhilios Philip O Reighilligh a mBaile na Cairge.  Agus bhi se seal ele
aige Druim-haimh a bhfogus do Bhalach-heithis an a gcaislean ele
de chud Ui Reighilligh.  Agus '<i>na dheigh sin tugadh go caislean
Loch-Uachtar e eadra an Cabhan agus Ciolla-Seandrach air oilean
ansa loch 'nduil a chongbhal sabhailte a laimhibh a namhud.  Is ann so a
d'eug se air an 6th la do mhidh na Samhna 1649, a n-aos a dheich
mbliaghna agus da fhithchit.  A deir Carte agus an Disederata gur
hadhlacadh aige mainistear an Chabhan e, ge go n-abar beal-oideas
gur hadhlacadh a mainistear Oilean na Trionoide e, a ta a stuigh a
Loch-Uachtar tuairim da mhile o caislean Chloch-Uachtar.  Ach a
cheadhna, ni bhfuil tuamba, cloch no comhartha air bith ele ann aon
oca a mharcadh a mach uaigh an righmhiligh Eogan Ruadh Ua
Neill.

Bhi Eoghan Ruadh posda le Ros, inghean Ui Dhothartaigh,
triath Innis Eoghan, agus d'eug si aige Brussels 1660 agus
hadhlacadh san mhainistear Eirinneach aige Lovian í.

Sol dar eug Eoghan Ruadh, a deir Carte go raibh ann a gciorra
mhor fo storas cogaidh agus gur chur se Aoidh mac Phadrug Dubh
Mhic Mathghamhna chuige Cornnal Monks aig fuagra siotchainte air
<L 289>
agus budh ghairm sin a fuar freagra.

Aig so furalaca Mhonks dho: -

Air dtus libeartaigh consiasa do fein agus do gach aoin do
phartaigh agus a sliocht '<i>na ndeigh;

ceannus ard annsa n-arm do Eoghan Ruadh e fein;

maitheamhnus ann gach gniomh do ndearna siad onn
mbliaghan 1641;

go ndeunfaidh ceannfurt de air gharastun a mbaile cuan
comhgarach a gCoigeadh Uladh agus go bhfaghadh a bhuidhean
gach nidh do mbeidh feidhm oca air, mur gheabhadh an chud ele
don arm;

go bhfaghadh a lucht leanmhuinte seilbh a raibh de thalta oca
roimhe leis an bliaghan sin, agus e fein a chur a seilbh duthcha a
shinsire.

Sol do bhfuar se bas agus e '<i>na luighe 'gcaislean Ui Reighiligh,
d'fag se a mhallacht aige neoch air bith go bráth a dheunamh
muinigheachus as Shagsonach no as neach do dtreibh, oir gur be
feill-bheart Thomas Dease, Easbuc na Midhe an t-am sin, tighearna
Baile-Ui-Ghorman agus Iarlla Chill-Daire (triur do fhuil Sagsonach)
a leomhan Eirinn ansa n-am chruadalach sin nuar a bhi air bharr a
claoidheamh aige.

SLAOID-MHARBHADH NA gCAITHILCIGH AIGE OILEAN
MHIC-GAOITH ARAILE.  1641.

An san mbliaghan 1641, a dtosach mhidh na Samhna, do marbh
na Sagsonaigh agus na hAlbanaigh a bhi 'ngarastun Charrag-
Fheargus a raibh do dhaoine '<i>na gcomhnaoi air Oilean Mhic-Gaoith
agus fo iomal na tire <t>hart, tri mhile duine eadra fear, bean agus
pastaigh, de dhaoine soininte nach ar eirigh suas a gcogadh no
'gcoinbhliocht.

Mac Neachtan a thog longphort beag ansa n-aiti sin chum e fein
agus a lucht leanmunta chongbhal sabhailte o argun air bith no go
gcualaidh se adhbhar an bhaoith-eirigh suais sin; comh luath agus
thainig Cornnal Campbell a bhfogus dho le roinn de shoichrigh,
thainig se chuige le na mhuintir, agus do marbhadh iad uile an la '<i>na
dheigh sin, ceithre-fithchit a n-áreamh, le Sir John Clotworthy,
'<i>na dheigh sin Iarlla Massareen.

Agus tuairim an n-am cheadhna, marbhadh ceud do dhaoine
bocht eadra mna agus paistigh a n-aon aoidhche, aige aiti do
<L 290>
ngoirthidh Baillian de, le hordamh na Sagsonach agus na hoificigh
Albanach a bhi san tir sin.

(SLAODMHARBHADH EILE).

CÚIGE ULADH.

Condae Dhoire.

Ann san mbliaghan 1641 thainig tri cheud eadra fear, bean agus
pastaigh do dtoil-dheoin fein fuidhe dhighdion an gharastun a bhi a
nDoire.  Air dtus nochtamh iad agus creachadh iad, agus '<i>na dheigh
sin marbhadh gach aon oca le muintir an garrastun sin.

Agus tri bliaghna '<i>na dheigh sin crochadh Muiris Mhac
Domhnall (mac diomus do Iarlla Aontrum) aige Cul-Rathan le
hordamh cheannfurt an gharastun sin, ge go raibh pas aige fuidhe
laim Miceal Jones ann Cornnal.

Condae Dhuin.

Ansan mbliaghan 1641 chuadh uaisle agus a raibh san mbaile a
nUbhar-Cheann-Tragha chasmhal air a n-arm Sagsonach a bhi
'marsal chugtha dol a leagan siege le caislean an bhaile sin.  Ghlac
siad taise leo agus taireis iad ceathramh a thabhart don gharastun
agus do ar casadh leo, d'aimhdheoin sin uile, marbhadh cuig cheud
dhiobhtha edra muintir an bhaile agus na saighdearaigh a bhi ansa
chaislean.  Tugadh <iad> air an droichead iad agus teilgeadh amach
ansa n-amhunn iad eadra fear, bean agus paiste, agus an meud oca
thug iarraidh iad fein a shabhal le snaimh, marbhadh leis an
chloidheamh iad.

Condae Dhun-na-nGall.

A midh na Samhna san mblian 1641 thug Sir William Stewart
ordamh do n-uaisle agus do mhuintir na tire sin a theacht agus
cuideamh le na chumpun fein cur a n-aghaidh na gceithearnnaigh
coilleadh - do be sin an t-ainim a ghoirthidh do na Caitilcidh - agus
thangadar-san annsa n-aiti a hordamh dhoibh mur a dtainig Caiptin
Conagan le roinn de bhuidhean Sir William fuidhe ainim
coimhcheangal leo, agus thosaigh air mhuintir na haiteamh sin le na
<L 291>
chud fearaibh ionnus gur mharbh uimhir aidhbheal mhor oca, agus
a measg chach Eoghan Mhac Suibhne, Muiris O Feirsigh agus
Donchadh O Cathalan, duine uasal oirdheirc.

Fo thuairim a n-am cheadhna 1641, thainig Caiptin Fleamunn
agus oificigh ele de bhuidhean Sir William no gur phlughadh se
chum bas dha cheud agus a fithche de mhna agus de phaistigh ann a
ndá uamh.  Agus ansa n-am cheudhna thainig Caiptin Conagan no
gur mharbh se 63 eadra mna agus pastaigh air na Rosaigh.

Ansa bhliaghan cheudhna, thainig ceanfurt Litear-Chainnigh no
gur chrunnaidh se a n-aon aiti trur agus caogad air maidin Dia-
Domhnaigh.  Bhi a n-urmhor '<i>na mna agus '<i>na bpaistigh oir
marbhadh na fearaibh ansa chogadh, agus d'ordaigh se a gcathamh
a mach tharais bhalla an droicheat san amhunn gur bathamh iad.

An sa n-am cheudhna do marbh fear, do ngoirthidh Reading de,
bean agus triur cloinne Sheathan O Morgaidh ann a n-aiti do
ngoirthidh Baile-Mhic-Chinigh Rathmultan agus, a ndeigh a
marbhadh, ghearr se a ciochaibh di le na chlaoidheamh.

Ann sa bhliaghan cheudhna do mharbh muintir garastun Rapho,
Drombo, Lifeart agus Caislean-Rathan, mile agus cuig cheud de
dhaoine bocht nach raibh a riamh suas a n-arm no a gcogadh '<i>na
n-aghaidh.  Agus triur fear a bhi ainimnigh '<i>na measg fo na mborb-
thiaranacht, eadhon, Seamus Graham, Heanraigh Dungan, agus
Roibeart Conagan, do ngoirthidh go coitchean fear mharbhtha na
gcailleach de.

Eadra 1641 agus 1642 do slaod-mharbhadh dha mile duine do
mhna, de phastaigh agus de oibrighibh bochta le garastun Bheal-
Ath-Seanaigh agus Dhun-na-nGall.  Agus thainig Tomas Poe, oifica
'<i>na measg, a dh'amharc air chomharsnach dho a bhi tinn an a
leabaigh agus a raibh se a bhfiacha cail airgit aige, agus tharrang se
durc as fuidhe na chloca, agus an feadh do leig se air cromadh go
fior-mhuintiordha air, aige fiafraidh go de mur bhi se, do shath se
ann a chorp e agus dubhart le na mnaoi nach mbeidh se tinn nios
faide.

An san mbliaghan 1650, a midh June, fuaris an bhuaidh air
tuairim tri mhile fear de mhuintir an Righ eadra mharcaigh agus
chosaigh a bhfogus do Litir-Chinnigh le sochraigh Cromwell.
Rinneadh priosunaigh de urmhor na n-oificigh, agus a ndeigh an
chatha do cuirtheamh chum bas iad le hordamh speisealta Sir
Charles Coote, ge go raibh cagus agus ceathramh air faighil uadh ann
oificeach a rinne priosunach dhiobhtha.

<L 292>
Condae Mhuineachan.

1641.  Do mharbh Caiptin Townsley, ceannfurt Mhathair-na-
Ciolla, ceathrar oibrighibh agus bean, ge go raibh pas oca.  Agus
Caiptin Bromwell, ceannfurt Chluan-Aois, nuar a chas duine uasal do
dar bh'ainim Marcus O Conalaigh do, d'ordaigh a lamhach chum
bas.

Agus saighdearaigh gharastun Traigh-Bhaile Dhuindealgna
agus Trim, nior mharbh siad nios lugha no cuig cheud eadra mna
agus pastaigh bocht soineanta nach raibh a riamh fuidhe arm.

Eadra 1641 agus 1642, nuar a bhi sochraigh Monroe agus a'
Leagan a' marsal trid a' tir sin, mharbh siad da mile pearsa de
fhearaibh aosda, mna agus paistigh.

An san mbliaghan 1652 bhain Cornnal Barrow, do mhuintir
Cromwell, oilean a mach a bhi do chosnamh leis a' Chornnal Padrug
Mhac Mathghamhna agus,  a n-uar a marbh se an Cornnal, mharbh
se ceithre-fithchit bean agus paistigh, agus a measg chach bhi pasta
se mbliaghan a sparal na saighdearaigh ann, ach curthadh chum bas
e le hordamh Chornnal Barrow.

Condae an Chabhan.

Rinne Marc de la Pool, duine uasal Sagsonach, comhnaoi ann sa
tir so agus, taireis iomad bliaghan, chur se fios air chail de a
ghaoltaigh theacht agus comhnaoi a dheunamh aige agus, taireis iad
a theacht agus a bheith seal aimsire aige, do marbhadh gach aon oca
ann a thuigh ach de la Pool e fein, a tugadh a steach ann a' Chabhan
agus a crochadh gan adhbhar air bith ach e bheith '<i>na Caitilceach
agus e bheith '<i>na chomhnaoi a measg na nEirinneach.  1642.

Alasdrun Golden agus a bhean uasal, dios Albanach ach bhi siad
'<i>na gCaitilcigh agus iad air-aon as cionn dheich mbliaghna agus tri
fithchit a dh'aos, creachadh iad do gcud maithis agus iolmhaoine
agus nochtamh iad do gcud eidigh, agus marbhadh a
dteanantaighibh, a seirbhisigh agus a gclann.

An sa n-am cheadhna do bháth sloighte na Sagsonach se cheud,
eadra fear, bean, agus paiste, gach taobh de Butlers-bridge air iomal
na tire so.  Nior teurnnadh slaod-mharbhadh air Albanach no air
Shagsonach ansa tir so, ge go n-abar a namhud gur marbhadh iomad
oca ann.  Ta aiti a bporaiste Mhathar-chluan, laimh le Machaire-
na-cille, do ngoirthear Parc na Meanach de onn meud daoine do
<L 293>
marbhadh ann le leigin a meanach fo lar.

COIGEADH CONNACHTA.

Condae na Gaillbhe.

An sa bhliaghan 1642 do crochadh an Maor Reamonn Burc, de
chuideachta cosaigh tighearna Chlann-Muiris, agus dis ele le
hordamh cheanfurt gharastun na Gaillbhe, ge go raibh tighearna
Chlainn-Muiris a seirbhis an Righ ansa n-am cheudhna, agus nior
tugadh sasamh ansa diobhal sin don tighearna.  Agus a deir se fein
gur b'uime sin do bhrigh gur fhaig se Iarlla Chlann-Ricard a bhi
'<i>na Cromwellian.  Mharbh partaigh de an gharastun cheudhna seisear
aige Rinveel; agus a measg chach Seathfran Fitz-Thibot a n-aois a
dheich mbliaghna agus tri-fichit agus e ann a bhfiadhbhras
losganach, agus a bhean a bhi comh arsaidh ceudhna, marbhadh iad
air a leaba.  Bhi an gniomh sin '<i>na chionnfath le na thabhart air a
n-iomad don chomharsnacht sin seasamh air a ngairde a n-aghaidh
an gharastun sin.

An san mbliaghan 1652 bhi Roisdeart Burc '<i>na chornnal a
seirbhis an Righ agus fuar se ceathramh uadh chud de mhuintir
Chornnal Coote, ach ann a sceirmis eadra fearaibh Chornnal Grace
agus cud de mhuintir Cromwell rinneadh priosunach de feadh seal
aimsire no gur ordaigh Cornnal Heanruighe Ingoldsby a cheann a
bhaint de.

Ansa bhliaghan cheudhna agus ansa bhliaghan 1653 budh
bheasa gnath le Cornnal Stubbers, ceanfurt na Gaillbhe, agus a lucht
fuadaigh ann sa tir sin, na daoine thogbhal leofa a mach as a
leabpacha ansa n-aoidhche agus a ndiol mur sglabhaighneadh leis
na Indies, agus air an modh so do dhiol siad as an chondae sin mile
duine!

Slaod-mharbhadh Eiricigh san Ghaillibh.

Ansa bhliaghan 1642 nil seunamh air nar marbhadh dis Ghallda
ann sa chondae sin.  Ministear fear oca do reir mur a deir siad fein.
Ach is dearbhtha go bhfuar Iarll-Chlann-Ricard an triur fear a
mharbh e a chrochadh ann a mbranraigh ann a dtri aiti air leith.
Agus le na ordamh chroch Sir Roisdeart O Seachnusaigh da
shreuduighe bo a mharbh ann fear ele.  Griosadh tighearna Chlann-
Muiris fo na m<h>aor do chrochadh le ceannfurt an gharastun sin
<L 294>
agus rug se air Serjeant Rowlright agus air dhis no triur ele de
mhuintir an gharastun a' creachadh baile beag 'bhfogus do Ghaillibh
agus chroch se Rowlright agus an triur ele.

Rinneadh marbhthachus neamh-dhaondha le fear do ngoirthidh
Eamonn Alltach, duine mith-riaghalta as Condae Mugheo, agus a
chompanaigh, air Albanaigh aige Sriul a dteorainn na Gaillbe, air
tuairim 30 duine san mbliaghan 1642.  An mhuintir a ta do radha gur
bhfuamhur an gniomh e, budh choir dhoibh a chuimhneadh go
dtainig uaisle na tire go ro-luath 'dtarthal; agus shabhal siad Easbuc
Chill-Ala - ge go ndubhradar gur marbhadh é fein - a bhean agus a
chlann agus urmor na ndaoine Gallda; agus gur be Brian Cillcinnigh,
brathar gairdian a bhi air mhainistear Ros, laimh le Sriul, a thainig
air dtus do sabhal, agus thug bean a n-easbuc cheadhna agus a
chlann, mur aon le iomad don mhuintir Ghallda sin a bhi a n-eirc,
leis chum a mhainistreacha fein, aiti a bhfuair siad curam agus cineal
uadha feadh iomdha aoidhche, no go dtug an Burcach as Caislean-
Hacket an t-easbuc, a bhean, agus a chlann chum a thuigh fein, san
n-aiti nach raibh nidh air a d'easbhuidhe ortha dar bhfeidir do
fhaighil doibhthe feadh iomdha seachtmhun.  Agus rinneadh an nidh
ceudhna le iomad de uaisle na tire sin do na eiricigh ele no gur
cuirtheadh a n-aiti shabhailte iad le hordamh Iarlla Chlann-Ricard.
d'aimhdheoin daondhacht an brathara, congbhadh le ocht
mbliaghna a bpriosun e gan choir gan chain ach gurab eaglasach é,
agus e as cionn ceithre-fithchit bliaghan a dh'aois.  Agus is follus a
gCondae na Gaillbhe feadh aimsir an chogaidh sin go raibh a
bpuibleaca agus a gcrunnaidheaca aige iomad ministearaidh gan
toirmeasg, eodhon, Dean York, Corroyen, Ceallaigh agus
ministearaidh ele Gallda a measg na gCaitilcigh.

Condae Roscoman.

Nior marbhadh a n-aiti air bith ansa chondae so ach cuigear aige
Baile-na-Faide le Ruaraigh O Conchubhar.  Agus nior marbhadh
duine air bith aige Ballaleague feadh an chogaidh.  Agus ni raibh
duine air bith ann do ngoirthidh Uilliam Stewart de, ge go n-abar an
mhuintir Ghallda gur marbhadh ann e go neamh-dhaonna.

Condae Liatrum.

Ansa bhliaghan 1641 ta fios go foir-leathan do gach taobh go de
<L 295>
comh tiaranta agus a bhi ceanfurt Mannorhamilton, eadhon, Frederick
Hamilton, go de comh minic agus a bhearadh cuireamh chum
dinnear do uaisle na tire sin agus a gcrochadh '<i>na dheigh agus a
masaigh a bhriseadh le tuaidh sul do gcrochadh se iad.  Bhi an
ceanfurt ceadhna a gCoigeadh Uladh  a n-uar a thosaigh an cogadh
agus d'iarr se air Mhaighistir Iaracht, duine uasal a raibh
muinteardhas mor aige leis, e do treoramh go Mannorhamilton, mur
nach raibh fios an bhealaigh aige; rinne an duine uasal sin dho;
thainig se 'bhfogus do cheud mile leis.  Ach a ndeigh osdalamh
muinteardha fhaighil feadh cail laethibh aige an Governor sin, do
chroch se e gan cionfae air bith.

Condae Shligeach.

Nil fear air bith air faighil a nis do dtig leis dearbh-chuntas a
thabhart air illiacht duine do marbhadh ansa tir so ach amhain an
n-argun do rinneadh air an mhuintir a bhi a Cranes-castle a mbaile
Shligeach.  Bhi partaigh do mhuintir an Righ an fuidhe Major
Roisdeart Burc agus, a ndeigh iad an caislean a thabhairt suas agus
cead a dh'faighil imtheacht, marbadh iad uile.  Dha cheud a
n-aireamh.

COIGEADH LAIGHEAN.

Condae Aith-Cliath.

An san mbliaghan 1641, a dtosach mhidh na Samhna, bhi
cuigear fear (bhi dis dhiobhtha Gallda) aige teacht uadh mhargadh
Aith-Cliath agus chodladar a n-aoidhche sin aige Santry, tri mhile
uadh an bhaile, agus marbhadh air a leabaigh iad a n-aoidhche sin le
Caiptin Smith agus partaigh do gharastun Aith-Cliath.  Agus tugadh
a gcionn a steach le ollghardus mor ann la '<i>na dheigh sin chum an
bhaile.  Thug an gniomh sin air Lucac Netterville agus Seorsa King is
tuilleamh ele sgriobhadh chuige na Lords Justices 'ndoigh fios a
d'faighil go de do b'adhbhar don fheill-bheart sin, ionnus gur chur
na Lords Justices forfhogradh a mach a n-uaisle so a theacht a steach
air a taobh a stuigh do chuig la go hAith-Cliath mur bhfuigheadh
siad sasamh.  Agus ansa n-am cheudhna, sol do dtainig na cuig la,
thainig Sir Charles Coote a mach le partaigh no gur sgrios siad agus
<L 296>
gur dhoghadh siad baile Chluantarbh, dha mhile uadh Aith-Cliath.
Agus budh le Seorsa King an baile sin, agus mharbh siad se dhuine
dheug do mhuintir an bhaile eadra fhearaibh agus mhna agus triur
paistigh a bhi ar a' chioch.  Le meud a n-uathbhas do ghlac na
huaisle so, nior leig an t-eagal dhoibhthe theacht a lathair na Lords 
Justices, ach thogbhadar suas a n-arm do gcosnamh fein.  Agus
tuilleamh ele oca, a d'imthidh a sgein as a dtuigheacha.

Annsa tseachtmhun cheudhna ghlac cuig claigne deug agus da
fhithchit, eadra fhearaibh, mna agus pastaigh, sgaol mor um an
argun a rinneadh a gCluan-Tarbh.  Ghlac siad báda uadh Bhul-Loch
a mach air a nfairge a seachnamh fearg partaigh saighdearaigh a
thainig a mach as Aith-Cliath fuidhe Chornnal Crafford.  Gidheagh,
do lean na saighdearaigh anna mbadaigh ele iad gur rugadar ortha
agus gur chathadar thairis bord iad uile no gur bathamh iad.

Thainig fear de na Ruisealaigh, bachar a nAith Cliath, chuadh
a mach ann a tire a gcuideachta Mhaighistir Archbold as Clogram agus,
air son go ndeachaidh siad a leigheadh forfhogramh na Lords 
Justices, crochadh ann dis agus '<i>na dheigh sin rinneadh
ceathramhnacha diobhtha.

A midh na Marta thainig trupa marcach uadh gharastun Dhuin-
Seachlan no gur mharbh siad moir-sheisear no ochtar de daoine
bocht, teantuighe do Mhaighistear Dialun as Huntstown, ge go raibh
na saighdearaigh sin air billead oca a n-aoidhche roimhe sin agus
fuair iodhacht comh-maith agus thugfadh leis na daoine bocht a
thabhart dhoibhthe.

Tuairim a n-am cheudhna do chroch partaigh don gharastun a
bhi aige Mallahyde seirbhiseach do Mhaighistir Roibeart Boinn aige
an cheachta; agus a thabhart air oibrigh bhocht a dhearbhrathar fein
a chrochadh.  Agus go gearr '<i>na dheigh sin, do chroch siad cuig
fearaibh deug de mhuintir Shuardas.  Agus a n-abhallgort Mallahyde
do chroch siad bean a bhi aig eagcaon fo na fear a crochadh a measg
chach.

Ann bhliaghan cheudhna, 'ndeigh ceathramh uadh Cornnal
Gibson don mhuintir a bhi 'gcaislean Charrag-Maine, do curthadh
iad uile chum bas, tuairim tri-cheud agus caogad, agus a n-urmhor
mna agus paistigh.  Agus a n-uar a bhi Cornnal Walshingham aig
iarraidh paiste deas tuairim seacht mbliaghna dh'aois a shabhal, do
iomchar fuidhe na chloca do, marbhadh an paiste ann a laimhe.
Agus sin an t-adhbhar dar fhag se an tseirbhis.

Ansa bhliaghan 1642, a midh an Oibreal, bhi Niocolas Hart agus
<L 297>
ceithre fearaibh deug de oibrighneadh a' dol le arbhar go margadh
Aith-Cliath, agus a raibh pas oca, do marbhadh iad uile air an
bhothghar le partaigh do chud Lord Lambert.

Agus an la ceudhna, chur Maighistir Searsal as Lucan a
sheirbhiseach chum an t-eolus a thabhart do thighearna Geiseil agus
a thrupaigh agus, a n-uar a rinne se sin agus a mhian leis tilleamh
a bhaile, bualadh ansa cheann e air son a sheirbhis.

Agus an la ceudhna, bhi cuig villiage deug, agus an ceann a
b'faide '<a>mach oca fa she mhile do Aith-Cliath, agus ge go raibh
geallamh sabhaltus oca go hiomlan, creachadh iad air dtus, doghadh
na tuigheacha, agus marbadh ceithre cheud eadra fear, bean agus
paiste.

Tuairim a n-am ceudhna, thug partaigh de gharastun Shuardas
air dheich bhfearaibh fithchit do oibrighneamh bochta, da ndeurna
siad priosunaigh dhiobhtha, a n-uaigh fein do thochaill agus an sin
mharbh siad iad.  Agus mharbh Beineat, Searraigheam na condae, se
deug eadra fear, bean, agus paiste, air a dteacht uadh mhargadh
Aith-Cliath.

Agus mharbh partaigh fuidhe Chornnal Crafford ceud agus dha 
fhithchit bean agus paiste a New Castle agus a gCulmaine.  Agus
iomdhe duine bocht, agus da ndearunn milte, aige iarraidh faobhar
na saighdearaigh a seachnamh, a theith a steach ann a rasan aitine,
aiti do gcurthamh na saighdearaigh tine go coitchionn leis ionnus go
ndoghadh siad iad, agus gidh be bhearadh iarraidh imtheacht, go
teilgfidh a steach ansa teine arisd e chum a losgadh ansa lasar no a
marbhadh leis an chlaoidheamh, oir d'imtidh urmhor na ndaoine as
a' tir.  Marbadh dha mhile dheug pearsa an chead <bhliain> don
chogadh ansa tir sin.

Condae Chill Daire.

An san mbliaghan 1641 chur Caiptin Tomas O hAodh
crunneamh air thriochad fear do lucht cudaigh agus bhiodar chum
casmhun do aige Hedgestown, agus  a n-uar a thangadar ann, thug se
ordamh a marbhadh uile.  Agus mharbh an Caiptin O hAodh sin
Mistreas Eustage, reimh-shuir Sir Roibeart Talbot a bhi naochad
bliagan a dh'aos, mur aoin le dis bean uasal a bhi 'feitheamh
urthaigh, a ndeigh iodhacht maith a thabhart do ann a tuigh.

Na saighdearaigh a bhi a gcoilligh Clongow agus Rath-Cofaigh,
taireis iad umhlamh air chonighill a sparal, tugadh go hAith-Cliath
<L 298>
iad agus crochadh an sin iad.  Agus as cionn cead agus caogad bean
agus paiste, fuairis marbh ann san aiti sin iad.  Is follus go fior-ghlan
gur marbhadh muintir na tire sin <gan> chogal leis na Sagsonaigh, air
mhodh nach ar fagadh urrad beo agus d'adhlacadh na mairbh no
bhaineamh an foghmhor!

Condae na Midhe.

Ansa bhliaghan 1642 a midh a n-Oibreal slaod-mharbhadh Mistreas
Eibhlin Taighidh (Taaffe) as Tulaigh-na-nOig agus í tri-fitchit
bliaghan a dh'aois, agus seisear bean ele, le muintir gharastun Trim;
agus bean dhall a bhi ceithre-fithchit bliaghan dar chur cothan <t>hart
uirrthi agus tine do gur doghadh chum bas í.  Agus an la ceudhna,
do chroch siad dis bean aige Cill-Brighide agus dis clairineach fear, a
d'iarr a mbiadh uadh thuigh go tuigh, fa mur d'iarr siad cuideamh
ortha.

Agus ansa bhliaghan cheudhna, do marbhadh Maighistir Walter
Dialun, duine arsaigh nar charaigh as baile iomdha bliaghan roimhe
le sin, do marbhadh anna thuigh fein e le truparaigh Chornnal
Broughton, ge go raibh protection Chornnal Broughton aige agus gur
theisbean se e dhoibh.  Agus Maighistir Walter Evers, duine uasal
cian-aosda agus e a bporthalais a bhfad roimhe sin, tugadh ann a
gcart go Trim é no gur crochadh e le hordamh an cheannfurt a bhi
air a' gharastun sin.

Is iomdha fear seisrigh a marbhadh aige Philberstown.  Agus
marbhadh dha fhithchit fear, bean agus paiste a bhi aige baint a
gcud foghmhur aige Bonestown, le garustun Trim.  Agus mur an
gceadhna, Mistreas Alson Read aige Duin-Seachlunn a bhi ceithre-
fithchit bliaghan.  Agus dha fithchit pearse ele, a n-urmhor mna
agus paistigh, a bhi aig iarraidh faobhar na saighdearaigh
sheachnamh nuar a rugadh ortha, marbhadh iad.  Agus tuairim a
deich agus tri-fithchit de mhna agus phaistigh, teineantaigh do
Mhaighistir Proinsias Mhac Aolbhuidhe, do marbhadh iad le
saighdearaigh Greenville, agus ceud is seascud ele 'bporaiste
Rathcoare, agus a measg chach bhi lanmhun aosda ann agus iad dall
feadh chuig mbliagna deug roimhe sin.  Mharbh Caiptin Sandford
agus a thrupaigh fo iomal Mulhussey as cionn ceud fear, bean agus
paiste a raibh protection oca.  Le na ordamh sathamh Conchubhar O
Breaslan le sgian ann a sgornnaigh gur theilg fuil a churp.  Agus
Eibhelin Cusack, a bhi ceud bliaghan a dh'aos, a ceangladh <t>hart le
<L 299>
cothan agus teine thabhart gur pianadh chum bais mur sin í a
gClonmochan.  Marbhadh Seamus Dowlin agus e tuairim ceud
bliaghan a dh'aos, Donchadh Coman, Diarmut, Donchudh,
Ruaraigh Bolan agus iomad ele de oibrighnamh agus mna, do
marbhadh ceud agus seasgad dhiobhtha 'baint a gcud foghmhar, le
garastun Trim.

Do crochadh Maighistir Barnwell as Tobair-Tionan, agus
Maighistir Seathan Hussey, aige Trim le partaigh Sir Charles Coote.
Agus marbhadh Gearall Loinsigh as Dun-Uabhar, a n-aois a
cheithre-fithchit bliaghan, le trupairigh as Trim.  Agus marbhadh
Maighistir Tomas Talbot as Baile-Chreolaigh, tuairim ceithre fithchit
bliaghan, ge go raibh protection aige agus '<i>na sheirbhiseach dhilis
don choran, aige dhorus fein le cud de thrupaigh Monroe.  A midh
an Oibreal do mharbh na saighdearaigh fuidhe Greenville, air gach
taobh don Nuamh, 80 fear, bean agus paistigh a raibh protection oca.
Agus nior mharbh Caiptin Wentworth agus a chumpainn nios lugha
no dha-cheud, eadra fear, bean agus paistaigh a bporraiste
Dhonamora, Bulaithne agus a mbaramhnacht Margellion agus
Obamoirein, baile Ardmulcan, Kingstown, agus Harriston, agus iad
uile fuidhe protection.

Marbh trupaigh Sir Roisdeart Greenville dis agus da fhithchit
eadra fear, bean agus paistigh, agus a hocht agus da fhithchit de
naoidhnnean, aige Baile-Dhoran.  Agus bean uasal a bhi fuidhe
protection, do chur saighdearaigh Chaiptin Monroe a steach ann a
stoc muileann eadaigh í no gur brughadh chum bas i a mbaile
Steedalte.  Chur Lieutenant Ponsonby dis chum bas a bhi as cionn
ceithre fithchit bliaghan a dh'aois aige Downastone.  Do chur Caiptin
Murroe ceud a raibh protection oca, eadra fear, bean agus paiste,
cum bais a mbaramhnacht Dhaimh-Lioga; agus Lieutenant Seathan
Tench, mharbh se fear deich-mbliagna agus tri-fithchit aige Daimh-
Lioga.  Agus Maigistir Padrug Fúidheat, mac agus aighre
Mhaighistir Fuidheat as Clan-Gill, a togbhadh as a leabaigh agus
bualadh ansa chionn le Lieutenant Lauton de gharastun Trim no gur
stealladh 'inchin a mach.  Is iomdha mile de dhaoine bochta na tire
so a cailleamh a measg na haitine, mur d'eirigh dhoibhthe a
gCondae Aith-Cliath, agus d'eug an chud ele beagna le hacras.

Condae na hIar-mhidhe (Westmeath).

Ann san mbliaghan 1642, tuairim dhearadh mhidh na Marta,
<L 300>
bhi Giolla-Criosta Mhac Creoladh, ge go raibh protection aige uadh
Iarla Ur-Mhumhan, do marbhadh ann a thuigh fein e, mur aon le dis
de chud seirbhisigh, le partaigh don armal Sagsonach a bhi 'marsal
go hAthluan.  Do leag siad an protection air bhrollach Mhic Creoladh
a feuchaint a neart a n-aghaidh pilear.  Agus Mistreas Eilis Dialun as
Cill-na-nInghean, ge go raibh potection na Lords Justices
aici di fein agus do a cud teineantaigh, do mnaibh agus do bpaistigh, do
marbadh iad uile le saighdearaigh fuidhe Sir Michael Earnley.

Condae Lugaidh.

Ann san mbliaghan 1641, ansa mhidh Fhabhra, do slaod-
mharbhadh tuairim tri-cheud de dhaoine bochta eadra fear, bean
agus paiste a gcoilligh Dhoirearach le partaigh do gharastun
Thraigh-Bhaile Dhuin-Dealgna agus Dhroicheat-Ath.  Agus tuairim
thosac mhidh na Marta do slaod-mharbhadh tuairim tri-cheud fear le 
na mnaibh agus paistigh a mBailuibhragan le muintir gharastun
Thraigh Bhaile Dhuin-Dealgna agus Dhroichit-Ath.  Agus tuairim a
n-am cheadhna, thainig Caiptin Charles Townsly agus Lieutenant
Faithful Townsly le partaigh do gharastun Thraigh-Bhaile go Dun-
mochan gur mharbh siad dha cheud agus fithe pearsa.  Agus
mharbh partaigh de na garastun cheudhna as cionn dha-cheud
pearsa a gcaislean Reighstown 'ndeigh ceathramh a thabhart
dhoibhthe.  Agus do chroch fear, do ngoirthidh Antonaigh Townsly
de, Maighistir Dromgiúl as baile Dhromgiúl aige na gheata fein.
Agus chroch an Townsly ceudhna sin triochad de fhearaibh bochta
agus mna 'dol go margadh Traigh Baile Duin-Dealgna agus
Dhroicheat-Ath air a' chrann mhor, do ngoirthidh Sgiothog na nOcht
Mile dhe, tuairim leith bealaigh eadra an da bhaile.

An sa bhliaghan 1642 thainig partaigh do chosaigh agus de
mharcaigh gharastun Dhroicheat-Ath no gur mharbh agus gur
dhogh siad annsa n-aitin tuairim ceud agus tri-fithchit eadra
fearaibh, mna agus pastaigh de chomharsnacht Thearmuinn-Fiochan
fo thri mhile do Dhroichit-Ath.  Ge nar dearnamh argun air bith air
eiricigh ansa tir sin le na n-eadmhal fein, cinte nior marbhadh nios
lugh no mile pearsa de dhaoine bochta na tire sin.

Condae Chill-Manta i.e. Wicklow.

Ansan mbliaghan 1641, a midh October, do crochadh triur bean
<L 301>
(agus bhi an bhean amhain oca muirineach go mor) agus eoganach
oig air droicheat a' Nora le hordamh Sir Charles Coote ann a chead
asdar trid an tir sin.  Agus thug se air an tse a bhi 'seolamh an
bhealaigh do seideamh asteach ann a piostal agus air an modh sin
gur lamhaigh se é.  Agus, mur an gceadhna, do chroch se bustar
bocht air an asdar cheadhna, do ngoirthidh Tomas Mhac Uilliam.
Do rosamh chum bas Maigistir Domnall Cunnaigheam as Gleann-
Eili agus e cian-aosda le Caiptin Gee de bhuidhean Chornnal
Crafford.  Agus ann a n-asdar an sna bliaghanaibh 1641-42-43 do
mharbh na Sagsonaigh an meud a theagamh leo ansa tir sin.  Agus
do mharbh Caiptin Barrington, do bhi 'ngarastun Arklow, Donchadh
O Dayle as Cill-Caro agus cug cheud pearsa ele agus iad fuidhe
protection aige fein; agus is deimhin gur marbhadh urmhor na
ndaoine uile ansa tir sin.

Condae Chill-Chinnigh.

Annsan mbliaghan 1641 do dhogh na Sagsonaigh, a bhi a
ngarastun Bhaile-na-Cille, bean dheich-mbliaghna agus ceithre-
fithchit ann a tuigh fein an Ioduach.  Agus ann 1642 do mharbh an
phartaigh cheudhna ceud agus ceithre-fithchit eadra fear, bean, agus
paistaigh a bhi 'baint a gcud foghmhor a bhfogus don gharastun.
Do rosadh leo a mach asa thuigh fein Maighistir Tomas Shee no gur
chroch siad e fein agus cuigear de chuid seirbhisigh aige Baile-na-
Cille.

(CÚIGE MUMHAN).

Condae Thiobrud-Aran.  Tipperary.

Annsan mbliaghan 1641, air an ceathramh la fithchit de mhidh
October, do mharbh Caiptin Peasely agus Brown aoindhuine dheug de
fhearaibh, mna agus paistigh ann a dtuig fein aige Golden.  Agus
tuairim a n-am cheudhna, bhi Caiptin Peasely 'dol trid Clonculty agus
thainig Philip Maol-rian, duine uasal siochainteach, dar leis an baile
sin, a mach asa thuigh fein a dheunamh oimead do; tharrang se a
phiostal amach agus lamhaigh se an duine uasal soineanta sin
marbh aige na dhorus fein.

Agus bhi marbhadh na dise sin '<i>na chionnfath aige muintir na
tire sin arm a ghlacan a laimh.

<L 302>
Annsa n-am sin budh bheasa gnath le saighdear Sagsonach, da
ngoirthidh John Wise as Baile-Eoghan, a theacht a n-eideamh mna air
an bhoth-ghar, agus air an ordamh sin iomad daoine bocht a
mharbhadh aige teacht onn mhargadh dhoibhthe.

Condae an Chlar.

Annsan mbliaghan 1644 do marbhadh as cionn dha fhithchit
muirin agus iad fuidhe protection le muintir gharastun Innse-Cronan.
Agus annsa bhliaghan 1646 marbhadh iomad daoine a bhi '<i>na
gcomhnaoi a bhfogus do Bunratty leis na saighdearaigh a bhi annsa
gharastun sin fuidhe smacht Lieutenant Adams.

Condae Chorcaigh.

Annsan mbliaghan 1641, a dtir Condon, slaod-mharbhadh
tuairim tri-cheud de oibrighibh eadra fear, bean, agus paistigh le
muintir Iarlla Orrery.  Agus annsa tir cheudhna do spoth siad
Donchadh Dunaigh agus tharrang a mach suil de chud agus leig
a bhaile ansa n-ordamh sin chuige na mhnaoi é.  Mur an gceudhna,
tugadh se fearaibh deug agus da fhithchit '<i>na bpriosunaigh go Castle
Lyon agus a n-urmhor '<i>na n-oibrighneadh nar iomchar arm a riamh;
do cuirtheadh a steach ann a stabla iad, agus chur na mna a bhi
annsa gharastun a n-aoidhche sin coinneal le na bhfeasogadh agus le
gruag a gcionn, ionnus gur chur se as a bhfeaghar fein iad urrad
agus <nach> 'n-aithneachadh a bhfior-charad ann la '<i>na dheigh sin
iad, agus ann sin chroch siad iad.

An san mbliaghan 1642, ansa tir cheudhna, marbhadh tri-cheud
agus cuig deag agus da fhithchit eadra fear, bean agus paistigh le
cuallaigh agus le clocha agus protection oca uile.  Agus Maighistir
Henly, bhi '<i>na Shagsonach ach '<i>na Chaitilceach, nochtamh a bhean
agus a chlan go miothrocarach, agus urmor a chud teineanntaigh,
gur marbhadh go neamhdhaondha iad le muintir an gharastun a bhi
'bhfogus dhoibhthe, ge nach raibh Henly no a nduine de chud
teineantaigh a riabh suas a n-arm.  Bhi a dtiarantus comh mor agus
sin go stabaladh siad leinibh agus a bhfagbhal leith-mharbh air
bhrollach marbh a m<h>athara.  Nior marbhadh nios lugha no naoi-
gceud, ansa bhaile sin Henly agus na haiteacha comhgarach dho, de
oibrighibh bochta agus a muirin.

Annsa bhliaghan 1643 bhi garastun aige Clog-leith aige muintir
<L 303>
na hEirinne agus, a ndeigh iad a thabhart suas air chonradh iad fein
a leigin slan as, gan gheilleadh do sin, marbhadh iad uile le
hordamh Sir Charles Vavasor agus, a ndeigh a marbhadh, baineadh
an cruidhe as chud oca agus curthadh ann a mbeal e; agus is iomdha
argun ele a rinneadh air mhnaibh agus air phaistigh.

Do marbhadh ceathrar air fhithchit aige Lislidh le
saighdearaigh Chornnal Moyn.  Aige an Bhaile-Ur, an bhliaghan
cheadhna, tug cud do muintir Chaiptin Bridge air Thadg O Mungan
agus air Dhaibhidh Breoig seideamh ann a bpiostuil agus gur
lamhamh mur sin iad; agus ochtar ele de oibrighibh bochta a
marbhadh leo, a bhi fuidhe protection agus a baint a nfoghmhur do
chud do na Sagsonaigh.

Ann sa bhliaghan 1641 do cheangal muintir gharastun
Bandonbridge ocht bhfearaibh agus ceithre fithchit drum le drum do
cheile agus theilgeadar tharais an droicheat iad no gur bathamh mur
sin iad.  D'fasdoch bean Iarlla Ur-Mhumhan Padrug Hatchet,
maigistir longa, chum a tabhart go hAith-Cliath.  Agus a ndeigh e
fagbhal sabhalta ann sin í fein agus a clann, thug na Lords Justices
agus an tIarlla pas do chum a thabhairt sabhailte 'baile air ais, ach le
gaoth chontrardha do curthadh a steach go Dun-Garbhan e, aiti ar
crochadh e agus a chud fear an la '<i>na dheigh sin le hordamh
cheannfurt an bhaile sin.

Do dhogh na Sagsonaigh tuighe O Suileabhan Biorra aige
Bantry agus an tir sin go hiomlan, aig marbhadh fear, bean agus
paiste do dteagbhadh leofa, agus ge be a bhearadh iarraidh
imtheacht as na lasracha, go dtillidis a steach ann a dtuigheacha
a risd iad no go losgfaidh iad; agus a measg chach Tomas de Burgo,
cupar tuairim ceithre fithchit bliaghan, agus a bhean a bhi beagan
nios lugha, agus rinneadh ann t-iomlan de sin gan cionnfa.

Condae Purtlairge.  Waterford.

An sna Deise, san mbliaghan 1641, thainig garastun Chorcaigh
fo iomal na tire so agus, a ndeigh iad an tir a chreachadh agus a
losgadh, mharbh siad tri mhile pearsa eadra fear, mna agus paistigh
sol dar thosaigh cogadh air bith ann san Mumhan.  Thug siad leo
mur an gceadhna ceud oibrigh '<i>na bpriosunaigh go Cappoquin agus
cheangladar '<i>na gcuplaigh iad san aiti ar chaitheadar a mach san
amhun iad agus a ndeurnadar sport do bheith aige amharc ortha da
mbathamh.

<L 304>
(BÁSÚ SHÉARLAIS I).

An meud a mhinidhis stair no mheabhras a n-intin de
ghniomhuibh neamh-dhaondha, de dhighealtus agus de fholadus, ni
deunamh se easampul do a raibh de thiarantus a' dol air aghaigh a
Sagsona fon amso comh maith le 'nEirinn.  A Righ do dhiol le drong
saoibh-chiallach de mhuintir fein a n-Alban, le na ndearbhrathrach
Sagsonach, air sum bheag airgit; do rosamh o phriosun go priosun
agus, fadheoigh, a chur chum bas go publaig agus go sgannallach air
a' sgathfull.  So an bas cruadhfhortunach a fuar an Chead Searlus.
"B'fearr liom," adeir Cox, "go dtugfadh liom sgath a chur air an 30
la don Oig-mhidh, an la uathbhasach sin dar fhullang athair a thire
mairtireacht.  O! da dtugfadh liom a radha gur budh Eirinnigh do 
rinne an gniomh mallaigh so, no da dtugfadh a fhagbhal aige tarsach
na gCaitilcigh agus go raibh ruin oca air; ni shiad do rinne an
gniomh."

An feadh do bhi a nfeall so da treoradh agus do cur a gcrioch
aige mhuintir fein a Sagsona, throd Caitilcigh na hEirinne go crodha
air a (shon) a n-aghaidh na dronga bhi do brosnamh an a' sgathfuill.
d'ioslaigh siad gach dun agus gach daingneach ansa righeachta a
laimibh agus a gcomhta an Righ, ach Aith-Cliath agus Doire.  Bhi
duil aige Iarlla Urmhumhan siege a leagan le Aith-Cliath agus
mharsal a sloighte a midh June go Fionn-glas fo da mhile don
chathair.  Fuar an garastun, a bhi fuidhe an Chornnal Michal Jones,
cuideamh trupaigh as Sagsona chum trod ann aghaidh an Righ.
Thainig regiment marcach agus dha regiment cosaigh fuidhe
Chornnal Venables agus Cornnal Hunks fo na dhochan beatha agus
steoras cogaidh.  Budh deacur amus a thabhart air an chathair o
thaoibh Fionnglas.  Uime sin do thrasnaidh Iarlla Urmhumhun a
n-amhunn ais cionn a' droicheat le na shloighte agus suigheas a
champa aige Raith-mionaigh agus, le teagasg a chomhairle,
d'ionsuighe se an sean-chaislean Baggetrath, mur a raibh teacht
a steach an chuan.  Thug so bunntaiste dhubalta dho, eadhon,
d'ollmhaigh se an bealach do a theacht go raoigh a steach agus chur
se toirmeasg air furtacht air bi a theacht chuige an mhuintir a bhi a
ngeibinn ann.  An sin chur se daoine a choireadh agus a
dhaingneamh an chaislean agus buidhean threun da gcosnamh.
Chur an deunamh raoigh so ceasnamh mor ar mhuintir an
gharastun agus thug foill don cheanfurt amharc a steach annsna
neithibh a bhi a' dol ar aghaidh ann.  Agus air maidin, an dara la do
<L 305>
mhidh na Lughaidh-nosa, thug se amus air agus bhain an caislean
a mach a n-athuair agus mharbh na trupaigh a bhi do ghardal.  Thug
an chead iarraidh so meisneach do mhuintir an gharastun agus
chuaidh an chud ele a n-aghaidh an champa.  Budh diomhun do Sir
William Vaughan iarraidh toirmeasg a chur ortha oir do marbhadh e
fein agus ruagadh a mhuintir.  Chuadh na sgeala doghlasach sin
chuige an chud ele de mhuintir a n-Iarlla ionnus gur curthadh e fein,
a mharcaigh agus a chosaighneamh go naireach chum teite.

(CROMAIL IN ÉIRINN).

A nis bhi Sagsona gan righ, gan riaghlaighthear, gan Tuigh
Tighearnaigh, agus bhi crioch-smacht na hEirinne '<i>na adhbhar
imriasun eadra gach partaigh.  Budh mhianach leis na Presbyterians i
a thabhart do Waller; b'fearr leis an dream ele 'thabhart do Lambert
ach, fadheoigh, do mheasadar uile gur bhe Oliver Cromwell an fear
do b'fearr le haghaidh na ngnoithe mor-thairbheach sin a
chriochnamh agus, air gcriocnadh na comhairle sin, do
hainimneamh '<i>na Lieutenant e.  Ghluas se gan moran mull go
hEirinn, mur aoin le na chliamhun Ireton, agus chuaidh air saile le
armal mhor-neartmhur de sheacht regiment de chosaighibh agus
ceithre regiment de mharcaigh agus ceann ele de dragoons.  Thainig
Cromwell a dtir a nAith-Cliath agus mharsal se go direach chum siege
a leagan le Droicheat-Aith.  Agus do be an t-uachdran do bhi air an
bhaile an t-am sin Sir Arthur Ashton.  Do chur se ordamh chuige an
baile 'thabhart suas agus, air nduilteamh a n-ordamh sin, d'ordaigh
se an balla do raobadh agus amus genearalta thabhart.  Ach a
cheadhna, bualadh air as fadho e le caill mhor.  Tugadh an treas
iarraidh go hadhbhar agus baineamh an baile a mach air an
deicheamh la do mhidh September 1649.  Tugadh ordamh gan cagus
no ceathramh a thabhart don gharastun agus do reir sin curthadh
chum a chlaoidheamh iad uile.  Marbhadh Ashton an Governor, Sir
Eamonn Varney, Cornnal Wale, Cornnal Warren, Cornnal Dunne,
Cornnal Tempest, Cornnal Fionglas agus iomad oificigh ele, mur aoin
le tri mhile de shaighdearaigh agus, a ndeigh an ruaig fuilteach so,
do phill Cromwell go hAith-Cliath.

Bhi Iarlla Ur-Mhumhan cinte '<i>na Lord Lieutenant a gcas a' Righ,
agus d'eagraidh se Eoghan Ruaidh O Neill a theacht do fhurtacht
agus d'fural dho conramh air bhith budh mhian leis no d'iarradh se,
mur aoin le gach geallamh ele do dtug se dho roimhe sin.  Agus is se
<L 306>
an Cornnal Domhnall O Neill a chur se leis na teachta sin (mac
dearbhrathar do Eoghan Ruadh).  Ach an bas obann a fuar an righ-
cheanphurt sin, ach se amhain a bhaineamh as a' tiaranach Cromwell,
ach d'fag a bhais a' tir fuidhe leun agus Iarlla Urmhumhan is na
Caitilcigh gan fear a bhfuasgalt no suil le cobhar.

Taireis Cromwell sgiosta thabhart do na chud trupaigh, tug se
ceannus Aith-Cliath do Chornnal Hewson, agus mharsal se trid
Chondae Chill-Mannta, agus ann a ruag bhain se a mach Arklow,
Ferns agus Enniscorthy agus aiteacha ele.  Agus air an chead la de
mhidh October, thainig se as coinne phurt Loch-Garmunn agus chur
ordamh chugtha ann baile thabhart shuas.  Bhi Cornnal Daibhidh
Synot, a bhi a gcuram an bhaile, 'ndul mull a bhaint as Chrombhel;
d'fural a thabhart suas air chonradh ach dultamh a nfural sin.  Thug
an mhull sin, a cheadhna, buntaiste do Thighearna Castlehaven
regiment cosaighibh fhaighil a steach agus, ann a mbeagan laethibh
'<i>na dheigh sin, thainig mile fear armach uadh Iarlla Ur-Mhumhan
fuidhe Sir Eamonn Butler.  Ach, le feall Chaiptin Stafford, mheith
gach sligh cosnnaigh.  Oir be ceanfurt an chaislean e, thug se suas do
Cromwell e; agus,  a n-uair a shaol muintir an gharastun teitheamh le 
na n-anam, marbhadh as fuil fhuar iad leis a' tiaranach sin, ionnus
gur marbhadh dha mhile dhiobhtha.  Marbhadh Sir Eamonn Butler
le urchar agus e aige iarraidh e fein a shabhal le snaimh.  Bhi a n-uile
coisceim do chud Cromwell marcaidh a mach leis a' tiarantus is
fuathmhuire dar bhfeidir innseadh.  Bhi da cheud bean uasal de
chud an bhaile sin chuaidh air a ngluna da eidir-ghuidhe an
tiaranaigh sin le fuile deorach; do marbhadh iad uile aige bunn na
croise ansa tsraid phublaigh.

Mharsal Cromwell uadh Chill-Mhanta go Ross, aiti a raibh Lucas
Taaffe '<i>na cheannfurt.  Cha raibh a n-aiti so dainghinn no laidir
chum dull an namhud a thabhart, ionnus gur raobadh an balla gan moran
mailis.  Tugadh cead don mhuintir a bhi an imtheacht le n-arm.  Cha
raibh an t-adhamh ceadhna air aige Duncannon, aiti a raibh Cornnal
Eamonn Wogan '<i>na cheannfurt air gharastun bheodha treun-thapaidh.
B'eigin do an siege a thogbhal agus tilleadh go Ross.  Ann so
rinne se droicheat snaimhidh air a nAmhun Barbh, 'ndoigh go
gcongbhadh faireachus le coirigheacht Iarlla Urmhumhan agus
comhluadar a (a) chongbhal suas le Coigeadh Mumhan, a n-aiti a
raibh a chud spitheoraigh.  Corcaigh, Youghal, agus aiteacha ele a
raibh garastun aige na Sagsonaigh agus a chuntas buntaiste de cur le
Crombhel, mur nduil luach saothar agus ceim fhaighil uadha,
<L 307>
d'ealoch siad '<i>na sreudaibh a glacan didion fuidhe bhrataigh
Chromwell.  Mairtin, ceanfurt Charrag, thug se suas go miothlaochda
a n-aiti sin.  Dioladh Bealasanann leis, ach bualadh air ais e aige
Cill-Tiarnan.  Garastun Chill-Chinnigh, 'ndeigh cosnamh crodha a
dheunamh, d'umlaigh siad air chonradh.

A n-eirigh a mach dheighineach a rinne an tiaranach sin a
n-Eirinn, is a n-aghaidh Chluain-Mheala do rinne se e.  Bhi an
garastun sin do chosnnamh le se cheud deug fear as Coigeadh
Uladh fuidhe Major General Aoidh Dubh Ua Neill, mac dearbhrathar
do Eoghan Ruadh Ua Neill.  Bhi se fuidhe '<i>na reimh-bhrathar a
dtirthe coigcrioch agus a bhi '<i>na cheannfurt ealdhanta.  Thosaigh
Cromwell a nis leis a' siege agus a fuar se an balla raobadh.  d'ordaigh
se amus a thabhart air an gharastun, contrardha do lucht comhairle.
Ach a cheudhna, le crodhacht dochumsach lucht an gharastun, do
mheith a n-iarraidh sin air oir bualadh air ais e, 'ndeigh dha mhile
agus cuig cheud de na saighdearaigh a b'fearr a bhi (aige) a chaill
annsa ruathar sin.  Is se an tiaranach e fein an chead duine thug fa 
nfear gur amsadh obann gan cheill do rinne se.  Do reir a bheasa
gnathach do ghoir se air a chreideamh meabhlach um cuideamh leis
ann a chruadh-riachtnus agus dubhart se gur moran muinigheachus
do rinne se as neart arm daondha a d'feall air.  Agus mur gheall air
loirghniomh a dheunamh ann sin, d'ordaigh se trosgadh do chongbhal
a measg armal.  Do chosnnaigh Aoidh Dubh Ua Neill an garastun le
crodhacht agus le calmacht fior-uadhbhasach, ach thainig se nach
raibh se air a chumas seiseamh a mach a dh'easbhuidhe pudair, agus
annsa cas so d'feall muintir Puirt-Lairge ortha, oir gheall siad a
ndochann pudar a thabhart chugtha agus nior choimhlion siad e.
Air a n-adhbhar sin, thrasnaidh se a n-amhun ansa n-aoidhche le na
gharastun air badaigh go ndeachaidh go Purt-Lairge.  Do reir cuntas
bhi an t-imtheacht sin go mor a dtaoibh Cromwell oir, do seiseachadh
siad a mach aoin la amhain ele, budh heigin do an siege a thogbhal
ann la '<i>na dheigh sin, oir chaill se nios mo fearaibh agus storus
cogaidh aig iarraidh Cluain-Mheala a bhaint a mach no chaill se o
thainig se go hEirinn air dtus, agus chaithfeadh se imtheacht gan a
bhaint a mach muna be d'feall muintir Phurt Lairge.  Budh heigin do
imtheacht gan buadh cosgartha.  d'fural muintir Chluain-Mheala
umhladh air chonradh an la 'ndeigh an garastun imtheacht.  Cha
raibh aige Cromwell stada na haiteadh astuigh no gur imthidh an
garastun.  Thug se a n-iarraidh dhoibh gan fhurach.  An feadh do bhi
Cromwell a ngleic leis an bhaile so, fuair se ordamh o Chomhdhail
<L 308>
Sagsonach e tilleamh '<a>bhaile go ro-luath, oir go raibh feidhm mor air
ann chum cur a n-aghaidh na nAlbanach a bhi dighlios don Righ.
Uime sin chuadh se air saile aige Youghal air a'
naoidheamh la fithchit do mhidh na Beultaine, aige fagbhal a
chliabhun Ireton '<i>na cheannfurt an aiti.

(MONTROSE).

Bhi an Dara Seurlus, prionsa Wales, aighre diglis choran
Bhreatan, ann sa n-am sin aige Breda.  Cuirtheadh teachta chuige
aige iarraidh air a theacht agus seilbh a shinsir a ghlacan chuige.  Bhi
Marcus Montrose, a leag (sios) a chud airm sios le hordamh an Righ
deigheanach, fo n-am sin a' subhal trid an nFrainc agus Germany
agus na Tiortha Iotrach; agus is ansin a chualaidh fon bhas
eagsamhalta fuar an Righ, eadhon, an Chead Searlus; agus fuar ansa
n-am cheudhna cumhta onn Righ oig a bheith '<i>na ard-cheanfurt air a
n-arm a nAlban.  An sin a d'iarr se cuideamh uadh churt Sweden
agus Denmark, mur a bfuar se sin a n-airgit agus mur an gceadhna
arm do chuig cheud deag fear.  An sin sheoltaidh se go hAlban le
cuig cheud Germans.  Agus, a ndeigh gleic le stoirm ann ar chaill se
dha cheud do chud fearaibh agus cail do storas cogaidh, ghlac se
cuan air Oilean Orkney leis na tri cheud ele nar cailleadh leis an
stoirm sin.  Ghlac muintir na n-oilean arm uadha agus leis an
tsluaigh bheag sin thainig se go Caithness, ansa n-ard is faide fo
thuath de Alban.  Bhi armal Montrose ro-bheag aige gniomh comh
trom agus sin.  Agus tuilleamh ele, fealladh air leis an mhuintir a
gheall cuideamh leis; sgab agus chath Cornnal Ogleby agus Cornnal
Corkrain an t-airgit a thug se dhoibhthe le haghaidh trupaigh a
thogbhal a nAmsterdam agus a bPoland; agus Cornnal King, a fuar
ordamh a theacht a chuideamh leis le buidhean mharcach as
Swedland, d'feall se air; cuirtheadh toirmeasg air Lord Pluscardy leis
na Rebels dha mhile fear a chrunnadh a gheall se; agus bhi muintir
na Tire Ard, do ngorthidh na hAlbanaigh Ghaoidhileach, sarthaigh
don chogadh le munaigheachus a dheunamh asda, air mhodh go
raibh daoir-sgrios Montrose a nis soilleir.

Air gclosmhun do Chomhdhail Cromwell, a bhi '<i>na suighe an
t-am sin ann Edinburgh, chur creathnamh mor ortha e a bheith a
nAlbun.  Agus tionaladh armal gan mailis chum a dhol ann 'aghaidh
fuide Lesley agus Holburn.  Agus cuirtheadh Cornnal Straughan leis a'
gharda tosaigh do mharcaigh, agus thug amus fior-namhudach
<L 309>
ortha agus iad (gan) air son iad fein a chosnamh, ionnus an meud
nar marbhadh dhiobhtha go ndeurnadh priosunaigh dhiobhtha uile.
Bhi Montrose e fein aig iarraidh e fein fholath aige teitheamh a
n-eideagh Albanaigh Gaoidhiligh, aig imtheacht '<i>na gheilt o tom go
tom feadh thri no ceathar a laethibh gan bhiadh gan dighdion, go di
fadheoigh go raibh urraid de chruadh-fhortun air agus a theacht fo
laimhe treatur, eadhon, Lord Aston, a bhi roimhe sin a' cur le
Montrose; mur ngeall air a luach saothar fhaghal a bhi furalta as,
gheabh se go mioth-onorach agus thug a laimh a namhud e.  Bhi
triothal a nfir oirdheirc so gearr.  Fuairis coirtheach e fuidhe ainim
Seamus Graham.  Crochadh air chroich triochad truigh air airde agus
budh mhor tuirse an Righ, a mhaighistir, fo nfear mhaith so.

(CROMAIL IN ALBAIN.  1650).

Thainig Cromwell go hAlban a ndeireadh mhidh July le se mhile
dheug fear, agus mharsal se trid Mordington comh fada le
Haddington.  Budh e uimhir a n-armal Albanach se mhile mharcach
agus cuig mhile dheug cosaigh agus bhi siad a gcampa eadra
Edinburgh agus Leith.  Thainig Cromwell, ni she amhain go raibh siad
nios iomadamhla no bhi a sloigte fein ach go raibh siad '<i>na suighe
air thalamh bhuntasach.  Air a n-abhar sin do marsal se fo dhein
Musslebourgh agus o sin go Dunbar agus an t-armal Albanach go
geur do dtoirigheacht.  Thanig dha mhile dheag de shloighte na
Sagsonach go Dunbar air maidin Dia Domhnaigh an chead la do
mhidh September; agus thainig na hAlbanaigh le ceithre mhile agus
fithche agus do shuigheadar campa ann la ceadhna air ard a bhfogus
don bhaile.  Bhi ceasnamh air na Sagsonaigh air dtus ach is coitchion
go ndeun eudochus daoine laidir.  Tharrang siad a bhfearaibh suas a
n-ordamh catha agus chaith siad an la sin agus an la '<i>na dheigh
fuidhe arm.  Ach air maidin Dia Mart thosaigh an comhrag agus be
sin an cath fultach gan fios tuime no tlas feadh seal aimsire ach,
fadheoigh, b'iad na Sagsonaigh rug buaidh.  Chaill na hAlbanaigh
ceithre mhile 'marbhadh agus naoi mile dar deunamh priosunaigh
dhiobhtha, leith a muigh de gcud arm agus bagasta, agus do
thairbhe na buaidhe sin ghlac Cromwell seilbh air Edinburgh, Leith
agus aiteacha ele, ach chur an geimhreadh a bhi 'teanamh leis
toirmeasg air leanmhun do na chaithreimh.

Ge be do mhair do n-arm Albanach a fuar sabhailte, chuadh
siad go Stirling, mur nduil a chur a ccoran agus, air an t-aonadh la
<L 310>
do January '<i>na dheigh sin, do curtheadh a gcoran an Righ aige
Scoone.  Shaol an Righ an t-am sin gur choir do a bheith '<i>na
mhaighistir fein, ach nior bhfada go bhfuar se e fein fuidhe dhaoirse
na gCobhenanters.  Nior bhfada gur eirigh se curtha don cheim gan
tairbhe sin agus ghlac se a raoghan tilleadh chum na Tire Iotraigh
agus a reim a bheith aige air furach ann le tiodal folamh.  Air an
adhbhar sin ghoid air subhal go huaigneach chuige Middleton, a bhi
an sna sleibhte le beagan do mhuintir dhidhlis fuidhe, ach tugadh
comhairle air le Mongomery gan gniomh comh guasachta le sin a
dheunam.

Bhi arm an Righ cinte 'gcampa 'bhfogus do Stirling, aiti
bhuntastach dar shaol Cromwell go diomhaoin a gcur as.  Chur se
iomdha coraigheacht de aige iarraidh nios mo athrunn do chur ortha.

An feadh do bhi Cromwell a' leagan siege le Johnston agus le
aiteacha ele an taobh tuath de Stirling, d'imthidh an Righ le na
cheithre mhile dheug fear fo dhein Shagsona agus, air dtea<ch>t go
Carlisle dho, haidbheadh '<i>na Righ air an Bhreatan Mhor e, agus chur
se forfhuagradh a mach pardun genearalta do na mhuintir a
Sagsona, ach Cromwell, Bradshaw agus Cook, oir b'iad sin an triur a
choirtigh a measg na Sagsonac aige cur athara chum bas.  Aig so a
n-uaisle bhi 'gcuideachta leis ansan asdar sin, eadhon, Ducha
Buckingham, Iarlla Cleveland, Tighearna Wentworth, Cornnal Wogan
agus Cornnal Bointon, Major General Massey agus cail ele.

Lean an Righ do na asdar go Worcester agus leanadh e le
buidhean fuidhe Lambert agus Harrison as Alban.  Bhi troopaigh ele
aige feitheam ortha chum cuideamh leo a thog an Chomhdhail
dhobhtha.  D'fag Cromwell Monks agus (agus) seacht mile fear chum
dion-scrios na hAlbana do chriochnadh agus mharsal se fein ansa
teoir air an Riogh.  D'ioslaidh se Worcester go luaith agus, air an treas
la do September, bualadh trupaigh an Righ a bhfogus don bhaile sin.
Agus le cruaideal mhor a fuair an Righ teitheamh a mbreagrucht gus
a n-aiti a bhfuair se long raoidh agus air an modh so fuar se sabhalta
ann a Fraince.

(RÉIM CHROMAIL).

Bhi muintir na hEirine cinte fuidhe arm, Caitilcigh agus eiricigh,
agus Iarlla Urmhumhan '<i>na ard-cheanfurt ortha agus '<i>na Lord
Lieutenant.  Bhi urchoid mharbhthach aige do na Caitilcigh agus, air
gclosmhun go dtug an Righ libeartaigh a gcreidigh dhoibhthe, agus
<L 311>
nach raibh se air teagbhal catha le Ireton, thug se suas ceannus a
n-airm do Iarlla Chlainn-Ricard agus d'imthidh se ann a Fraince san
mbliaghan 1650.  Annsa n-am cheadhna, leag Ireton siege le
Luimneach, ach b'eigin do tabhart suas do thairbhe an gheimhrigh.
Ach nior bhfada '<i>na dheigh gur thosaigh se <a>risd leis, ach an
cosnamh crodha rinne Aodh Dubh Ua Neill roimhe sin aige Cluain-
Mheala agus an chaill mor a habhaidh se do armal Cromwell,
mhoithidh se go cruadh baint a mach Luimneach.

Taibhseadh do Chomhdhail Sagsona gur mhor a dtairbhe
muintir na hEirinne a sgarmhun on Righ agus thug geallaidh mor
dhoibh do cheann; ach duilteamh dhoibhthe uile aige an
choimhthional a bhi a Loch-Ritheach (Loughrea).  Agus, mur nduil an
Righ a chosnamh, d'fanadar fuidhe arm go di 1653 no go bhfacadar
nach ar bhfeidir dhoibh a sheasamh no chosnamh nios faide.  Ghlac
urmhor na huaisle sin a raoghan a dtir fhagbhal air fuireach fuidhe
daoirse aige an mhuintir a marbh a Righ agus a thruaillidh a lamha
ann a chud fola.  Air an adhbhar sin d'iarradar cead an rioghachta
fhagbhal chum an tseirbhis ud a dheunamh do na Righ ann a reagun
imchian nach ar bhfeidir dhoibh a dheunamh annsa mbaile.  Agus
fuaradar na hathchuingidh sin, mur nduil go mbeidis sgarthaidh
don urrad sin do namhud.  Air an modh so d'imthidh saorclan
fhearaibh Eirinn chum na Fraince agus na Spainne; agus gibe
dhiobhtha so a d'fan ansa mbaile '<i>na ndeigh tre aois no eagcruas,
fuar siad a n-usad budh neamhnadura dar bhfeidir le teanga d'insin;
dioladh uadh cheithre mile deug go fithche mile eadra
shaighdearaigh agus lucht thire dhiobhthe '<i>na sglabhuighe agus a
ndibirt go America, mur rinneadh roime leis an mhuintir da
ndearnad priosunaigh dhiobhtha de na hAlbanaigh aige cath
Worcester.  B'eigin do na hoificigh Chaitilceach ele a nducha agus
seilbh a sinsir a gcoigibh ele a threigbheal agus an tSeanann a
thrasnamh go Coigibh Chonnachta agus go Condae an Chlar, san
n-aiti do dtug Cromwell ortha fuidhe phian bais furach ann sin agus
gan fhagbhal ach a bheith fuidhe leun agus leatrom gan aireamh
aige an tiaranach sin a bhi as a gcionn.

Bhi Caitilcigh na hEirinne aige eagun feadh iomad bliaghan
fuidhe an tiaranach sin.  Is se ce be solas a bhi oca 'nduil go
bhfagadh an Righ tilleadh chum na cróna ann a siochainte a risd, oir
bhi muinighean laidir oca sgaolamh fhaighil as a gcuimhreach,
libeartaigh a gcreidimh agus seilbh dhilios a sinsire fhaighil air as,
ach budh diomhun an diuil dhoibhthe e, oir is se fuaradar ann 'aiti
<L 312>
gach nidh a bhi contrardha dho.

Thug Cromwell riaghlaigheacht riogha na dtri rioghachta fuidhe 
na smacht fein.  Theanta se 'fhearg agus 'arm a n-aghaidh a
mhaighistearaigh.  Chur se bang as 'ughdarghas fein air an
Chomhdhail, a d'faig '<i>na uachdran e agus a raibh se a bhfiacha oca.
A gcuideachta le sluaigh armach thainig se go Tuigh na Comhdhala
agus, a ndeigh cail comhradh leo, d'ordaigh se a mach as a' Tuigh iad
agus dhrud na doirse agus chur garda ann sa n-am cheudhna air an
tsligh a bhi a dhol fo dhein an Tuigh sin.  Uime sin a deirtidh "Dha
fhear-dheug Comdhal air phinghin".  '<i>Na dheigh sin ghlac Cromwell
air fein ann ard-cheim Protector.  Na Sagsonaigh, nach bhfullangadh
uachdaranacht uagnach caomhul an Righ roimhe sin, d'umhlaidh
siad do gach ingreim dar mhian leis an tiaranach sin a chur ortha,
agus lean an leun sin dhoibh feadh a shaoghal go dtainig a bhas air
an treas la do mhidh September san mbliaghan 1658.  Sin an la a ta
ionraidhte o shon on bhuaidh a fuar se air shloighte an Righ aige
Dunbar agus Worcester.

(AN GINEARÁL MONK).

Taireis bais an deamhun saoghalta so, shaoilfidh go raibh Monks
aig iarraidh an t-aighre dlisdineach a shuigheadh air a' chaithir
rioghmhul.  An sa n-am phianta sin, bhi cud a raibh uchta, cud a
raibh eagal, agus gach cud dhiobhtha do reir a mbuntaiste fein fo
seach.  Air an modh sin chur lucht leanmhuinte Cromwell a nEirinn,
eadhon, Broghil agus Coote, teachta go Sagsona chum intin na daoine
'fhoillseamh, agus chuadar fein go hAith-Cliath, aiti dar chur siad
tionaladh air Chomhdhail, agus gach fear fo leith dhiobhtha do
stamp fein, se sin le radha, daoine rinne iad (féin) seidhbhir air
leatrom na muintir a hionnorbadh no marbadh.  Is se comhairle
criochnadh leo, da bhfaghadh an Riogh suighe air chaithir
rioghmhul a shinsir go dtabhradh, "no go hairidhe gor choir do a
thabhart," a ndiucha fein don mhuintir a chaill iad agus a chaill a
gcud fol' air a shon.  Agus is se sligh do ghlacadar air sin, gach aon
dar chaill na tallta sin (  ). Agus a ndoigh go gcuradais soirt datha
firinne air a nfeill-bheart so, do cuirtheadh Sir Clotworthy, fear
mealltach fealltach claoin-intineach, go Sagson a measg na
bPresbyterians do dhearbhadh dhoibh go de comh contabhartach
agus a bheidh se a dtalta 'thabhairt air ais a risd do Chaitilcigh agus
go de comh diobhalach agus a bheidh se do na heiricigh a fuar na
<L 313>
talta ceudhna agus a bhi '<i>na suighe go suaimhnach ann.  Air ndol
don diabhal dhaondha so 'Longdún, dubhart se go raibh na
Caitilcigh suas a n-arm a risd a nEirinn, agus an ordamh go mfearr da
chreidfidh, d'fag se ordamh litireacha chur '<i>na dheigh go Sagsona
a d'foillseachadh agus a chruthaghudh an ni ceadhna.  Ni raibh fear
oireamhnach an sa reagun sin nach ar chomhsgraidh na sgeala sin,
ionnus gur cuirtheadh forfhogramh a mach a n-aghaidh na
gCaitilcigh agus teisbeanadh don Dara Searlus e air dteacht chum na
crona a n-athuair dho.  Agus is deimhin nach raibh bunadhus na
ughdaras leis a nforfhogradh sin, ach mur thug cud de na Caitilcigh
ucht air shean-seilbh dhilios a sinsire a baineadh dhiobhtha seal
aimsire roimhe le sin leis an tiaranach, nach ar eadbhaidh dligheadh
De no duine ach ann laimh laidir le feill.

Agus go de ele a mbeidh duil agud leis nuar nach
n-innseachfaidh cread fath dar baineadh na talta so dhiobhtha ach
gur Caitilcigh iad; nuair a bhi gach creaplaidh le mionna dha
fhaobhar a tharrang an sgeal feille sin a mbrollach daoine, eadra
coinsiasa agus comhgar, eadra damnadh a n-anama agus caill a
nducha; agus dar leat, raoghan ni budh deacraigh agus budh
tiaranta no sin nior casadh le Criosdaigh a riamh é.  Ni mur so do
b'eigin dhut mionnadh a n-aghaidh do choinsios no cha bhidheann
roinn agad ann a riaghlamh na Comhdhala, no ceim ansa n-arm, no
ceannus ansa teampoll; ach mionaid mur so no cha bhidhean tuigh
agad a gcurthaidh tu da chionn ann, no aran isfidhis tu no
chongbhais beo thu fein, da bhean no do chlann.

(GÉARLEANÚINT IN ÉIRINN FAOI CHROMAIL).

An san mbliaghan so 1652, a deir Doctur Cury, curthadh
forfhogradh onn Chomhdhail, fuidhe laimh Charles Fleetwood,
Edmund Ludlow agus John Jones, aig ordamh - gidh be aiti a
bhfaghaidhfid sagart gur b'ionann e (a) agus da mbeidh coirtheach
ann a rebellion agus a chur ann bais; amhluighe - a chrochadh no go
mbeidh se leith-mharbh, an sin a cheann a bhaint de agus a chorp a
ghearramh '<i>na cheithreamhnach, a mhanach a tharrang a mach agus
a dhoghadh agus a cheann a chur a n-airde air chuaille a n-aiti eigin
phublaigh.  Agus an pionas a bhi 'feitheamh air an tse a bhearamh
dighdion do shagart (leis an act cheadhna 27 Eliz.) a dtalta uile agus
a maoin a chaill agus bas sgannalach na croiche d'fullang.
hAthnuadhagh an t-ordamh ceadhna so san bhliaghan 1657 -
<L 314>
breitheamhnus bais agus sgrios maoine air dhuine air bith a raibh
fios aige cia raibh sagart, nach bhfoilseachadh don chrioch-smacht e.
Le comh dioblaigh agus a leanadh suas na riaghlach is iomdha
samplaibh tiarantus a bhi le na fhaicsin gach la 'measg na ndaoine
miothshuamhnach so ionnus, le focal ughdar airidhe thainig so uile
le na shuile, adeir - "Ni raibh an pobul Eabhra fuidhe Pharoh, no na
leanba soineanta fuidhe Herod, no na Criosdaighneadh fuidhe Nero
no na paganaigh tiaranta ele, fuidhe nios mo anbhruid agus geur-
leanmhun no bhi Caitilcigh na hEirinne ann t-am sin fuidhe
mhadaidh fola Cromwell."

Bhi an tir air snaimh an t-am sin le faoil-chon (a wolf) agus, mur
gheall air a ndibirt, chur an chonart reamhraidhte forfhogradh
a mach, eadhon, cuig phonta mur luach saothar don tse bhearadh
ceann faol-chon a steach agus, mur an gceudhna, ceann sagart, ge
nach arbhfuras cumhta no cliu sagart comh raoidh, dar leat fein, a
chruthaghadh comh raoidh le faoil-chon, le hamharc air a gcionn a
ndeigh a bhaint de gcolann.

Ansa n-aimsir chruadalach leunumhul so, chur na Caitilcigh
teachta go Sagsona, aige foillseadh agus aige nochtamh gach leun
agus gach leatrum, gach illiacht ár, sár, agus tarcuisne, gorta, plaigh
agus tinnis, slaod-mharbhadh agus dibeart a d'fullangadar feadh
aimsir fhada, le caill a dtalta, le sgrios na tire, le catha agus cruaidh-
theagbhal; le hionnarbadh daoine air a' taoibh <t>hall don fhairge, mur
ar theisbean a n-iomad oca a ngradh agus a seirbhis do a bprionnsa
an feadh do bhi air deoraigheacht ansna Tiortha Iotrach agus go
raibh iomad oca a phill leis go Sagsona tarais agus a bhi cinte ann a
sheirbhis; an uimhir mhor do fhearaibh, de mhna agus do phaistigh
a slaoid-mharbhadh agus a crochadh as fuil fhuar; an mead a
cailleadh le plaigh agus gorta - bhi an da bhreitheamhnus chruadh-
so a' sgrios na righeachta air feadh iomad bliaghan; agus '<i>na dheigh
sin, geir-leanmhun nach gcualas agus nach bhfacus a shamhul,
eadhon, an beagan beag do mhair 'ndeigh an long-bhriseadh
geinearalta sin, a ndibirt a gcornnal do Choigeadh Chonnachta;
agus, do bhfaghfaidh oca a mach as a lubaigh sin, go raibh cead aige
duine air bith a marbhadh.

Aig so easplar air roinn don leun sin do reir mur dhearbhas
Cornnal Lawrence dhunn a chonairc se le na shuile fein.  Aig so mur
adeir: - "Annsa bhliaghan 1652 agus 1653, do sguab an phlaigh agus
an ghorta na tiortha go huile, air mhodh go subhalfadh neoch fithe,
no deich mile agus fithche, agus nach bhfaicfeadh se aghaidh duine
<L 315>
no ainmhidh no eun, oir bhi siad uile marbh no d'faig siad an tior
uagnach so.  Is minic a d'inniseachadh air gcud saighdearaigh
(Cromwell's) sgeultaigh air a n-aiti do bhfaicidis tot, oir is annamh
aiti a bhfaicfidh e tot annsa la no teine no coinneal ansa n-aoidhche;
agus, a n-uar annamh a theagmhadh dhunn cában no dho fhaicsin,
ni bhfaghadh-maos ann ach fearaibh cian-aosda, mnaibh agus
paistigh (agus bhfeidfeadh so a radha leis a nfaidh "tamaonn mur
bhuideal toite, ta ar gcroicne comh dubh le gual le meud na gorta
uathbhasach") ionta.  Conairc me fein na créitear miothfhortunach
so a' stiallamh sean-chuirp dubha loghtha a mach as na diocatha,
agus chualaidh me go fior-dhearbhtha go mbeidis a' baint na gcorp
a nios as a n-uaigh agus da n-ithe.  Ach an sgeal a b'uathbhasaigh a
chualaidh me a riamh, fuar me e uadh fhear de ar muintir.  So mur a
deir se: - "Bhi-maoinn a n-aoidhche a mhain a muigh ansa ruag air
rebels - oir sin an t-ainim a ghoirthidh de Chaitilcigh na hEirinne
aige namhud - agus chonarc-munn solus a bhfad uann a n-aoidhche
dhorcha agus smaonaidh-munn gur teine a bhi aige na geilte ud a
bhi-munn a theoraigheacht a bhi ann chum a dtíaghudh agus, air
ndol a bhfogus dho, fuaramur sean-bhallaigh maol ann, agus
chrunnamur timchioll an tuighe sin, thuirrling cud agunn aige
amharc trid pholl chaoil a bhi air na ballaigh sin; fuaradar teine
mhor ann de amud agus cumpainn de na creitear bhochta so eadra
mhnaibh agus paistidh, agus iad '<i>na suighe timchioll na teineadh
sin, agus eadra siad agus a' teine bhi corp do rosamh, agus iadsan a
stiallamh '<i>na phiosaigh reir mur rosadh an teine e agus do ithe.""
Col. Laurence's Interest of Ireland, p. 86,87.

(SÉARLAS II).

Bhi flaitheas an Dara Seurlus measardha fada agus, go r. gé go
raibh na Caitilcigh cinnte aig eugan fuidhe ualach throm leatrom, bi
siad dilios dho.  Agus an Righ, a ndoigh fhosamh beag eigin a
thabhart dhoibh mur sheort sasaimh, ghlac se a laimh libeartaigh a
gcreideamh a thabairt dhoibhthe urrad agus b'feidir do feadh a
fhlaithis.  Chur se toirmeasg air an dligheadh pheirioclach a bhi a
n-aghaidh na gCaitilcidh, a rinne an Chomhdhail 'ath-nuadhagh
deigh a ndeigh o aimsir go haimsir.  Fuar peers Chaitilceach cead
suige a gComdhail, an chleir cead teagasg go publaigh agus eolus a
gcreadaigh a mhineamh do n-oige.

Air an seiseamh la don mhidh Fhabhra, san mbliaghan 1685,
<L 316>
d'eug an Dara Seurlus ann a dtinnis bheagan laethibh.  Bhi se air nos
na funabhaigh fo mhinistearaigh Gallda ann a thinnis, a bhi
airciseach go mor air annsa n-am sin le na dteagasg.  Tugadh cail
sagairt Chaitilceach chuige agus ghlac se Sacramunt uabhtha 'reir
riaghal an Teampuill Romhanach, agus sin uile go pribheadach.
Agus is follus uadh so nach leigfeadh an t-eagal do an creideamh sin
ann ar eug se eadmhal go soillear an feadh do bhi se '<i>na shuighe air
an chaithir righeamhul sin.

(SÉAMUS II AGUS UILLIAM III).

Comh luath agus d'eug an Dara Seurlas, thainig an Duke of York,
a dhearbhrathar, chuige an choroin fuidhe ainim an Dara Seamus.
Rinneadh ollghardus uime sin ann gach baile mor trid Shagsona.
Agus  a n-uar a thainig na sgeala dearbhtha go hEirinn go raibh an
Dara Seamus a' teacht a gcoroin, bhi Iarlla Urmhumhan '<i>na Lord
Lieutenant a nEirinn; chur se tionaladh air Chomhairle na hEirinne
go hAith Cliath an la '<i>na dheigh sin gur haidbheadh '<i>na Righ e.

Budh Caitilceach an Dara Seamus agus chosnnaidh se an
creideamh sin, agus budh mhor a thoil agus a mhuinteardhas leis an
dream a d'eidbhigh ann creideamh sin ionnus gur ordaigh se Aifrinn
a radha ansa phalas.  Agus le meud a ghradh don chreideamh
fhirineach, bhi se contrarda do na bhuntaiste saoghalta, oir is se an
nidh a leon e, an munaigheachus do-chumsach a bhi aige as chud de
Chomhairle a d'feall air, fuidhe chum smaonaidh se, as cionn gach
nidh, gur choir do an creideam sin a chosnnadh agus, mur an
gceadhna, gur choir do na Caitilcigh an bhuntaiste 'ghlacan ann a
fhlaithis agus iad fein 'fhuasgalt as an chruaidh-chumhrach ann a
raibh siad (siad) feadh aimsir fhada roimhe sin.  Bhi dha riasun aige
an Righ le sin - air dtuis, budh mhaith leis libeartaigh a gcreidigh
'thabhart do Chaitilcigh agus, a risd, chum cuideamh leo oifis
phublaigh a bheith oca a chaill siad go heagcoireach roimhe sin.
Ghlac na Sagsonaigh uathbhas mor le sin, agus d'amharc siad air an
ghniomh sin ionann agus do mbeidh se a' sgrios a gcreideamh fein,
ionnus gur oibrigh cud oca 'saotharach a' togbhal imriasun a measg
na ndaoine.  Agus so an tsligh le ar leonamh Seamus le claoin-
bheart, mur rinne Lord Shaftsbury fuidhe an Dara Searlus.

D'faig Iarlla Urmhumhan ceannus na hEirinne aige an Phriomh-
fhaidh agus aige Iarlla Ghranard, agus chuaidh se go Longdun a
midh na Marta san mbliaghan 1685.  Agus '<i>na dheigh go ro-ghearr
<L 317>
do (chuir an) churt sin Iarlla Chlarendon go hEirinn, cliabhun an
Righ, mur Lord Lieutenant agus Sir Charles Porter '<i>na Chancellor.
Thainig gairm air ais air Clarendon san mbliaghan 1686 agus
rinneadh Lord Lieutenant de Iarlla Tior-Chonall, eadhon, Roisdeart
Talbot.  Is an sin a thosaigh an creideamh Caitilceach a bheith do
eidbheal go fosgailte.  Theisbean sagart agus bratharaigh iad fein go
publaigh ann a n-eideagh cleirigh.  Ghlac na sean-sealbhadoirigh
seilbh a nduchaibh fein a baineadh dhiobhtha a bhfad roimhe sin
agus a tugadh do shaighdearaigh Cromwell.  Agus fuar na Caitilcigh
ceim agus posta amhuil agus mur fuar eiricigh.

Mheudaidh agus ghriosaidh an reim so na heiricigh go mor, ionnus
go raibh a bhfuath agus a bhfoladus aig eirigh nios mo agus nios mo
gach aon la a n-aighaidh an Righ a Sagsonach.  Bhi a n-uaisle eiriceach
aig imtheacht go laetheamhul ann a mbuidheanaibh lionmhur go
Holland chuige an Prince of Orange, cliabhun an Righ, do
athchuingeadh air a theacht do bhfuasgalt agus do bhfurtacht as an
chruaidh-eigin ann a raibh siad, a cosnamh a gcreideamh agus a
libeartaigh.  Chuaidh Sir Heanruighe Sidney, Peyton, agus Gwyn os-
iosal go Hague mur bhfuaradar failte mhor ann, agus chuaidh cud
ele de n-uaisle go Holland le iomad leithsgeal gnoithe.

Bhi muinighean mhor aige an Prince of Orange ann a chlaon-
chumpanaigh agus feill-bheart a Sagsona go raibh siad ollamh
uirligthe ann cuideamh leis.  Air an adhbhar sin thug se ordamh
sluaigh armthach a dheunamh raoidh chum a theacht air nos
foladus go Sagsona.  Sol dar fhaig se a n-aiti sin, chur se
forfhuagramh publaigh a mach a' foillseadh a riasun a theacht air
ann eirigh a mach sin, eadhon, gearan na n-eiriceach Sagsonach a
n-aghaidh an Righ; d'ainimnidh se an tsligh a d'furtachadh iad agus
adhbhar asdur.  Is iomdha sligh agus beart a leagadh sios do radha
go raibh duil aige an Righ creideamh, dligheadh agus libeartaigh na
righeachta a sgrios.

Chonairc Righ na Fraince, eadhon, Lughaidh an Ceithear Deug,
go lain-ghlan an miothfhorthun a bhi 'bagart tuiteam fo'n cheann air
an Dara Seamus, Righ Shagsona, agus d'aithris dho go minic e, oir
bhi gradh mor aige dho, agus chruthaighidh se sin leis an
chuideamh a thug se dho.  Chur se M. Bonrepos chuige furalt air
triochad mile trupaigh agus longaibh chum a n-iomchar go Sagsona.
Tugadh dultamh don fhural mhor sin trid chomhairle Iarlla
Sunderland, a dubhart le cabhlach coigchrioch a thabhart go Sagsona
go sgriosfadh se muinighean na ndaoine.  Ge go raibh Sunderland
<L 318>
ansa cheim a b'airde aige an Righ, cha raibh se dilios, oir budh
dearg-namhud e do gach nidh a dheunamh maith no gar do na
mhaighistir; oir rinne se nios mo no fear air bith ann' aghaidh aig
iarraidh fuidhe chum a chongbhal onn choroin  a n-uar a thainig an
sgeal chum cuaisne a measg na Comhdhala.  Ach a cheadhna, bhi
duil aige a bheith leis a' taobh budh laidire le na bhuntaiste fein.  Bhi
se '<i>na dheigh sin '<i>na Chaitilceach fuidhe ann Dara Seamus, a
ndoigh go dtucfadh leis gar a dheunamh do na heiricigh le feallamh air a
mhaighistir.

Bhi gach nidh a nis ollmhaidh aige an Prince of Orange chum a
theacht go Sagsona agus, air bhfagbhal beannacht le na thir fein,
sheoltaidh se le caogad long cogaidh, a<gus> ceithre cheud long
iomchar, fitche barc agus cail de sgeodaibh beag ele a bhi san
chabhlach sin, agus uadh dha mhile dheug go tri mhile dheug
trupaigh agus arm do fhithcit mile fear air bord longa leo, a
ndeireamh mhidh October.  Agus is she Admiral Herbert, Sagsonach, a
bhi a gceanthus an chabhlaigh, agus Evertzen air a leith-cul, agus an
Prionnsa ann a meodhan.  Bhi bratach na Sagsona air longaibh an
chabhlaigh uile agus seud-chomharthaibh an Phrionsa timchioll
ortha leis na focal so - "Air son creideamh agus libeartaigh."  Bhi lain
de uaisle Sagsan air bord an chabhlaigh, a measg chaich Count
Shomberg, Marascal na Fraince - oir d'faig se seirbhis na Fraince do
thairbhe a chreideamh agus chuadh go seirbhis Elector Brandenburgh
- agus a mhac Seurlas Shomberg, Monsieur Caillemotte, mac do
Mharcus Ruvigny, agus timchioll tri cheud oificigh onn bhFrainc a
bhi air earrad a Holland.  Agus  a n-uar a chuadh an cabhlach so air
fairge, thainig stoirm bhorb a mhair dha uair deug ionnus gur sgab
se an cabhlach agus gur bh'eigin dhoibh dighdion a ghlacan a
gcuantaigh ele.  Cailleamh iomad oca mur aoin le na n-ualach.  Ach
nior cailleamh ach aon fhear amhain agus cuig cheud gearran.  Ach
rinneadh an chaill so suas go haithghearr, agus chuadar air saile
'n-athuair air an t-aonamh la deug do mhid na Samhna.
Dhearbhthaidh Admiral Dartmouth, Sagsonach, don Righ go
gcurthadh se toirmeasg air a namhud; ach a n-aiti sin, nior theisbean
se fein air bith a n-agaidh, ionnus go bhfuair an Prionsa theacht go
Torbay agus a theacht a dtir gan tiobamh.

Ni luaithe thainig se chum cuan no thosaigh se air a mharsal.
Ach (ar) dteacht go Exeter dho, thug se fa-nfear go raibh na daoine
mioth-shasda air glacan leis '<i>na righ.  Theith an t-easbuc, a chleir
agus gach fear cumhtach ele.  Ach nior bhfada gur aithreach na
<L 319>
neithibh sin.  Mharsal an Prionsa go Salisbury sa n-aiti ar chrunnaidh
moran de uaisle agus de oificigh chuige fuidhe na bhrataigh, agus a
measg chaich Iarllaigh Colchester agus Wharton, Cornnal Godfrey
agus iomad ele, agus cail trupaigh.  Agus nior bhfada '<i>na dheigh sin
go dtainig Iarlla Abingdon, Cornnall Clarges agus iomad ele.  Ach ni
raibh nidh air bith ni budh mho a raibh ionghantus ann no
Tighearna Cornbury, ann mac budh sine aige Tighearna Clarendon, a
d'fag an campa le na regiment de dragoons agus triur ele, fuidhe
ainim a dhol a ruagadh a namhud, agus cheangal siad leis a'
Phrionsa.

Mharsal an Righ, a ndul toirmeasg a chur air an Phrionsa, le
deich mile agus fithche fear fo dhein Salisbury, ansa n-aiti a raibh
feidhm mhor air e fein a theisbean; mur ar chur a phriomh-oificigh
sgeula le na general, Tighearna Feversham, chuige, aige radha nach
leigfeadh a gcoinsiasa dhobhtha trod a n-aghaidh a' Prince of Orange.
Leis an modh so chaill an Righ na hoificigh budh phrinsipealta a bhi
aige chum a chosnnamh.  D'imthidh Tighearna Churchhill ('<i>na dheigh
sin Duca Marlborough), <agus> caiptin na ngardaigh agus fear do
fhior-chairde, uadha.  Agus nior bhfada '<i>na dheigh gur lean an Duke
of Grafton a shampul agus Cornnal Barclay (mac diomus don Dara
Searlus) agus oificigh ele.  Nior chian gur lean a lain ele a sampul
sin, eadhon, Prionsa Denmark, cliabhun an Righ, Iarlla Urmhumhan,
Tighearna Drumlanerick, ann mac budh sine aige an Duke of
Queensbury, agus a n-iomad ele, agus chuadar uile chuige an Prince
of Orange a bhi aige Sherburn.

Imtheacht na maithibh mor-cumhta sin 'chur an Righ a
bporalas.  Air bhfaicsin 'fhior-charad do threigbheal, thug se air
amharc do na shabhaltus fein.  Thill se go Longdun agus, a ndoigh
go bhfagadh dighdion do fein, don Bhainriogun agus do mhac, an
Prince of Wales, d'athchuinge se air Count de Lauson, a bhi an t-am
sin a Sagsona, a mhuirin a thabhart leis sabhailte chum na Fraince.
Amhluighe sin, chuaidh an Bainriogun ar bord longa air an
Amhunn Thames ansa n-aoiche, an naoidheamh la deug do mhidh
December, mur aoin le bean uasal Count Powis, bean Count Dalmon,
agus Montecucully, agus iomad uaisle ele, agus fuaradar ealoigh leo,
os-nis dona Sagsonaigh, go dtainig siad go Gravesend, aiti a raibh
long ollmhaigh chum a dtabhart chum cuan san bhFrainc, agus an a
mbeagan aimsire ghlacadar cuan a gCalais agus chuadar as sin go
Versailles.

D'fan an Righ seal aimsire '<i>na dheigh sin a Sagsona, ach do
<L 320>
smaonaigh se nach raibh usoidh do smaonadh go dtucfadh leis e r. a
dhoigh a leasamh, agus gur b'eigin dho an tslat riogha leagan sios no
a chosnamh le easonoir mhor.  Bhi roinn de uaisle Shagsona do
radha gur choir a dhibirt as a righeachta, oir nach raibh ceart air bith
aige air an choroin.  Bhi cud ele do radha gur choir a sguirseamh
agus a chur '<i>na phriosunach go Breda.

An sa n-am cheudhna, ghlac gardaigh an Phrionsa seilbh ar Whitehall
agus St James agus, '<i>na dheigh, cuirtheadh cail d'uaislibh
chuige an Righ tabhairt a chomhairle air a dhol go Ham.  Ach b'fear
leis an Righ a dhol go Rochester.  Ach a cheudhna, b'eigin do fuireach
le cead fhaighil uadh an Prince of Orange.  D'faig se Rochester a
dtosach midh January 1689 a dol chum na Fraince no ghlac se cuan
aige Ambleteuse, agus a' Duke of Berwick, Sheldon agus Abadie.  Agus
chuadh se as sin go St Germain-en-Laye fo dhein na Bainriogun agus
an Prince of Wales, mur bhfuar failte fior-mhuintirdheach uadh an
Righ Lughaidh.  Agus do reir na n-ughdar Gallda Lattery, easbuc
Salisbury, agus tuilleamh ele, criochnamh flaithis Sheamus le na
theitheamh, oir nuar a d'imthidh se as a righeachta, threig se an
choroin.

(ÉIRE AGUS SÉAMAS II).

Is si Eirinn amhain an chud de na tri righeachta a sheasamh
dighlios don Righ agus a chur a n-aghaidh an tiaranaigh.  Do be
Iarlla Thior-Chonall an Lord Lieutenant.  Fo n-am sin bhi a lain de
dhaoine oirchadach mith-riaghalta a nEirinn, eadra Sagsonaigh agus
Albanaigh, a thug sean-athair an Righ, eadhon an Chead Seamus, go
hEirinn agus air ar phronn se talta na sean-sealbhadoirigh ortha, an
dream a mharbh an Chead Searlus agus a dhibear an Dara Searlus
onn choroin, agus saighdearaigh Cromwell.  An dream reamhraidhte
ud, comh luath agus chualadar an Prince of Orange a theacht go
Sagsona, thogadar uile arm suas air shon an tiaranaigh sin agus a
n-aghaidh eódh an Chead Seamus agus dearbhrathair an Dara
Searlus a dhaingnidh an sna talta mion raoidh sin iad.  Is siad
geiltibh Clarendon na chead daoine a thosaigh a n-aghaidh an Righ
agus a cuideamh leis an tiaranach.  Major Pooe, sean-oificeach do
chud Cromwell, a bhi '<i>na cheanfurt air dha chuideachta marcach, an
chead-fhear a thosaigh.  Budh mhianach geárrtha a leagan air na
tiortha.  Thainig se air dtuis chuige teineantaighibh an Tighearna
Bellew agus d'ordaigh dhoibhthe fuidhe phian dhligheadh armalach
<L 321>
iad cuig cheud ponta airgit a dheunamh suas dho.  Chualaidh an
Tighearna Bellew na sgeula sin agus chur se an dara mac a bhi aige, a
n-aois ocht mbliadhna deug, le cuideachta dragoons, a chuideamh le
na theineantaighibh.  Agus theaguibh an dá bhuidhean le cheile
agus throd siad go haingidh calma no gur mharbh ann Belleogach
oig Major Pooe le buille de phisteal ann a cheann.  Briseamh air a dha
thrupa.  Marbadh iomad oca ansa chat agus cuirtheadh an
teitheamh air an chud ele.

Go gearr '<i>na dheigh sin thug Lord Blaney amus air baile Aith-
Fhir-Dia (Ardee).  Bhi trupa do mharcaigh fuidhe Dhoiminic Sheldon
de Regiment Iarlla Thior-Chonall, agus na Grenadiers de Regiment
Iarlla Aontrum fuidhe Heanruighe Fleimeann, a gcaislean Aith-Fhir-
Dia annsa n-am cheudhna.  Nuar a chonairc Blaney gur mheith a
dhuil, agus go raibh duil aige an gharastun bheag sin a chosnamh
go huair a' bhais, tharrang se air ais.  Caitheamh an chud ele don
bhliaghan 1689 a' togbhal trupaigh agus a' deunamh raoidh don la
mhor a bhi 'triall chugtha.

Ansa n-am sin thog uaisle Eirinn triochad mile fear chum
seirbhis don Righ agus urmhorach air a gcostas fein eadra arm agus
eideamh.  Bhi cail sean-bhuidheanaibh a nEirin roimhe sin, eadhon,
Regiment Mountcashel, Tior-Chonall, Clann-Chartha, Aontrum
agus cail ele.  Thug an Lord Lieutenant posta cornnal do iomad
de n-uaisle.  Agus thog muintir na tire cail chuideachtaigh ele
agus, a' cuirtheamh iad so le muintir na gcornnalaigh, rinneadh
regiments choranta dhiobhtha, eadhon, Regiment Eanach-Sgaillin,
Aoidh Mhac Mathghamhna, Eamonn Buidhe O Reighilligh, Mac Domhnall,
Mac a Naosa, Cormac O Neill, Gordon O Neill, Feidhlim
O Neill, Brian O Neill, Cuchonachta Mhaguibhir, O Domhnall,
Nugent, Lutterell, Fitzgerald, O Mordha, Galmoy, Clare
etc. Nior bhfada gur theisbean siad so iad fein air tulaigh.  Ca
raibh easbhuidhe air bith fear ann, ach bhi gach n-easbhuidhe air
na fearaibh ach uchtach agus crodhacht; ach a n-uaisle thog air
dtus iad agus dhiol gach costus, ni raibh siad air son a gcongbhal
suas moran ni bfaide.  Tuilleamh ele, ni raibh ach beagan oificigh
ann a bhi eolach a n-ilchleasaibh cogaidh no 'raibh fuill oca
teagasc a thabhart don mhuintir a thainig chugtha go deighineach.

A midh na Marta chur Iarlla Thior-Chonall Roisdeart Hamilton
le dha mile fear a n-aghaidh Aoidh Montgomery, Tighearna Mount
Alexander, a thog regiment don Prince of Orange, agus bhi ocht mile
fear aige 'gCoigeadh Uladh a n-aghaidh an Righ.  Mharsal
<L 322>
(Hamilton) uadh Dhroicheat-Ath air an t-ochtamh la don Mharta leis
an tsluaigh reamhraidte.  Agus, a ndeigh e dhol thairis Traigh-Bhaile
Dhuin-Dealgan agus Ubhair-Chioll-Tragha, sgur se aige Loich-
Briclean, mur ar chur se Buitlearach Chioll-Cop, agus fear iomchur
na brataigh, a ghlacan amharc air staid a namhud.  Rinne an
t-oificeach so a theachtaracht a chriochnamh go crodha.  Thug se
cunntas chuige na cheannfurt, go raibh Montgomery agus ocht mile
fear leis fo thri mhile dho aige aiti do ngoirthidh Drum-Mor-Ibh-
Eachaidh (Iveagh).  Gluaisis Hamilton a mach a n-aghaidh a namhud
agus fuar se iad tarrangaidh suas go treun dochusach a n-ordamh
catha aige aiti do ngoirthidh Cladyfort.  Agus, a d'aimhdheoin
iomairceacht a sluagh, d'ionnsaigh muintir Hamilton iad comh garg
fiochmhur sin gur theitheadar ann a mioth-ordamh agus a
n-uamhun mhor fo dhein Hillsborough, aiti dar fhaig Montgomery dha
chuideachta cosaighibh ann a ngarastun.  Agus chur se an chud ele
de shloighte go Cul-Rathain fuidhe Sir Arthur Rydon, agus sheoltaigh
se fein air saile uadh Donaghadee go Sagsona.

Nior stop Hamilton ann sin ach lean se ann toir air na geiltibh
sin.  Chuaidh se trid Hillsborough agus lean a namhud trid Bhealach-
Fear-sad agus Aontrum comh fada le Cul-Rathan air Amhunn na
Banna, ach ni bhfuar se a theacht suas leo.  Chur se campa '<i>na
shuighe aige aiti do ngoirthidh Ballimony, a bhfogus do Chul-
Rathan, agus d'fan an sin tri la go ndeurna 'thrupaigh a sgiste
'ndeigh a n-asdar fhada.  Agus d'amharc se go géar grinn air staid
agus air mheisneach an bhaile, oir saoladh (annsa) e bheith laidir go
mor ansa n-am sin.  Ach  a n-uar nach raibh gunnaidh mora no storas
cogaidh aige chann siege umchar air aghaidh, phill se go Ballimony.
Agus an la '<i>na dheigh sin, do be sin Aoine Cheusta, chuaidh
buidhean laidir de na rebels ud a mach a dheunamh creach air
eallach na tire sin agus fos beatha de gach cineal, oir bhi eagla ortha
roimhe le siege, ach ruag Hamilton le na cud cosaighibh tar ais iad
go geataidh an bhaile a risd.

Bhi an Righ cinte ansa Fhrainc, agus thainig se go de comh dilios
agus a bhi muintir na hEirinne dho feadh na haimsire roimhe sin,
agus nach raibh ach tri bhaile bheag ann a theantach leis an Prince of
Orange, eadhon, Doire, Cul-Rathan agus Cul-Mhor.  Chur na
Sagsonaigh go cruaidh air cuideamh 'chur chuige na bailte so.  Ach
shaol an mhuintir a bhi cinte dilios dho gur mhor an ceasnamh a
chuirtheamh se air a namhud e fein do bheith a lathair.  Leis ann
uchta so agus le cuideamh na Fraince, sheoltaigh se le Garbaret ann a
<L 323>
chuideachta no gur ghlac se cuan aige Cionnsaile a midh na Marta.
Chas Iarlla Thior-Chonall leis aige Corcaigh, mur a ndeurna se Duke
de, agus '<i>na dheigh sin chuaidh se roimhe go hAith-Cliath.

Thainig an Duke of Berwick agus iomad oificigh ele mur aon leis
go campa Hamilton a bhi '<i>na shuighe as coinne Chul-Rathan.  Agus a
n-aoidhche hinnseadh don General sin gur fhaig a namhud a n-aiti
sin a ndeigh an droicheat a bhriseamh sios.  An la '<i>na dheigh,
chuaidh asteach ansa bhaile agus, a ndeigh e an droicheat a
choireamh, thug se ceannus an bhaile don Chornnal O Mordha a
raibh regiment cosaighibh aige ann.  Agus mharsal se ann a tSrath-
Bain, mur a dtug se sgiste do chud trupaigh agus ar thineal se
comhairle cogaidh.  Is an sin a fuar siad fios trid litear go raibh
deich-mile fear do thrupaigh Dhoire agus Enniskillen crunn aige
Clodybridge air a n-Amhunn Finn fuidhe Major Lundee, mur nduil
cur a n-aghaidh an Righ.  Air leigheadh na litireacha sin dhoibh, is
se comhairle criochnadh leo, Hamilton amus a thabhairt air na
geiltibh sin.  Air dteacht an sin dho, fuar se an ceann a bfaicse dho
don droichead briste sios agus longphurt togthaidh air an taoibh ele
agus e do chosnamh le dha-mhile fear tarrangaidh suas a n-ordamh
catha air ard a bhfogus don longphurt.  Chum an laimh a n-uachtar
'fhaighil air gach athrunn ann sin, d'fag se se chuideachta cosaigh
ann le hordamh oca lamhach air an mhuintir a bhi 'gardal an long-
phurt, a ndoigh go gcurthaidis folach air an mhuintir a bhi aige
coirtheadh an droicheat.  Rinneadh gach nidh mur budh choir agus
chuaidh na cosaighibh a nonn air gan chruadal, an feadh do bhi na
marcaigh do thrasnamh a bhfiagnuise na namhud.  Chur an gniomh
athlaimh sin uathmhun air a namhud, air mhodh nach e amhain an
mhuintir a bhi 'gardal ann longphurt ach a n-armal uile, ionnus gur
theith cud oca go Doire agus cud ele go Enniskillen.  Leanadh iad le
muintir an Righ go Rapho le ar marbhadh iomad oca gan chaill air
bith air a dtaoibh fein ach Robert Nangle, major ann a Regiment Iarlla
Thir-Chonall.  A ndeigh na buaidhe so fuar muintir an Righ, thug
Cornnal Dundee garastun Chulmor suas agus sheoltaigh se go
Sagsona.

Fuar Hamilton a n-iomad beatha aige Raphoe, agus thainig
chuige an sin Galmoy le ocht-gceud fear uadh gharastun Thrim.
Agus an feadh do bhi se an sin, thainig teachta chuige uadh
gharastun Dhoire a' fural dho go dtabhradh siad suas agus go
ndeunamh siad conradh leis.  Bhi se-mhile fear ann agus ann general.
Ghlac Hamilton a nfural sin uabhtha, agus thug geallamh dhoibhthe
<L 324>
a leigin air subhal saor slan.

(LÉIGEAR DHOIRE).

Fa n-amsa bhi an Righ an Aith-Cliath, agus budh maith leis
a n-uile sheort meisnigh agus cuideamh a tabhart don mhuintir a bhi
dilios dho agus a bhi de chreideamh fein.  Nior leig se moimente
a moghadh.  Ni raibh a namhud gan ionghantus mor ortha uime sin,
oir thugadar Culmor agus Culrathan suas roimhe sin.  Thainig an
Righ, M. de Rose, Tighearna Melford agus cail trupaigh go St
Johnstown, eadra Raphoe agus Doire, an la ceudhna bhi Hamilton a'
deunamh conradh le muintir na ngarastun reamhraidhte.  Bhi an
Righ miothshasda le Hamilton fo cagus no ceathramh air bith a
thabhart dhoibhthe, agus mharsal go direach chuige an bhaile sin le
trupaigh ele agus thug ordamh dhoibhthe umhladh agus tabhart
suas air an bhall sin.  Chur na sgeala sin creathnamh mor ansna
daoine.  Agus, o tharla gur bhris se na coinghill a rinneadh,
ghlacadar a laimh an garastun a sheasamh a mac go huar an bhas, an
feadh do bhi siad a' feitheamh air chuideamh a bhi geallta dhoibhthe
as Sagsona.  Ghlac ministear Gallda dar bh'ainim Walker ceannus
a n-airm air fein.

D'ordaigh an Righ Hamilton tosach air a' siege.  Air an adhbhar
sin cuirtheamh fios air ghunnaidh mora a midh an Aibreal, agus ni
dtainig siad chugtha go midh June, agus ni dtainig an tan sin fein ach
ceithre dhroch-piosa agus cail pudair.  Bhi na rebels a' crunneamh
a steach gach la ansa baile, ach sgabamh iad le trupaigh Bohan.

Feadh na siege so Dhoire, is iomdha ruag a thug an mhuintir a
bhi ansa gharastun a mach a n-aghaidh shloighte an Righ.  An chead
iarraidh a thug siad, bhi se air a' Domhnach le cuig-mhile fear agus,
ge nach raibh aige an Righ ach dha-mhile, ruag siad asteach ansa
gharastun a risd iad le chaill mhor.  Thug siad dha iarraidh ele '<i>na
dheigh sin a bhi comh beag-thairbheach ceadhna.

Thainig deich-mhile fear ele go gearr '<i>na dheigh so chuige armal
Righ Seamus, ach amhain gur togadh le rinn-luathas iad gan teagasc
gan eolus gan fhoghlum.  Bhi na truinnsigh fosglaidh air aghaidh na
haiteadh.  Agus bhi do mheud na gorta air mhuintir an gharastun
a n-uar sin go raibh siad aige ithe cait agus madaidh agus gach seort
beatha truallaigh dar mianach leis ann acrach usoid a dheunamh de.
"Bhi feoil chapoll do dhiol an air cheithre-chota an ponta! ceathramh
de mhadadh a ramhaidh air chorpaibh na nEirineach a marbhadh -
<L 325>
cuig-scillinnge agus se pinginne!  Ceann madaidh, an dó agus dá-
theastun!  Cat, ceithre scillinge agus se pingine! ponta de chrathbhog,
scilling! ponta de chroicne saillte, scilling! cairte de fhuil capull,
scilling! putog gearran, se pingine! lain durnn de feamnach, dhá-
phingin! lain durnn de fligh, aoin phinginn!  Agus lain durnn de
mhion, an tse a theagbhadh leis, cuig scillinge!"

A ndoigh go dtabhraidis fionn-fhuaramh dhoibh cuirtheadh se
chuideachta de Regiment Montjoy air bord longa air saile.  An
cuideamh a raibh duil aige an Prince of Orange fuasgalt a thabhart do
Dhoire leis, nior bhfada gur theasbean iad fein, eadhon, fithche long
cogaidh agus tri-cheud long ele lionta de bheatha agus de storas
cogaigh, agus se mhile trupa fuidhe Major General Kirke.  Thainig
siad go Loich-Feabhal a dtosach midh na Lughnosa.  Ach mur bhi se
riachtnach beagan laethibh a dhol <t>hart sol do dtucfadh leo iarraidh a
thabhairt a theacht (chun) cuan le sabhaltus dhoibh fein, cuirtheadh
ceanfurt de na Roistigh le sgeala chuige an gharastun go raibh
cobhar aige laimh.  Agus le meud ann eagal do bhi air a theacht air
talamh tirim, do shnaimh se se mhile agus thoirbhear a
theachtaireacht go firinneach chum sasaidh an tse do chur uaidhe é.
Agus de haithle sin bhudh mhaith an luach saothar a fuar se '<i>na
dheigh sin de chionn, eadhon, dughaidh Everard, do ngoirthidh
dughaidh an Ghleanna, fo dha mhile do Charraig-air-a-tSiúr.

Da la 'ndeigh na mor-euchta sin a rinne an Rosta, thainig
Caiptin Seamus Hamilton go Doire le dha long lionta de bheatha.
Agus chudaigh sin leo seasamh a mach nios faide no go dtainig
Kirke le furtacht chugtha.  Agus taireis beagan laethibh, fuar an
t-oificeach so raobadh trid gach athrunn dar chur muintir an Righ
ansa chuan roimhe do thoirmeasg.  Agus, tair-eis e fuasgalt
'thabhairt dhoibhthe  a n-uar a bhiodar raodh chum tabhairt suas, b'eigin
do mhuintir an Righ tarrang air ais air an deichtheamh la do mhidh
na Lughnosa, 'ndeigh a siege air feadh thri-la-dheug agus tri fithchit.
Is ann sin a d'ordaigh an Righ do Hamilton an t-arm a mharsal go
hAith-Cliath, a ndoigh toirmeasg a chur air Shomberg a raibh duil
leis a theacht a dtir fo iomall chuantaigh na caithreacha sin.  Rinne
Hamilton do reir ann ordaigh sin an Righ, a ndeigh garastun fhagbhal
aige Charlemont fuidhe Chaiptin O Reugan, a bhi 'n-oificeach
aird-cheimeach.

(SCHOMBERG IN ÉIRINN).

Shaol M. Rose nach raibh sloighte an Righ ionchatha no
<L 326>
neartmhur go leor chum toirmeasg a chur air oificeach comh
ionraidhte le Shomberg agus, do bhrigh sin, thug se comhairle
cuireadh a thabhart do gach aon do raibh dilios dho ansa righeachta
a theacht go lar na righeachta no comh fogus agus b'fheidir dho.  De
haithle na comhairle sin, nior bhfada go raibh fitche mile fear crunn
aige 'nDroicheat Aith.

Ach ansa n-am cheudhna, thainig Shomberg a dtir aige Carrag-
Fheargus agus leag siege leis an bhaile sin, mur a raibh Mac Cartha
Mor, mac dearbhshuir do Iarlla Aontrum agus e '<i>na chornnal air
regiment a n-iarlla a bhi annsa bhaile an t-am sin.  Agus mur nach
raibh aige Mac Cartha ach aon bhoraille amhain pudair, b'eigin do
umhlamh agus an garastun a thabhairt suas a (a) ndeigh gleic ghearr.
Agus '<i>na dheigh sin, do ghluais Shomberg fo dhein Traigh-
Bhaile Dhuin-Dealgna.

Thainig an Righ go Droicheat-Aith agus chur se dha oificeach,
eadhon, Buitlearach Chioll-Cop agus an Geurlanach, agus buidhean
air leith le gach fear dhiobhthe, a ghlacan amharc air suigheadh a
namhud.  Chuaidh fear oca bealach Bhul-Aithne agus chuige na
sleibhte bealach bhaile Aith-Fhir Dia, agus an fear ele bealach
Lurgan Rasa.  Agus thugadar sgeula air ais chuige an Righ go raibh
Shomberg a gcampa comhgarach dhoibhthe, go raibh a sgiathan
dheas sionta le Caislean a' Bheilleogaigh, meodhan a sloighte sionta
bealach Thraigh-Bhaile Dhuin-Dealgna, agus an sgiathan clith
bealach na fairge.  Air gclosmhun na sgeala sin do, ghluas an Righ
bealach bhaile Aith-Fir Dia, mur ar stop se a n-aoidhche sin.  Agus
chur se General Hamilton leis a n-iomlan donn a mharcsluaigh go
droicheat Aith-Feun, aiti a raibh se dealaigh uadh na namhud le
currach agus amhunn bheag.  Air sin, thainig an a ngearr-aimsir
chuige leis na cosaighibh go hiomlan, agus suigheas campa ansin a
bhfiaghnuise na namhud feadh cail laethibh.  Bhi Duca Thior-
Chonall, M. Rose agus oificigh ele aige iarraidh dearg-ruathar a
thabhart air a namhud.  Budh í so a n-uar adhbhar an tionsgnamh
sin a dheunamh, oir bi tinnis agus galar marbhthach a measg armal
Shomberg, ionnus as dha mhile-deug fear a bhi aige air dtus, ni raibh
aige fo n-am sin as cionn thri-mhile fear air son catha.  Air ann
adhbhar sin, da dtabhradh siad ucht ortha do reir na comhairle
reamhraidhte, budh heigin do Shomberg teitheamh agus deunamh fo
dhein a longaibh, mur a raibh tri cionn oca an t-am sin a mbaidh
Thraigh-Bhaile Dhuin-Dealgna.

Do chur an Righ, le comhairle a chud ceannfurt, a shloighthe a
<L 327>
n-ordamh catha, mur nduil a namhud a chasamh do thaobh a'
churraigh.  Ach ni raibh an sin ach teasbeanamh diomhun, oir ni mo
no go ndeachadas aoin leige, an t-am a d'ordaigh an Righ dhobhtha
tilleadh tair a n-ais a ris chum a gcampa, aiti ar fhan siad go midh
October gan amus no ionnsaidh a thabhart air a namhud.  Do
mbeidh se ceadaigh toibheim a thabhart do phrionnsa chrionna
riaghalta fo na mhighniomh, thuill Righ Seamus achmhusan cruadh.
Aige Doire dhuilt se leigin don gharastun imtheacht 'reir conradh a
rig-cheanfurt, oir do ngeilleadh se do na coinghill sin, d'fagfadh sin
e fein a seilbh na haiteadh sin, agus bheidh '<i>na fhoslongpurt agus
'<i>na chuil-didion aige san choigibh sin.  Ach, an aiti sin, is se a
d'fosgal se bealach raoidh do na namhud.  Sin an chead aiti da
ndeurna se fallaigh mhor.  Agus a risd, aige Traigh-Bhaile Dhuin-
Dealgna, mur ar theisbean se taiseamhlacht gan cheill do na
Sagsonaigh, agus truaighe gan seort air bith riasun, oimead do
thabhart don mhuintir a bhi armaigh ann aghaidh agus raoidh
chum a' tslat-riogha stiallamh ais a laimh, a ndeigh iad gach
maslamh agus easurram a thabhairt dho.  Is uime sin a dubhart
Monsieur Rose leis an Righ, "A Phrionsa, do mbeidh seilbh cheud
righeachta agad, chaillfa iad go hiomlan".

D'iomthaidh armal an Righ uaidh Aith-Fein air an deicheamh la de
October a bhfiaghnuise Shomberg, agus mharsal siad go hAith-Fhir
Dia, mur ar chomhnaigh go di an cuigeadh la fithchit don mhidh
sin, agus an sin chuaidh siad ann a loisdin geimhrigh.  Roinneadh
na cosaighibh eadra na garastun, agus ann marcsluagh eadra
Teamhur agus Cill-Chionnaigh agus a gCondae na Midhe. Agus
thog Shomberg suas a loisdin geimhrigh mur an gceudhna leis
a n-iarmhur beag do mhair de shochruighe beo aige 'ndeigh an trom-
ghalar sin.

(CATH NA BÓINNE).

A dtosach Midh na bhFuidhleach, chualaidh an Righ gur eirigh
buidhean mhor easuirreamach suas a gCondae an Chabhan.  Agus
air gclosmhun sin dho, chur se an Duke of Berwick le trupaigh do
sgabadh.  Ach, air ndol don Duke mur a raibh siad, fuar se iad
moran ni budh lionmhuire ann a sloigh no e fein, a nfocal a mhain,
biodar triur a n-aghaidh a' duine.  Ach a cheudhna, fearadh cath
gearr nimhneach eadra marcaigh na Sasonach agus cosaighibh an
Righ.  Ach fadheoigh, fa heigin do mhuintir an Righ teitheamh le
<L 328>
caill mhor.  Briseamh cos Chornnal Uilliam Nugent do armal an Righ
ionnus gur eug se tre na chreachta ann a mbeagan laethibh.  Agus
Conlaigh Mhac Geochagan, a bhi '<i>na chornnal, agus iomad ele,
marbhadh don ruathar sin.  Agus, a ndeigh na coimhghleic sin, do
thill ann Duke of Berwick go hAith-Cliath.

Fo n-am so do chur Lughaidh an Ceathar-Deug, Righ na Fraince,
seacht gcatha go hEirinn fuidhe Count Lausun agus bhi se amhul
agus '<i>na general ortha fuidhe Righ Seamus.  Se catha lion sochraigh
Mountcashel agus cuirtheadh iad so chum na Fraince (a mhalart air
na Francaigh a thainig go hEirinn).  Chuaidh siad air bord
chabhlach Monsieur Chateaurenaud no ghlacadur cuan aige Brest a
dtosach mhidh na Bealtuine.

Thainig an Prince of Orange a dtir a gCoigeadh Uladh le
sochraigh ro-neartmhur ansa n-earrach.  Agus mharsal Righ Seamus
ansa Mhidh Mheodhan go Traigh-Bhaile Dhuin Dealgna.  Bhi
sochraigh a namhud cuig-mhile agus da fhithchit (a n-uimhir) agus
bhi tri-fithchit gunna mor oca agus iad eolach treightheach air arm
catha le na ndochan beatha, eidigh, storus cogaidh agus gach ele dar
mhian leo.  Agus ni raibh aige an Righ ach tri mhile agus fithche fear
a togadh go mall le praidhnn, air dhroch-eideamh, air dhith-tuigse
agus eolus, le droch-armuibh, oir ni raibh oca ach dha-ghunna-
dheug mhora agus gan iad sin fein go maith a ndeig a dtabhart onn
bhFrainc.  Thug eugcorama uimhir na sloighte air mhuintir Righ
Seamus amharc a mach fo aiti eigin da gcuradas toirmeasg air a'
Prince of Orange a dhol air aghaidh, dar bhfeidir e, no go hairidhe
urrad athrunn a thabhart dho agus a bhi ann 'gcumhachta.  Do
haithle na comhairle sin, do criochnamh leo a gcampa do
shuigheadh air an chnoc a bhfogus do Thraigh-Bhaile Dhuin
Dealgna, 'ndoigh gur dheacur do namhud a seachnamh no dhol
<t>hart.  Dala na namhud, thugadur tiom-chuart agus, d'eagla go
bhfaghadas a theacht do leith a gcul ortha ansna talta taobh-leathan
comhthrom, agus a ndoigh gach comhluadar sligheadh a ghearramh
suas, d'iomadar air aithreach agus gluasant go hiomal uisge na
Boinne agus a gcampa do chur '<i>na shuighe don leith <t>hall don
amhunn sin a bhfogus do Dhroicheat-Aith.

Do lean an Prince of Orange iad agus do shuigheas a champa don
leith eile don n-amhunn sin, go diorach as a choinne champa Righ
Seamus, air a naoidheamh la fithchit do mhidh June.  Agus air an la
'<i>na dheigh sin, do roinn a namhud a sochraigh.  Chuadh an Prince of
Orange le na roinn fein de na sloighte suas leis a n-amhunn comh
<L 329>
fada le Bulaithne, mur toirmeasgadh e le dhá regiment de dragoons
fuidhe Sir Niall O Neill a bhi aige gardal ann bhealaigh sin.  Ach
nuar a b'eigin dhoibhthe sin teitheamh, thangadar fo dhein a n-airm
rioghamhul.  Tra chonairc an Righ an choraigheacht sin, mharsal se
leis an cud a' mo do shochraigh air an taoibh ceudhna don amhun,
aige fagbhal ocht gcatha fuidhe smacht General Hamilton chum an
bealach a ghardal aige Baile an tSean Droicheat.  Suigeadh a
marcsluaigh air mhodh go raibh an sgiathan deas dhiobhtha fuidhe
an Duke of Berwick.  Thug Shomberg, a bhi air a' taoibh ele don
n-amhunn, ruathar air Bhaile an tSean Droicheat agus, mur nar chas
leis ach buidhean anmhunn eadtroirigh de lamha oige gan tuigse
gan eolus gan treigheacht, agus go speisealta dha regiment do na
dreagun as Condae an Chlar fuidhe Chathal O Brian, an dara mac
do Thighearna an Chlar, ghlac se seilbh air gan moran turrbhaigh.
Le sin gluaisis Hamilton sios le seacht gcatha ele 'nduil a namhud a
ruagadh air subhal; ach thainig a marcsluagh air aith ele a fuar siad
a thrasnamh agus thugadar ionnsuige air chosaighibh an Righ, mur
nduil a ngearradh '<i>na bpiosaigh; agus le sin gluasas an Duke of
Berwick le na mharcsluag mur nduil sgaith a chur air na catha a bhi
'teitheamh; ach b'eigin do gleic eugcomhtromh a ghlacan a laimh,
eadra iomarca na sloigh agus neamh-bhuntaiste an talamh, a bhi
geurtha suas aige namhud a fuar cail cosaighibh a chur a steach ann.
Tionaladh na sloigh deich n-uaire gan stopadh agus, fadheoigh, tre
chrodhacht na gcosaighibh da chosnamh sheasaidh na marcaigh;
agus, '<i>na dheigh sin, chuaidh siad a gceann a cheile '<a>risd agus
mharsal siad go socur fo dhein an Righ agus corp an tsluaigh.

An sa n-am cheudhna do chur an Righ a thrupaigh a n-athuar a
n-ordamh catha, mur nduil ionsuige leis an Prince of Orange, ach
chas se le athrunn mor, le currach 'na talamh bog a bhi eadra an dá
armal; agus le heagal go dtimchiollfaidh e leis an bhuidhean a bhain
an bealach amach aige Baile an tSean-Droicheat, theantach se <t>hart
le na laimh chli, mur nduil a n-amhunn aige Daimh-Liog, do
ngoirthear Amhunn na hAithrigh di.  Thainig an Duke of Berwick
le na mharcsluagh ansa n-am cheudhna dar thrasnaidh an Righ
a n-amhunn sin le na thrupaigh.  Gidheagh, bhi an Prince of Orange
cinnte do dtorraigheacht go géur agus, do bhrigh sin, b'eigin don
Duke of Berwick e fein agus a thrupaigh rasa ro-luath a dheunamh
ann a mioth-ordamh mor san aiti a raibh lughcan uagnach.
Chrunnaidh a n-armal uile air an taoibh ele don amhunn agus chur
iad fein a n-ordamh comhraic.  Agus do rinne a namhud an nidh
<L 330>
ceudhna air an taoibh ele don amhunn as a gcoinne, ach nior leig an
t-eagal dhoibhthe ionsuighe leo.

Taireis sgiste beag do thosaigh siad a mharsal agus do lean cail
de namhud iad.  Agus  a n-uar a stop siad, do stop a namhud mur an
gceudhna.  B'feidir gur be rug air a namhud an mhull sin do
dheunamh mur marbhadh Shomberg aige Baile an tSean-Droicheat.
Do be an ceannfurt do bfearr e do bhi a n-armal an Prince of Orange.
Gid be air bith go de budh riasun do, d'fullangadar do armal an
Righ imtheacht.  Fuaradar ordamh marsal go hAith-Cliath (thainig
a n-aoidhche ortha), agus an la '<i>n dheigh sin rinne siad a mhaith de
n-asdar.  Chuaidh Duca Thior-Chonall le na thrupaigh go
Luimneach.  Agus fuar gach cornnal oca cead a chud fear fein a
thabhairt bealach air bith do b'ail leis; an nidh do rinne siad a
n-ordamh mhaith.  Bhi Brigadier Surlauben le na bhuidhean don leith
cuil; agus an sin na Francaigh fuidhe Monsieur Lausun a thug se go
hEirinn an bhliaghan roimhe sin, mharsal siad trid Chorcaigh go
Cionnsaile mur ndeachadar air saile chum na Fraince.

Chonairc an Righ, leis an mhioth-adhamh a lean e aige briseamh
na Boinne, nach dtucfadh leis Aith-Cliath a shabhal no a chosnamh,
agus smaonaidh se go mfearr dho ceannus a n-airm a thabhairt do
Dhuca Thior-Chonall agus e fein a dhol ann a Fraince.  Agus, '<i>na
dheigh sin, nior fan se ach a n-aoidhche amhain a nAith-Cliath no go
ndeachaidh se diorach go Purt-Lairge, agus fuar se failte uadh
mhéighre an bhaile sin, eadhon, Sir Nicholas Porter agus, '<i>na dheigh
sin, sheoltaigh se ann a Fraince.

(LÉIGEAR LUIMNIGH).

Chuaidh Duca Thior-Chonall agus Lausun go Luimneach.  Do
lean an Prince of Orange go dian iad, ionnus gur bh'eigin do Thior-
Chonall urmhor a thrupaigh a chur trasna uisge na Seanuinne agus
ceathramh fhaighil dhoibhthe 'gCondae an Chlar.  D'fag se na
cosaighibh ann a ngarastun a Luimneach, a gCorcaigh, ann Ath-
Luan agus a gCionnsaile.  Is an sin a dubhart Lausun,  a n-uar a
dhearc se air na garastun, le mionna mor, go mbainfidh a mhaighistir
a mach iad le hubhla rosta.  Annsa n-am cheudhna do chrunnaidh
an Prince of Orange a shochruighe agus suigheas campa fo urchor
gunna mhor do Luimneach, air a naodhamh la deug do mhidhe na
Lughaidh-nosa.  Thug Duca Thior-Chonall gach ordamh riachtnach
chum cosnamh an bhaile.  An sin do rinne se caiptin de Monsieur
<L 331>
Boisseleau os ceann na ngardaigh Francach; agus ceithre oificeach
Eirinneach a n-isligheacht fuidhe, agus a bheith a gceannus an
garastun.  Agus chuaidh M. de Lausun go Gaillbhe leis an chud ele
de na Francaigh chum a dhol ann a Fraince.  Thug an Prince of
Orange forfhogradh do gharastun Luimneach iad an chathair a
thabhairt suas, ach thug freagradh a n-oificigh chrodha sin le na
thuigsin dho go mbeidh an siege fada doith-dheunta.  Is an sin a
hordamh na gunnaigh mora air an lathar chum tosach air a' siege.

Chualaidh Cornnal Seursal, a bhi '<i>na cheannfurt air chuig cheud
cosaigh agus marcaigh, go raibh a namhud a' dol a thabhart roinn
do ngunnaigh mora agus storas cogaidh air talamh; thrasnaidh se an
tSeanainn aige Cioll-Da-Luath agus le marsal threun thainig se
roimhe la go di Cuilin, mur a dtug se amus air an gharda a bhi leis
an trom-umchar sin.  Agus, taireis e na saighdearaigh uile do bhi do
chomhacht a chur ann a chlaodhamh, do speacal se na gunnaigh
mora, agus bhris se an copper a bhi leagthaidh a mach oca chum
droicheat a deanamh de na badaigh trasna na Seananna, 'ndoigh go
dtabhraidis a gcud trupaigh trasna ortha.  Ann sin sheid se suas an
chud ele de an trom-umchar leis an phudar a bhain se don
bhuidhean chomhdaigh a bhi leis.  Bhi an torann agus an torman sin
comh mor agus go gcualas e go raoidh ann gach ionad fa chuig
mhile dheug don aiti sin.  Agus, taireis an Seursalach iliomad stor de
eachraigh agus de neithibh ele, marsal se go Beanachar, mur ar
thrasnaidh se an tSeanann agus thill an sin chuige 'thrupaigh.

Chur a n-eirigh '<a>mach agus an dearg-ruathar sin an tSeursalaigh
ionghantus agus creathnadh mor air an Prince of Orange, ionnus go
gcualas e do radha go minic nach ar shaol se go raibh an Seursalach
air son gniomh comh mor-bheartach agus sin a dheunamh.  Ach a
cheudhna, chongbaidh an Prionsa an siege suas cinnte.  Bhiodar
coimhionann a gcrodhacht eadra charad agus namhud, a muigh
agus a stuigh, ach, fadheoigh, rinne beárnnadh air a' bhalla le neart
teann-tineamh a ngunnaigh mora.  A bprab na suil do leim se-mhile
fear de mhuintir an Prince of Orange suas air a' bhalla, agus bhi a
n-uimhir cheudhna da gcosnamh do leith a gcuil.  d'aimhdheoin sin
uile, teilgeadh air a n-ais iad agus moran oca marbhadh.  Bhi
triochad gunna mor cinte a' dol sior-ghreadamh gan sgith gan
fhosamh air na ballaigh, ionnus go ndearnnadh an bhearnn nios mo,
agus nios mo.  Thugadar amus a n-athuar air, ach le nios lugha
buadh no an chead-uar, oir ruagadh iad air ais a steach ann a
gcampa, contrardha do dhuil agus do mhuinighin an Prince of
<L 332>
Orange, mur is follus uadh an achmhusan cruadh gort a thug se do
na chud saighdearaigh.  Theasbean Boisseleau, ceannfurt na haiteadh,
go de thucfadh leis na hEirinnigh a dheunamh do mbeidh siad
treigheach air airm agus ceannfurt maith a bheith ortha.  Le faicsint
gach meith-iarraidh, da dtug se, don Prince of Orange, thóg se an
siege 'ndeigh cheithre-la-dheug de obar dhian dhocrach gan tairbhe.
d'imthidh siad fein agus a' General, eadhon, Ginkle, air mearamh
agus a mioth-ordamh mhor, a ndeigh teine 'chur an sna tuigheacha a
raibh na daoine tinn agus gonta ann, agus chuadar as sin go Birre.
Agus, ansa n-am cheudhna, b'eigin don Prince of Orange gairde
thabhart leis do choimheacht go Purtlairge, mur ar sheoltaigh se as
sin go Sagsona.

(I nDIAIDH LUIMNIGH).

Comh luath agus chuaidh an Prince of Orange go Sagsona,
cuirtheadh Lord Churchill go hEirinn le tuilleamh trupaigh agus
gunnaigh mora, agus ordamh speisealta aige siege a leagan le
Cionnsaile agus '<i>na dheigh sin le Corcaigh.  Be Cornnal Scot a
bhi '<i>na cheannphurt a gCionsaile agus Brigadier Mhac Eileagot a
gceannas Chorcaigh.  D'umhluighe an da gharastun so don Prince of
Orange, agus bhi siad comh lag agus sin ionta fein agus gur fhullang siad
iad fein 'chur '<i>na bpriosunaigh cogaidh go Sagsona.

Chuaidh Duca Thior-Chonall, Count de Lausun agus Monsieur
Boisseleau fo n-am sin chum na Fraince, air gnoithe na hEirinne (a
chur) a dtrust leis a' Duke of Berwick.  Fo n-am so theagaibh cail
imreasun eadra ceannfurt Caitilcigh na hEirinne agus Duca Thior-
Chonall.  Agus (gan) fios dhó no comhairle dheunamh do chur siad
teachta chum na Fraince, mur a raibh Righ Seamus, aig iarraidh
cuideamh agus chum fios fhaighil uadha cia she a ndeunadast
munaigheachas as.  Agus is siad na teachta do chuaidh air ann asdar
sin, eadhon, Cornnal Purcell, Barun Luighne, Litrealach agus
Macclesfield.  De haithle na dteachta, do cuirtheamh M. de St Ruth (a
bhi 'ndeigh tilleamh as Savoy, aiti a raibh se <ina> cheannfurt air
thrupaigh an Righ sin fuidhe cheim agus onoir mhor) annsa
n-earrach chum ceannus armal an Righ a nEirinn do ghlacadh, agus
an Chevalier de Tesse '<i>na Field-Marshal le storas cogaidh agus
beatha.

BRISEADH AICHRIM.

Thosaigh an ghleic so tuairim dhearamh Mhidh na Feile-Eoin
<L 333>
san mbliaghan 1691 le siege a leagan le Bailigh-Mor agus
Ath-Luan.  Bhi Cornnal Uilic Búrc '<i>na cheannfurt a
mBailigh-Mhor, agus an Marcus de Usson agus an Chevalier de
Tesse '<i>na gceanfurt a nAth-Luan.  D'fag Barun Ginkle, a
bhi '<i>na cheannfurt air armal an Prince of Orange, an
Muileann-Gearr air an seiseadh la do mhidh June.
Mharsal se fo dhein Bhailigh-Mhor agus thug ordamh dhoibhthe
umhlamh agus an baile 'thabhart gan fhurach.  Agus do thairbhe
freagradh amhrasach 'faighil uadh ann uachdran, d'ordaigh se amus
a thabhairt.  Nior chian gur raobadh na ballaigh agus, mur bhi-fhios
aige muintir an gharastun nach raibh siad air son a n-aiti do
chosnamh tre thuibhe na sluaigh, tre lionmhuireacht a namhud,
agus tre fhoirneart na n-arm, d'umhlaidh siad.  Chur Ginkle, '<i>na
dheigh, a ndoigh dhaingnidh agus chosanta é, agus mharsal se fo
dhein Ath-Luan.

Bhi an baile so air a n-aiti budh mho tairbhe agus do b'fearr ansa
righeachta, suighte air a' tSeanann, mur a roinninn a n-amhunn sin
'<i>na dha chud e, agus air an modh sin ghnidh si dha bhaile de.  Ta
droicheat trasna urthaidh, agus an taobh a nsoir de goirthear an
Baile Sagsonach de, agus an taobh shiar is de a ghoirthear an Baile
Eirinneach, agus mur do be an Baile Sagsonach an chud budh laige
don bhaile sin, is leis a tosamh air dtus.  Bhi teine a g<c>unnaigh
mora agus a ngunnaigh beaga comh laidir buain-sheasbhach sin gur
b'eigin do mhuintir an gharastun a thabhairt suas air ann 29th de
June.  Sol dar tugadh an t-amus, thug Duca Thior-Chonall comhairle
air St Ruth daingneach agus ballaigh an baile Eirinneach a sgrios
agus a raobamh agas an armal a threoramh chum Ginkle a stopamh
agus a chungbhal on amhunn do thrasnnamh, agus air an modh so go
mbeidh siad abulta bacsal a chur air.  Ach leig St Ruth an
chomhairle mor-thairbheach air neamh-shuim, ionnus go bhfuar
Ginkle aimsir batteries a thogbhal a n-aghaidh an Bhaile Eirinneach.
Agus do thrasnaidh a shochraigh a n-amhuinn air aith a
bhfiaghnuise St Ruth a bhi ann a chompa a bhfogus don aiti sin.  Do 
tugad amus genearalta air ann 10th la do mhidh July agus nior
bhfada gur cailleadh an baile a ndeigh cosnamh crodha fior-
mheisneamhul.  Agus is tursach le luath e, marbadh as cionn mile
fear de na hEirinnigh ann agus rinneadh priosunaigh de thri cheud
ele dhiobhtha.

A ndeigh chaill Ath-Luan, mharsal armal Righ Seamus go
Beala-na Sluaigh, aiti ar chomhnaoi siad an la '<i>na dheigh.  Is
ann so a thug Duca Thior-Chonaill ceannus a n-airm suas do St Ruth.
<L 334>
Mharsal an ceannfurt sin 'armal ann la '<i>na dheigh sin agus, air
dtrasnamh a nAmhunn Suca dho, chur se a champa '<i>na shuighe aige
Achrum.  Agus budh talamh buntaisteach go mor an aiti sin, oir bhi
caislean Achrum aige ceann teochur, agus ni raibh bealach air bith
ele ach ann so fein amhain da dtugfadh le na namhud a dhol <t>hart.
Chosan an teochur so do thaobh aghaidh e, agus air an taoibh ele bhi
currach mor fada do thiomchiolladh.  Theisbean a namhud, a bhi da
dteoraigeacht, iad fein Dia-Luan, an dobhadh la-fithchit, air amharc
an champa a bhfiaghnuise St Ruth agus a shloighte, agus chuadar a
d'ionnsuighe leis an teochur.  Bhi Cornnal Walter Burc le na
shochraidh ansa chaislean chum a doirmeasg air an teochar sin, ach
tre fhabhta mharbhtha don chas a bhi 'laimh aige, chaill se an
báidhre, eadhon, thug se ordamh stor-chisde cogaidh a bhi ro-
riachtnach a chur chuige on champa; cuirtheadh ceithre bhairille
pudar agus urrad cheudhna de phioloir, ach a n-aiti pioloir
gunnaigh beaga, is se fuar se aige piolar gunnaigh mhora nach raibh
tairbhe do ann.  Agus, de thairbhe an mhearaigh sin, fuar a namhud
slain gan truillean le na marcsluagh trid an teochur, an feadh do bhi
na cosaighibh a' trasnadh an curraigh agus do dtarrang suas a
n-ordamh catha as coinne an armal Eirinneach.

St Ruth, mur cheannfurt eolach, nior leig se nidh air bith air
dearmud chum toirmeasg a chur ortha.  Thosaigh an cath air bhuille-
chlog le coimh-ionann dasacht air gach taoibh, agus mhair air ann
ordamh go dtainig a n-aoidhche.  Rinne armal Righ Seamus
gniomhaibh euchtach ro-chalma aige tioman a namhud tri huaire air
ais chuige 'ngunnaigh mora.  Ni raibh St Ruth gan ionghantus mor
air fo na gnoithe buadhach do rinne na cosaighibh, a raibh comh
beag a mheas aige ortha, ionnus gur ghár se os ard aig teilgin a hata
a n-airde san aedhir, aige radha gur leo fein buaidh an chatha sin.
Ach nior luaithe a dubhart se na focal sin,  a n-uair a thainig pioloir
gunna mhor air, gur thuit se '<i>na chorp marbh.  d'eirigh mioth-
ordamh mor eadra na saighdearaigh air a bhfagbhal gan
cheannphurt.  Ni bhfuar na cosaighibh cuideamh uadh na marcaigh
ionnus gur fasgadh agus gur brughadh iad fuidhe chosa eachraigh a
namhud.  Thionsguadar chum ratha uadh mhagh a n-ar gan
géilleamh aige neoch do na charad, ge fogus a ghaoil dho, ach amhul
long-bháthamh, gach aoin age amharc do na shabhaltus fein, ionnus
gur cailleamh plur agus saorclain fhearaibh Eirinne air an la mhioth-
adhbhar sin.  Ach mur be O Reighilligh, a bhi '<i>na rachtaire air
a n-arm, a thug air a' drum-major forfhogradh teite a (a) bhualamh suas
<L 335>
air chnoc a bhi laimh a' churrach, bheidh an chaill moran nios mo.
Ach leis an bheart so, fuar na hEirinnigh bhocht chlaoite so fuill an
bothghar a ghlacan go Luimneach.

A ndeigh armal Righ Seamus a bhualamh a mach aige Achrum,
d'umhluighe na garastun Gailbhe agus Sligeach do Sagsonaigh.
Agus taireis sin, do leag Ginkle siege le Lumnach air an cuigeadh-la
de mhidh September san mbliaghan 1691.  Do be Monsieur de Usson a
bhi '<i>na cheannfurt air an armal Eirinneach annsa gharastun sin o
d'eag Duca Thior Conall air an ceathramh la-fithchit do mhidh na
Lughaidh-nosa roimhe sin tre ghruam agus tuirse fo mhioth-fhortun
an Righ a mhaighistear ansa deabhaigh aige Acrum agus ann n-Ath-
Luan.  Ach a cheadhna, chosnaidh de Usson e fein le crodhacht
amhul Boisseleau, ge nach raibh se comh adhbhar leis annsa chas
ceadhna.  Shaol an Seursalach (ach budh diomhun dho) ceithre mile
marcach fhaighil a steach san bhaile.  Ach bhi do mheud a
n-imeartus na ngunnaigh mora aige sior-ghreadamh do la agus do
aoidhche a n-aghaidh na haiteadh sin air feadh chuig seachtmhaine,
ionus go raibh biadh agus beatha an gharastun raite a mach.
Smaoinidh de Usson, mur ngeall air an meud a mhair aige de na
fearaibh a sabhal, go mfearr do na tearmaibh a d'fural a namhud
dho a ghlacan no an t-iomlan de mhuintir a chaill trid a ndochus.
Agus do bhrigh sin do rinneadar conradh agus coinghill eotarra,
agus sgriobhadar a n-ainim de gach leith leofa air an tritheamh-la-
deug de mhidh October, air mhodh nach ar bhfeidir le tearmaibh air
bith a bheith nios tairbhigh do dhaoine a bhi claoite aige namhud.

Agus nior bh'iongnadh dhoibh luathghar a bheith ortha fo
shiothchainte agus socruidheacht 'fhaighil, do ndeunfaidh gach nidh
a gealladh dhoibhthe a choimhlionamh go beacht oir, ansa n-am
cheudhna, thainig ocht longaibh deug cogaidh de chud an Prince of
Orange a nios a n-amhunn, fo urchar gunna mhor don bhaile agus,
eadra iad so agus an armal a bi aige Ginkle air talamh tirim, nior
bhfada gur fagadh an baile '<i>na dhoghthar dhearg lasrach.  Agus ge
gur raobhadar na ballaigh, ni raibheadur sasda air amus a thabhart
air an gharastun, oir bhi muinigheachus mhor oca cinte as a
n-imreasun a bhi a measg a n-armal Ghaoidhileach annsa bhaile.
Agus is follus go raibh iomad de oificigh a bhi aige iarraidh talta
agus ceim dhoibhthe fein, cud ele a bhi go fealltach aig iomart
fuidhe chul cairde agus a' feallamh air a gceannfurt agus air a dtir,
agus cud ele a ghlac duil an t-anam agus an corp a chaill annsa
bhearnnadh nios luaithe no d'umhlachadh siad.  Ni raibh nidh air
<L 336>
bith do ndeunamh no do n-abraidis ansa bhaile nach raibh fios aige
Ginkle air.

Leagadh Brigadier Clifford, oificeach dreagun, a mach le bheith
aige iomchar na sgeal agus a' feallamh air na hEirinnigh.  Gidheagh,
de thairbhe an imreasun a bhi eadra na priom-oificigh annsa n-am
sin, congbhadh cinnte '<i>na cheannfurt air mhile agus cuig-cheud
marcach e aige coimheacht an bhealaigh air amhunn na Seanainne
do de Usson.  D'ordaigh se (de Usson) na marcaigh Eirinneach a mach
as an bhaile go taoibh Chondae an Chlar donn amhunn, mur bhi an
taobh sin fosgailte aige biadh agus aige cuideamh a theacht fo ndein.
Dar leis fein, an fad a bheidh siad an sin, nach nglacadh a namhud a
laimh ucht a thabhairt air gharastun comh dochusach leo agus comh
maith lón.  Tra chonairc Ginkle comh deacrach agus a bhi se laimh a
dheunamh don bhaile sin, smaonaidh se air roinn de armal a chur
'<i>na suighe air an taoibh ele don amhunn.  Agus, le feillbheart
Clifford, fuar se sin a dheunamh gan chontabhart.  Ansa n-aoidhche,
an cuigeadh la deug de mhidh September, do rinne se droicheat de
bhádaigh, dha mhile air a' taoibh shuas don bhaile trasna na
haibhne, agus tuairim tri mhile uadh champa an mharcsluagh
Eirinneach a bhi fuidhe cheannus an Lieutenant General Sheldon.
Agus, le fainnidh an lae, bhi na Sagsonaigh a' trasnamh a nonn air a 
n-amhunn.  Thainig Clifford go mall-mailiseach le na chud dreagun
agus iad de gcos.  Thug se seort iarraidh air toirmeasg a chur air a'
namhud agus thill se air-as ann a champa a risd gan tualas air bith a
thabhairt do Sheldon fo na namhud, mur nduil go dtugfadh siad gan
fhios do agus go ngearrfaidh '<i>na bpiosaidh iad.  Ach, le briathra
meanmnach agus le cosg na namhud ann a mbealach chaoil-
chumhang, fuar Sheldon teitheamh go Droicheat na Se Mhile.  Agus,
mur nar bhfeidir breitheaimh chneasda fhaighil eadra cinnearga
agus imreasun a measg na n-oificigh, ni raibh ceart air faighil.
Cruthaghudh go raibh fios aige Cliford go raibh an namhud aige
oibear air dhroicheat na mbádaigh.  D'aidbhidh go ndeurn se failligh
agus amul agus d'eagraidh e fein neamh-choirthea agus, an modh
sin, saorthadh e.

Ge gur thrasnaidh roinn de armal Ginkle a n-amhunn agus go
ndeurnna siad deangnach chum a sabhala ansa n-áiti sin, le roinn a
sloighte ann a ndá chud, d'fag se an stata chontabhartach iad.  An
roinn do bhi air a' laimh dheas don amhunn, go m'feidir a
dtreadamh sol do dtugfadh cobhar a thabhart dhoibh onn taoibh
clith.  Is se comhairle dar chriochnadar air, a' baile do dhrud suas
<L 337>
agus gach bealach do raibh biadh no cuideamh a' teacht chuca as a
ghearradh suas; ionnus nios luaithe no gheabhadh bas don chiorra,
go dtabhradh siad an garastun suas.  Air haithle na comhairle sin,
cuirtheadh na gunnaidh mora budh truime oca air bord na longa
uadh na trunsaighibh, agus hordamh don mhuintir a bhi air na
longaibh ele a dhol go taoibh Chondae an Chlar do n-amhunn agus
an foghmhur a sgrios agus a chur a moghadh.  Thog arrthach na
ngunnaigh mora ann naoidheam la deag agus an fithcheadh la suas.
Chuaidh buidhean mhor de mharcaigh agus de chosaighibh trasna
na haibhne, mur nduil an foghmhur a dhithcheanamh.  Agus, air
dtosach dhoibhthe air an obair mhor sin as coinne ghaite Thuath-
Mumhan, thainig ocht-gceud de lucht pikes fuidhe Chornnal Lacy
chum toirmeasg a chur ortha.  Do rinne na fearaibh euchta mor
adhbhar feadh seal aimsire no go dtainig iliomad na sloigh ortha o
am go ham eadra mharcaigh agus chosaighibh, ionnus gur bh'eigin
do Lacy tarrang air ais. Gidheagh, chrunnaidh se a n-athuair a risd a
mhuintir no gur bhain se seilbh a shean-aiti a mach a chaill se.  Ach,
mur bhi an namhud cinte a' teacht le sloighte neartmhur gach
moimente, tiomanadh air ais e foidhein an ghata.  Air bhfaicisin sin
do mheighre an bhaile, d'eagla go dtucfadh na Sagsonaigh asteach
fris-frais air, d'ordaigh se go heigceillidh na geataidh a dhrud '<i>na
n-aghaidh, air mhodh gur gearradh a n-urmor '<i>na bpiosaidh gan
taise gan trocaire.

A deir Quincy gur be de Usson a thug ordamh na gataidh a
dhrud, agus ni bhfuil se mioth-chosmul le gnoithe failligh a
dheunamh an t-oificeach sin, oir uadh 'nfailligh feadh na haimsire a
bhi an comhrac a' dol air aghaidh, is feidir a radha go raibh se '<i>na
chionnfaidh le lán don mhioth-fhortun a tharla dhoibhthe; oir a
tugadh amus air Ath-Luan, fuaras '<i>na chodlamh e, agus is mo bhi
sin o mhailis no dh'easbhuidhe spiorad; oir, a ndeigh bhas St Ruth, is
se a fuar ceannfurtas a n-airm agus d'fullang se an cath sin a
dh'easbhuidhe riaghalacha no ordaigh; aige Gailbhe rinne se
cosnamh meachtna beag-tairbheach agus a n-áiti marsal go
Luimneach go direach go gcuirfidis e fein air shligh dhaingean agus
chosanta; agus go gearr '<i>na dheigh sin a dhol go Luimneach air
thuras gan tabhacht.  So an tsligh cheadhna a tharrang uaisle Eirinn
a nglasaibh gan sgaolamh, 'tabhart ordaigh gataidh Thuath-
Mhumhan a drud le ar gearramh buidhean Lacy astuigh fuidhe na
ballaigh.  Thug an fheill-bheart sin droch-uchtach agus mith-
mheisneach don mhuintir a bhi fuidhe ansa gharastun, air mhodh
<L 338>
go raibheadar a' brosdamh tearmaibh a dheunamh agus bualamh
fuidhe.  Agus, do mo ail leo seasamh a mach air feadh beagan
laethibh ele gan umhlamh, bheidh arrthach a dhoigh ann.

Cha dtainig an cuideamh uadh an Fhrainc a raibh duil leis.
Ghlac diomadh mor na hoificigh Franca fo comh neamhordaigh
neamh-threightheach agus a bhi na hEirinnigh.  Cha raibh thoil oca
dhoibhthe agus cha dtuigfeadh siad a cheile.  Agus, tuilleamh ele,
'maith leofa faighil air ais do dtir fein.  Ach an Seursalach crodha
fialmhur, a bhi ceangailte de thir le gradh do-sgaoilte, bhi calma
diolas agus muinighin mhor aige as chrodhacht lucht a thire, do
ghair se 'aghaidh umhlamh, tearmaibh no tabhart suas - go raibh na
ballaigh laidir go foill chum a ndidion, go raibh an geimhreadh aige
laimh, go raibh an baile storailte de gach nidh a bhi riachtnach oca,
agus duil oca gach aoin uar leis an chabhlach Francach.  Ach ni raibh
tairbhe ansa n-argal no san eagramh so a n-aghaidh na dtreitearaigh
a bhi san champa, a bhi ceannaisde le hor agus geallaigh a namhud.
Rineadar comhairle air tabhart suas agus chuireadar a gcrioch í.  An
Seursalach a bhi dilios agus a bhi uasal oirdheirc, b'eigin do tabhart
suas don chomhairle sin, oir bhi moran a n-aghaidh.  Agus, tuilleadh
ele, ghlac se an t-eagal go m'feidir le cud oca fealladh air a raibh
an sa baile leis na geataigh fhosgalt do namhud agus go mbeidh an
baile go hiomlan udhbhartaigh ann, amhul baile a bhainfidh a mach
le treun-neart stoirm cogaidh, agus na dtucfadh seort air bith
tearmaibh a dheunamh don chreideamh no don tir.  Fuar na smaonta
troma so an laimh a n-uachtar, ionnus gur aontaigh se don
chomhairle sin mur neoch ele, ge gur a n-aghaidh a thola agus
intleacht é.

Bhi na trupaigh Eirineach cinte aig iarraidh seasamh a mach.
"Bhi gach nidh oca le caill agus ni raibh nidh air bith oca le
baint le tabhart a steach don chomhairle sin".  Ni raibh dughtha oca le
hamharc '<i>na ndeigh, oir ni dtug an Act of Settlement aon chud o
laoghad de gceart fein air ais dhoibhthe, agus sheiseadar go
dubhrachtach dilios don na mionna a thug siad  a n-uar a
ghreamaidh siad don armal, eadhan, gan umhlamh go brach gan
cead Righ Seamus.  Is ann sin do leagadh an sgeul sin a lathair
Priomh-fhaidh Ardmhach agus Phriomhfhaidh Chasaol a bhi ansa
n-am cheudhna ansa champa Eirinneach aige Droicheat na Se Mhile.
Ghlac an dá phriomh-fhaidh so eagal, dar nidh go mbaineadh a
namhud Luimneach a mach le stoirm, go raibh a gcreideamh
dithcheannaigh as a righeachta, agus dubhart siad nach raibh sligh o
<L 339>
laoghad air cead an Righ 'fhaighil, go raibh se ro-fhada uabhtha
agus gan fuill sgeala do chur fo na dhein.  Bhi de Usson agus na
hoificigh ele Francach air a mbruid aig iarraidh an tsocraidheacht a
dheunamh le na namhud, 'ndoigh go bhfuigheadas tilleadh don
Fhrainc air ais; ionnus air mhodh nach raibh teacht air ais no air
eigin oca, d'fural an chleir reamhraidhte absoloid a thabhairt
dhoibhthe ann sna mionnaidh ud.  Bhi na Francaigh a' dol ann a
dtire fein, agus na Sean-Ghaill a' monmhur, ionnus nach raibh teacht
as aige na riogh-laoichrigh oirbheartach so ach umhlamh do na
coinghill sin, annsa n-am dar choir dhoibhthe duil a bheith oca le
cablach Francach agus storas mor cogaidh, beatha, airm agus
eadaigh.

(CONRADH LUIMNIGH).

Air a tritheam-la-fithchit do mhidh na Lugh-nosa, do sgur siad
de chomhrac agus feadh tri la do leanadar mur sin.  Do ghlac
Padruig Seursal, Tighearna Lucan, agus General Wachop a laimh
coinghill siothchainte a dheunamh don righeachta go hiomlan.
Agus air an adhbhar sin budh riachtnach dhoibh teachta chur ann a
champa, mur a raibh an da phriomhfhaidh agus a n-uaisle
Eirinneach ele mur aoin leo ann, chum cuideamh leo an tsiocainte
sin a dheunamh.  D'iarr an Seursalach cead saoir oca um a
gcreideamh a leanmhun gan bhaoghal no toirmeasg; a dtalta agus
seilbh dhilios a sinsere 'fhaighil air ais; cead saor chuige gach ceim a
gceird, a n-alun agus a n-oifis, a ndligheadh agus a n-armal, agus a
bheith coimhionann le hAlbanaigh ann gach coimhthional.  Cha
raibh seachran air de Ginkle fo gach imreasun do raibh eadra an
mhuintir a bhi ansa champa agus, ge go raibh ordamh aige o Righ
Uilliam deareadh a chur leis an chogadh air chonradh air bith,
cinnte dhubhalt se do na tearma sin.  Smaonaidh se, leis an imreusan
agus leis an mhiothrun a bhi eotarra ansa champa, go nglacadh siad
le tearmaibh nios lugh tairbhe no iad sin.

Air an t-ochtamh-la-fithchit do mhidh na Lug-nosa, do rinne an
Seursalach, Wachop, an da phriomhfhaidh, Cornnal Purcel, agus tri
chounselor - Sir Garat Dialun, Sir Theobald Buitlear agus
Seathan Brún o Chathar-na-Mart - fearaibh air dhith tuigse,
tallun agus eolus - socraigheacht air na hairteagal siochainte agus
umhlamh so a chriochnadhugh.  Do mbeidh sgaile na tuigse, na ceille
no na steadora ionta, le an aon-fhocal amhain, go ndeunfadh siad a
<L 340>
ndughcha suirealta do Ghaoidhil na hEirinne go hiomlan, a chaill
siad a' cosnamh na Stiofartaigh o am go ham a gcogadh agus a
gcoinbhliocht, don mhuintir a bhi fuidhe arm ansa mbaile agus a
dtiortha coigcrioch agus, mur an gceadhna, don mhuintir ar
marbhadh a sinsire a gcursa an chogaidh; ach bhi na hoificigh eolach
a ngoithe cogaidh agus beagan ceille ocadh do neithibh ele bhi
riachtnach ainimneadh agus a chur sios.  Bhi na priomh-fhaidhibh
tuigseach ann neithibh diadharacht agus simpligh a ngoithe
saoghalta.  Na dligheanaigh, nach bhfuar ceim ansa n-am sin ansa
chúirt, d'feud siad seort eigin tallun a theisbean, ach ni raibh siad air
chorr-air-bith air son gnoithe na riaghlachta a choimhlionamh.  Ach
contraradha do chneastacht agus do chomhthrom ceart, d'fullang
siad ansa dara hairteagal, ge be bhi '<i>na bpriosunaigh cogaidh, a
ngearradh a mach uadh na theacht a seilbh a ndughcha no a dtalta;
agus, mur an gceadhna, ge be bhi don taoibh <t>hall don fhairge ann a
reagun ele, muna dtilleadas air ais air a taoibh astuigh de ocht midh
agus mionamh a bheith dilios umhal do Righ Uilliam.

Do mbail leis na breitheamh Eirinneac ud muinighin agus docus
ceart a bheith oca, mur choir dhoibhthe, as a' gheallamh agus a' dúil
sheasmhach a bhi aige muintir an gharastun, comh fogas agus a bhi
an geimhreadh, agus an uchta a bhi oca le cuideamh onn Fhrainc, is
maith a d'feid siad Eirinn go hiomlan a bheith air a ndoigh amhain
ainimniste an sna tearma agus ansna hairteagal ceadhna.  Ach sgath
an dara hairteagal don tsiochainte sin iliomad de uaisle oirdeirc
Eirinn uadh sheort tairbhe fhaighil uabhtha, ach a beith a
mbochtanacht agus air deoraigheacht go ceann na haimsire.  Fuar
cud oca onoir, ceim agus fortun ann a seirbhis coigcrioch.  Ach bhi a
n-iomad ele aca a mheith agus a leith air subhal ann a leun agus a
mbochtanacht aige sior-chuimhneadh air a ndoigh a n-allod agus air
an doigh ar thuiteadar a leathrom agus a dtaircuisne mur theagbhas
go minic do iomad uaisle.

Is leoir mur shampull air an sgeal so ainim na n-uasal so a
churtham sios, a chaill a ndugcha air an modh reamraidhte; agus is
leoir don leighthear e chum a thruaighthe do mhosgladh go fiu a nis
agus e a bhfogus do dha cheud bliaghan o shon: - Roisdeart, Duca
Thior-Chonall; agus mac a dearbhrathar, Roisdeart, Iarlla Thir-
Chonall; Donchadh, Iarlla Chlanncharrtha; Tighearna an Chlar,
Tighearna na Gaillbhe, Tighearna Eanachsgaillin, Tighearna Galmoy,
Tighearna Lucan, Tighearna Bhulaithne, Tighearna Cill-Maloc,
Tighearna Mountcashel, Tighearna Brittas; Sir Uilliam Talbot, Sir
Niall
<L 341>
Ua Neill, Sir Seathan Fitzgerald, Sir Padrug Trant, Sir Roisdeart
Nangle, Sir Lucas Dialun, Sir Torloch Mhac Dermot; Seamus Lally as
Tulaigh-na-Dala; Roisdeart Fagan as Feiltream; Nicolas Darcy as
Platan; mur aoin le moran ele nach raibh comh oirbheartach leó,
mur ta: - na Goolds, Galways, Murrough agus na Coppingers as
Corcaigh; na Cheevers as Droicheat-Ath; na Sabhasaigh as Condae an
Dun; na O Hara as Aontrum; na Baggots as Catharlach; na Barretts
as Corcaigh; muintir Fhloinn agus O Conchubhar as Roscoman; na
Guinseanan as Baile Dhairdis; agus O Gártha a Cuil-a-Bhionn.  Cha
dearna aoin oca so uile coir na cain no treus air bith a n-aimsir na
triobloide, ach throd siad go crodha air son a Righ dhlisdeanach, ge
go raibh siad a nis a' fullang gach leun mur threatur, mur nach
n-eadbhacadh siad Coimhthional Sagsonach no coigcriocha air bith
contrardha don tol a thug siad do na Righ dlisdeanach a chosnamh.

A ndeigh na gcoinghill agus na hairteagal so a chriochnadh, do
chruinnaidh a n-armal Eirinneach go Muinistear Chuinn, a gCondae
an Chlar, aiti ar criochnamh leo, do reir airteagal Luimneach, ge be
dar mhianach leis a dhol don Fhrainc gur bh'eigin dho ainim a chur
a steach go Monsieur Tamron, a curthadh go hEirinn le hordamh
chuirt na Fraince.  Shaol na ceannfurt Shagsonach gur fior-bheagan
oca a rachadh an de ndeoin air dibirt.  Gidheagh, budh mhor a
n-ionghantus agus a n-uathbhas fo nfaicsin a n-uimhir a chur a
n-ainim a steach chum a dhol ann a Fraince, agus a ghlac mur
raodhan fortun a Righ do leanmhun nios luaithe no d'fullangadh
siad iad fein fuidhe chosa tiaranaigh, fuidhe theircisnne agus fuidhe
dhaoirse.  Sin an t-am dar glac na ceannfurt so aithreachus mor fo
cead a thabhairt dhoibhthe an tir 'fhaigbheal.  As sin do mharsal
cheitre-mhile agus cuig cheud fear de riogh-laoichrigh agus chaith-
mhilidh na hEirinne go reim-dhireach go Corcaigh fuidhe Phadrug
Seursal, Tighearna Lucan, agus oificigh ele agus, a ndeigh iad
fuireach an sin feadh mise, sheoltaigh siad chum na Fraince agus
ghabhadar cuan aige Brest an treas la de mhidh December.  Agus ansa
n-am cheudhna, thainig de Usson agus Tesse uadh Luimneach air
bord an chabhlach bheag M. de Chatteau Renaud le ceithre-mhile,
seacht gceud agus se fearaibh deug agus fithche de shaighdearaigh
Eirinneach, leith a muigh de oificigh.  Nior bhfada '<i>na dheigh sin gur
sheoltaigh Major General Wachop le tuairim tri mhile fear air bord
long Sagsonach, agus do lean dha chuideachta iad so de gharda an
Righ.  Agus, do reir chuntas na mbreitheamh, do lean naoi mhile
dheug agus naoi bhfearaibh deug agus da fhichit an Righ go
<L 342>
hiomlan eadra oificigh agus shaighdearaigh.  Fuar siad carthanacht
uadh Lughaidh an Ceathar-Deag agus d'fural se tearmaibh onorach
dhoibhthe agus do ghaibheadar-san sin uadha.  Agus budh mhor
agus budh mhinig molamh an Righ mhaith sin fo comh dilios agus a
bhi siad do na Righ.  Agus do be Tigearna Mountgarret a bhi '<i>na
cheannfurt cinnte air a' bhrigade agus a bhi siad ainimnidh uadha.

Chur Lughaidh an Ceathar-Deug seacht gcatha Franca go
hEirinn a dtosach na bliaghna 1690, agus ge be hoca b'ail leis a
n-uimhir cheudhna de thrupaigh Eirinneach 'fhaighil air a son, no
budh mhian le Righ Seamus, a bhi ansa n-am cheudhna an sa
Fhrainc, a gcur chuige, ni bhfuairis ariamh dearbhadh na sgeala, ach
is deimhin gur cuirtheadh tri regiment Eirinneach chuige a ghlac
cuan aige Brest, a dtosach mhidh na Bealtuine, air bord long
Francach fuidhe Justin Mhac Cartha, Tighearna Mountcashe<l>, agus a bhi
cinte '<i>na cheannfurt ortha ansa Fhrainc.  Bhi an brigade raoidh
suas de thri regiment, eadhon, Regiment Ui Bhrian, Dialunaigh agus
Mountcashel.  Bhi dha chath an gach regiment oca, agus mile agus se
cheud fear an gach regiment oca, agus iad sin roinnte ann a se
chuideachta dheug.  Agus, air ndol ann a Fraince dhoibh, do rinne
Mac Cartha conradh um a shloighte fein, ionnus go bhfuar a chud
saighdearaigh pinghinn ansa la nios mo no fearaibh na Fraince fein.

A nis is eigin dhunn na deoraighibh so 'fhagbhal 'sin go dtrast
agus feuchaint go de meud a n-anrodh agus a leun a d'fullang ge be
de shaighdearaigh Eirinneach da ndeurnadh priosunaigh cogaidh
dhiobhtha le linn bhriseamh na Boinne agus Achrum fuidhe
gheur-sgursa an Prince of Orange, '<i>na dheigh sin Righ Uilliam.

Taireis Droicheat-Ath tabhart suas dho, agus an bhuadh a fuar
se aige briseadh na Boinne, do reir conradh bhi gidh be de
saighdearaigh tinn agus gonta do bhi ann chann a gcur fuidhe leigis
agus aithre agus, do reir mur bheidh siad a' faighil biosaigh, go raibh
siad ann gcur saor slain gan tiobadh chuige n-armal fein.  Ach, an aiti
sin, d'feid siad bais 'fhaighil don chiorra muna be meud an ghraidh-
Dia a bhi ann a gcud de mhuintir a dtire fein a dhiol a leabpacha
agus a gcud eadaigh aig iarraidh furtacht ortha.  Ni she amhain sin,
ach congbhadh '<i>na bpriosunaigh fuidhe dhaor-bhruid '<i>na dheigh sin
iad, contrardha do gconradh.

Taireis Corcaigh umlamh agus tabhart suas, bhi na priosunaigh
cogaidh don armal Eirinneach do reir conradh chum úsoid mhaith
'fhaighil.  D'aimhdheoin sin uile, le headbhal na nAlbanach fein, gur
b'air eigin a fuair ann general Eirinneach, eadhon, Mac-Cartha,
<L 343>
imtheacht air subhal gan a shlaod-mharbhadh aige muintir na tire;
nach bhfuair seort air sasamh no ceart  a n-uair a rinne se gearan leis
an general Sagsonach; agus, a ndeigh an garastun a n-arm a leagan
sios, gur marsaladh iad chuige talamh bog curraigh fluich báite,
agus congbhadh gardaigh ortha ann ceathar no cuig a laethibh, gan
seort air bith cineal beatha, ionnus gur bh'eigin dhoibhthe na capull
mharbh, a bhi gach taoibh dhiobhtha, a dh'ithe, agus d'eug a
n-iomad oca d'easbhuidhe sin fein.  Agus  a n-uar a haithreagh as sin
iad gur carnnamh comh tugh sin iad a bpriosun, a dteampoll agus a
dtuigeaca, nach dtugfadh leo luighe air bith air an bhall agus gan
oca (ach) an t-urlar fuar chum luighe air; eadra easbhuidhe beatha
agus luighe ann a gcladach fein, a measg curp mharbh feadh
iomdha seachtmhun, ionnus gur thog se aicideacha agus galar le air
eug uimhir mhor dhiobhtha gach huile la.  d'aimhdheoin gur
geallamhh do Chaitilcigh Chorcaigh,  a n-uar a thug siad ann baile
sin suas, go ndeuntaidh a n-anacal agus a gcosnamh, do togbhadh
suas a gcud arnais agus eallaigh, stripealamh nochtaidh iad agus
ruagadh as a' bhaile go gearr '<i>na dheigh sin iad.

A midh December 1690, do cuirtheadh Caiptin Lauder do
Regiment Chornnal Hale le lieutenant agus ensign agus caogad
saighdear chum timchioll dha-cheud priosunach a ghardal uadh
Chorcaigh go Cluain-Mheala agus, 'reir mur rachad siad a laige no
'n-anbhuinne leis an droch-usoid reamhraidhte, do lamhaigh-sa se
fearaibh deug oca eadra Corcaigh agus Cluan-Mheala.  Agus
d'aimhdheoin Major Dorington sasamh iarraidh air Ginkle air son an
ghniomh sin, fuar Lauder pardun agus congbhadh ann a phosta cinte
é.

'nDeigh armal Righ Uilliam a bheith '<i>na maighistirigh iomlan
air Ath-Luan, do mharbh siad as fhuil fhuair ceud fear ansa chaislean.
Agus aige Achrum do marbhadh os cionn dha mhile fear a ndeigh
iad a gcud airm a leagan sios agus ceathramh 'iarraidh.  Agus iomad
ele dar geallamh ceathramh dhoibhthe 'ndeigh a gcud airm a leagan
sios, gur marbhadh iad as fhuil fhuair.  A measg chach marbhadh
Tighearnana na Gaillbhe agus Cornnal Seurlas O Mordha.
D'eadbhaidh cornnal do Dorington gur mharbh siad Tighearna na
Gaillbhe 'ndeigh iad ceathramh a thabhart dho, agus a ndeigh an
chatha bheith <t>hart.

Ann a n-aoin fhocal amhain, is iomda ceud fear de phriosunaigh
bhocht na hEirinne curthadh a n-<am> amhain go hoilean Anach-
Baidh (Lambay).  Ta an t-oilean so '<i>na ionad uaignach a stuigh ansa
<L 344>
nfairge, a bhfogus do Aith-Cliath.  Agus ge be beatha do fuar siad
ann gach ceithre la, go n-isfeadh siad e air aoin mheile agus gan
seoirt air bith craosa dheunamh.  Congbhadh air an modh so iad a
fad uadh na gcarad, oir ni raibh cead aige duine air bith a theacht no
imtheacht chugtha no uabhtha air coite bada no long fuidhe throm-
pheineoid, ionnus gur eug siad ann '<i>na gcarnan a ndeigh fullang
chruadh a leun agus a n-easbhuidhe nach feidir le teanga d'aithris no
le cruidhe a mheobhradh.

Ni se so amhain an dioghalthus a rinneadh ortha ach, an feadh
do bhi siad a ngeibhinn, ghearr na trupaigh mithriaghalta sin Righ
Uilliam a gcud foghmhar agus dhramhul fuidhe chosa a n-eachraigh
é.  Dhógh siad a gcaban '<i>na ngual-ghris dhearg agus thioman siad a
gcud eallaigh agus airneis leo gan chatadh, gan naire, gan eagal De
no duine.

Aige briseadh Achrum agus ansa ruagadh fuilteach air feadh tri
la, gan sgiosta ach ansa n-aoidhche, gur marbhadh seacht mile do
n-armal Eirinneach. Is se an tsligh is fearr a dtucfaidh neamh-
dhaondhacht na madaidh folo so a chruthaghadh, meud uimhir na
bpriosunaigh do ghobhadar, eadhon, ceithre cheud agus caogad,
agus chuirtheadar iad sin chum bás.

Theagaibh tabhart suas Luimneach ann a n-am adhbhar do Righ
Uilliam, oir bhi se ansa n-am cheudhna a ngleic leis an Fhraing a
gcogadh.  Bhi a shloighte armthach rointe do thairbhe cogadh na
hEirinne agus do bhrigh sin char bhfeidir do cogadh na Fraince
'umchar air aghaidh mur mhianach leis.  Ansa laimh ele, theisbean
se mian inmheasda aige iarraidh deireadh a chur le cogadh na
righeachta, oir foillseadh dho go mbeidh se ann a bpeireacul
chruadh do ndeuntaigh failligh gan na hairteagal a chomh-
dhaingneamh.  Ach, do mo-ail le Gaoidhil Eirinne seasamh a mach
beagan beag ele lae-thibh, bhi an righeachta fo na mhaith on la sin a
leith, oir thainig suirealtus chugtha go raibh fithche long cogaidh a'
triall chugtha air mur on Fhrainc fuidhe smacht Monsieur Chateau
Renault.  Thainig an cuideamh ceudhna sin gan amhras go Cuan
Mhór Ni Oirean, le a raidhtear Dingle a nuigh, ann a spas dha la no
an tri a ndeigh na hairteagal a chriochnadh agus, do reir litireacha
uadh na hard-bhreitheamh, bhi ocht-longaibh-deug cogaidh ann,
cuig longaibh teineadh, agus fithche (long) mor lionta de arm, de
beatha agus de storas cogaidh, agus thug leo air bord ocht no deich
mile armach, dha cheud oificigh agus tri mile fear armach.

Ni raibh seachran air Righ Uilliam gur bh'eigin do tionaladh a
<L 345>
chur air a shloighte go huile ann aghaidh sluaigh lionmhur
neartmhur na Fraince agus, a ndoigh deireamh a chur le cogadh na
hEirinne go luaith, do chur se ordamh chuige na haird-bhreitheamh
iad forfhogradh do chur a mach do dhearbhadh do mhuintir na
hEirinne conradh moran nios tairbhigh no fuair siad '<i>na dheigh
uadh na hairteagal sin Luimneach (So an forfhogradh do ngoirthidh
de an Forfhogradh Ruineamhul).  Is uime ghoirthear sin de, do
bhrigh gur priontalamh e agus nach ndeurnadh pubhlaigh ariamh
'<i>na dheigh sin é.  Oir, a n-uar a foillseadh do na breitheamh so go
raibh Luimneach an sa chruaidh-gheibhinn, go mo heigin dhoibhthe
umhladh, mhuchaidh siad an t-ordamh sin agus dheifrigh siad
chum an champa, mur nduil coingill comh cruaidh agus thugfadh
leo a bhaint easdamh, agus fuair siad sin a dheunamh air a mian
fein.  Ach nior bhfada '<i>na dheigh sin gur eirigh aicme ele suas a ghár
a mach go hard a n-aghaidh na n-airteagal sin.  Agus is uime
gháradar an aghaidh comh geur-ghearanach sin mur bhi duil oca
fortun mor a dheunamh de dhuchaibh na gcuraidhibh fior-uasal
lan-chalma a ghlac a raodhan a dhol air deoraigheacht nios luaithe
no luighfideas fudhe daoirsine aige tiaranaigh.  Shaol an dream so
nach ar choir do Chaitilcigh tairbhe air bith 'faighil uadh na
hairteagal sin ach gach nidh budh mo cruadal, amghar, leun,
leatrom, agus sglabhaigheacht cogaidh, ionann agus dar bh'iad na
Caitilcigh a dheunamh feall air a righeachta agus, do bhrigh sin,
nach ar choir coinghill air bith a rinneadh leo a chongbhal air bul.

Nior bhfada thainig leo an miothrun so a chongbhal a n-uagnas,
oir d'oibridh se comh treun air a n-intin agus a dheunamh an bheirm
ansa dabhach.  Feuch briathra Dhoctur Dopin, easbuc Gallda na
Midhe, aige seanmoir do na haird-bhreitheamh so a dTeampoll
Chriosda ann Aith-Cliath air an Domhnach a ndeigh iad tilleamh
uadh an champa.  Phleideal se go cruadh dubhrachtach nach air
choir dhobhtha cur suas leis na hairteagal sin, oir nach raibh
d'fiachubh orta conradh air bith a congbhal le dream air bith comh
fuathmhur mallaigh le Gaoidhil na hEirinne.

Mur nduil na hairm liomhtha so a mhaolamh a thog uirrid
easaonta ansa tir, thainig Doctur Moreton, easbuc Chilldaire, an
Domhnach '<i>na dheigh agus theisbean se go foirleathan go de comh
riachtnach agus a bhi se na geallaidh publaigh a congbhal agus a
coimhlionadh.  Agus Dean Synge, d'ordaigh se siochainte le gach
fear dar bhfeidir dhoibh a chongbhal.

Dala uaisle na hEirinne a chuaidh go seirbhis na Fraince 'ndeigh
<L 346>
bhriseadh Achrum, tharla cail de chomhluadar fheargach eadra De
Ginkle, ceannfurt cogaidh Righ Uilliam, agus an Seursalach fo chursa
na trupaigh a chur chum na Fraince.  Bhi De Ginkle aig iarraidh a
dhiothall toirmeasg a chur ortha agus bhi an Seursalach do
mbrosdamh ann.  Agus is uime a bhi De Ginkle do dtoirmeasg mur
bhi fios aige air a gcrodhacht agus air a dtreighthe.  Agus tuilleamh
ele, mur bhi Righ Uilliam a gcoigeadh leis an Fhrainc ann sa n-am
cheadhna, gur mhor an chontabhart naoi-mile-dheug agus naoi-
bhfearaibh deug agus da fhithchit de shaor-chlannaibh Eirinne, a
robalamh as seilbh a sinsire, a creachadh as a maoin shaoghalta, dar
loisgeadh a gcuirtibh agus a gcaislean agus fadheoigh do ndibirt as a
dtir-dhuchas gan choir gan cháin agus duil oca tilleadh air ais ann go
foir-cheann na beatha.  Bhi se lain-dhearbhtha  a n-uair a gheabhadh
na deoraighibh so iad fein coimhcheangailte leis na Francaigh go
mbainfheadh sasamh a mach a n-eiric gach feill-bheart da
ndearnadh ortha a nEirinn.

(NA GÉANNA FIÁINE).

D'aimdheoin na trom-bheart so agus gach toirmeasg ele do dtug
De Ginkle uadha, fuar an Seursalac an t-iomlan dhiobhtha a chur air
bord.  Agus tugadh uachtranacht go prinsiopailte do Lieutenant 
General Sheldon.  Agus ta a n-iomacht air mairthean a mbeul na
ndaoine go di an la 'nuigh mur "Eitiol na nGaedh Fiadhan".  Ta so air
a n-am is ionraidhte le truaighe agus le hamhgur ann a stair ar dtir
bhocht leunamhul.  Is deimhin nach feidir do a n-am thuirseach sin a
dhol air dearmud go brach: faicsint mnaibh agus paisdigh do
sgarmhunt le na gceile agus le na n-aithreacha agus coimhcheangal
na nadura raobpaid uadh na cheile.  Bhi seoltaidh na long do
leanmhunt le hosnnaigh agus le triamhun ionnus gur mhosgal
truaighe agus taise 'gcruidhe na dtrupaigh Sagsonach a bhi '<i>na
ndearg-namhud oca; agus nios mo a risd, an mac-alla a bhain se
a mach as brollach na nEirinneach a d'faig siad '<i>na ndeigh fuidhe
amhgur, daorbhruid agus leatrom.  A leightheoir neamh-leith-eolach,
feuch go grinn air sgarmhun na gcompanach so, agus go na hughdar
fein do radha linn go raibh a n-aimsir sin ionghantach gruama
dorcha, ionann agus nach mbeidh an ghrian fein sasda le na leithidh
sin a dh'amharc lan-thruagh a d'faicsint, eadhon, atharachaibh do
stialladh uadh na gclann, fearaibh uadh na gceile; agus nios measa
no sin uile, laochraigh crodha curachtach agus milidhibh euchtach
<L 347>
oirdheirc, agus gaisgidh chalma fior-uasal na Fodhla do stiallamh as
cliabhlach a dtir-dhuchas, uadh mhaghaibh urghlas taoibh-leathan
taitneamhach a sinsir agus uadh theallach a leanbuidheacht chum
na reagun imchianach a lionadh le ceim a gcrodhacht agus le gloir
don tior nach raibh siad chum fhaicsint go brach a risd.

A n-uar a chuaidh an mor-chabhlach so a dtir aige Brest, do
sgriobh Righ Seamus chuige General Sheldon do radha go raibh se ro-
shasda leis na hoificigh mur do rinne siad gnoithe go crodha dílios
agus, mur an gceadhna, leis na saighdeoraigh, agus nach
ndeunthadh se dearmud go brach dhiobhtha fo na seirbhis, go di
ge be am a thoil le Dia a chur ansa tsligh a dtucfadh leis a chútamh leo.

Ach, a n-aiti sin, is se fuar na fearaibh breagh so iad fein fuidhe
smacht maighistirigh úra.  An tsean-tsligh agus an doigh dar
hordamh iad air dtus, ni raibh tracht nios mo air.  hIslleadh regiments
oca agus roinneadh a measg na regiments Francach iad.  Agus
iomdha oificeach crodha agus uaisle ele a thog regiments air a
gcostas fein ansa mbaile agus a chaill an fheoirlling dheirineach de
luach a ndúghta leis, a hiosleadh chuige ranc saighdear coitcheann
ann a mbuidhean ele.  Do bhfagfaidh na hairtheagh so aige Righ
Seamus le deunamh, is cosmhul go leor go ndeunamh se malart
riaghalach, oir, dar leat, theasbeanadh nios mo meas agus ghlacadh
se taise leis an mhuintir a chaill a raibh air an tsaoghal oca air a
shon.  Ach ge go ngoirthidh sloighte Righ Shagsona dhiobhtha, ni
raibh oca ach an t-ainim amhain, oir bhi siad fuidhe smacht churt na
Fraince.  Air dtus do hisleadh tuarastal na n-oificigh comh iotrach le
tuarasdal shaighdeoraigh coitchion na Fraince.  Tuilleamh ele,
hisleadh generals chuige ranc cornnailigh, agus cornnailigh chuige
captainigh agus captainigh chuige lieutenants.  Ge go raibh iomad de
uaisle Eirinn, go speisealta Caitilcigh, a thog regiment eadra arm
agus eideamh agus a chaill a maoin, a n-airnneis agus a ndugcha
aige cosnamh an Righ, agus a lean e chum na Fraince, a fagadh gan
seoirt air bith posta no ceim ach fuidhe chosa na bhFranca a ndaorsa
air nos volunteers.  Fuair siad an t-euigceart is mo do dtugfadh a
luadh ansa roinn so.

Biodh 'fhiaghnuise sin air an Ridire Niall Ua Neill a tog
regiment de dhreagun; Gordon Ua Neill, Heanruighe Ua Neill agus
Feidhlim Ua Neill a thog tri regiment de chosaighibh; Eamonn
Buidhe O Reighilligh as a' Chabhan, Art Oig Mhac Mathghamhun as
Muineachan, Mac a Naosa as Dun, Ollchobhar O Gára as Cul-a-
bhin, Conall O Domhnall as Tior-Chonall, Roraigh O Cathan as
<L 348>
Dun-na-nGall, Cuchonnachta Mhac Guibhir as Fearmanach, Aoidh
Ua Ruarc as Breifne, agus Mhac Mathghamhun as Oirghiall - thog
gach fear oca regiment de chosaighibh.  Agus choimhcheangal iad le
cach ele, gan seort air bith eidirdhealamh ceim no onora agus a
d'aimhdheoin gach caill agus seirbhis do ndeurna a gcud
cornnailigh.  Na saighdeoraigh a ghreamaigh de a dtighearnnaigh
agus a dtir, bhi siad a' monmur a n-uaignis, ach cinte d'umhlaidh
siad do gach eagcoir dar mhian le na n-uachdaran a dheunamh,
comh raoidh agus d'fullang siad san champa roimhe sin; agus bhi an
chruadal agus an ghorta sin comh mor agus nach bhfuil
comhchosmhulacht do a n-analacha cogaidh.  A mbailte longfurt
agus a ngarastun chuirtheadh saighdeoraigh suas le beatha nach mo
no go gconbhachadh se beo iad an feadh do bheidh siege leagthaidh
leo.  Ach ni mbeidh siege ro bhuan-sheasbhach a bhforrad an amhgar
an chruadal agus an ghorta a d'fullang saighdeoraigh na hEirinne a
seirbhis na Fraince air feadh iomad geimhridh a gcampa, gan
pinghinn tuaireasdal, agus air uairibh gan ocadh ach feoil chapoll le
hithe agus air uairibh ele nach bhfuigheadas ach ponta aran ansa la
do gach fear oca; gan ortha ach folach de bhratogadh, ceann-
nochtaidh, cos-nochtaidh, air billead ann a mbotogaibh air snaimh le
huisge agus gan folach as a gceann ach dulaibh na bhflaithis do
n-anacal on stoirm, a mbuill gan mhothamh leis a nfuacht, aicidiste
le fluichneach agus gan teas no teine, a' trod ann a reagun
choimhtheach air son an Righ a thug a chula leo a n-am na cruadala.

Is se breithneamh na n-ughdar is dearsgnaoithe, olc agus mur
bhi a n-omoid agus a n-urram a fuar a n-uaisle so an sa Fhrainc, go
mbeidh se nios measa go mor muna be smaonamh amada a bhi
'gceann Lughaidh an Ceathar Deug, eadhon, le cogadh na hEirinne
'chriochnamh go raibh sochar dubailte aige, go neartachadh
deoraighibh na hEirinne (a) armal (go) fein go mor agus nach
mbeidh a steor-chiste do dhian-sgaoladh mur bhi le linn an
chogaidh sin.  Ach nior bhfada gur theagasg a n-aimsir leasan ele
dho.  Nochtaidh nios lugha no dha bhliaghan dho go raibh dha 
fhithchit mile fear de chud Righ Uilliam togthaidh suas le cogadh na
hEirinne agus, a nis nach raibh nios mo le na dheunamh oca ansa tir
bhocht sin (oir an meud nach ar mharbh siad oca dhibir siad iad),
tiomanamh fo iomal na Fraince iad, ionnus gur mho an cian a chur
siad air ann sin no roimhe, oir sgrios agus chreach siad a
chogaibh a luigh fo iomal an chuan.

Feididh an fear-so no an fear ud ele a radha, do m-ail le uaisle
<L 349>
Eirinn agus le na gcud saighdeoraigh trod comh crodha dilis ann a
dtir fein, eadhon, aige an Bhoinn, aige Ath-Luan, aige Achrum, aige
Gaillbhe agus aige Luimneach agus a b'eigin dhoibh a dheunamh a
seirbhis na Fraince, na mbeidh a' Dutchman '<i>na uachdaran air
Eirinn agus ni mo bheidh siad-san air deoraigheacht a reugan
choimhtheach agus seilbh dhilis a sinsire air laimh a namhud
a nuigh.  Ach eisdeamh an mhuintir saobh-chiallach-leith eolach so
linne go dtrast agus chithfidh se firinne na sgeula.

(MUINTIR NA hÉIREANN ROINNTE).

Is dearbhtha go raibh muintir na hEirinne roinnte '<i>na measg
fein, inntin air leith aige gach aoin, ionnus (go raibh a)
gcomhairleach fein air mearamh.  Chaill Caitilcigh Cugadh-Uladh a
ndughcha agus a gcaislean, air dtus fuidhe an Chead Seamus, agus
a risd fuidhe Cromwell, agus nach bhfuair siad geallamh air bith air a
bhfaighil air as a ngniomh na socraidheacht do ngoirthir san
mBeurla an Act of Settlement.  Ni raibh de uchtach oca ach a gcogadh
mur nduil iad fein a dhealamh uadh Shagsona.  Agus, tuilleamh ele,
bhi duil oca cinte le cuideamh on Fhrainc agus smaonaidh siad le
airgid Francach agus crodhacht Eirinneach go racad oca air na mor-
euchta so a choimhlionamh.  Budh iad Clann Ui Neill, Mac-Guibhir,
Mac a Naosa, Mac Mathghamhun, O Fearghall, O Reighilligh, O
Gára agus na heasbuc Chaitilcigh.  Bhi dream ele de fhuil Sagsonach,
eadhon, Hamiltonaigh, Talbot, Guinseannan, Dialunaigh,
Burcaigh, Riceigh, Buitlearaigh, Ploudens agus Seldons.
B'fearr leo so Uilliam a bheith '<i>na righ air na reagun so no
Seumus.  Chur an dream so iomad 'e duil de Sheamus an bhuadh
'fhaighil ansa choimhghleic sin agus air a n-adhbhar sin thug
siad leim air line.  Bhi siad aige iomchar sgeultaigh fuidhe chum
chuige Uilliam agus a chud cheannfurt.

Biodh 'fhiaghnuise sin air Heanraigh Luttrel, pata an
tSeursalaigh, a bhi 'gceannus trupa marcach; agus  a n-uar a hordamh
don treatur sin casmhal do gharastun na Gaillbhe aige Droicheat na
Se Mhile, agus a n-aiti sin a se chuaidh a gcogur ceilge le oificeach
Sagsonach a bhi air asdar a dol a dheunamh feall air Luimneach;
agus 'reir mur thainig a namhud air aghaidh bhi se cinte 'congbhal
suas an comhluadar ceilge.  Ni bhfuaris fios air an mhioth-run sin
feadh na haimsire no go dtainig litear tre mhearbhall uadh Sebastian,
oificeach de chud De Ginkle, fo laimhibh an tSeursalaigh a d'foilsidh
<L 350>
an cheilg.  Bhi a lain do lucht cogar aige Luttrell roimhe sin ionnus go
raibh se contabhartach laimh a leagan air gan cead a' Righ no a
thritheal le curt armal.  D'aimhdheoin sin uile, do chur an Seursalach
a gcuimhreach é, agus taireis a thritheal fuairis coirtheach é, ach
fagadh fa throcaire an Righ e.  Ach, le tabhairt suas Luimneach, gur
sabhalamh uadh bas sgannalach e, ge nach ar bhfada '<i>na dheigh sin
gur marbhadh é tre dhioghaltus air son a chud feillbheart.  Ta
muintir na hEirinne lionta de fuath agus de fhormud do gach aoin
de chineamh o shon a leith.  Be an dara mac do Thighearna
Charhampton e.  Chur a bhas deireamh leis a n-iarllacht sin a
ceannagh le seirbhis comh fuathmhur; ach, go ceann na haimsire,
cha leigthir air dearmud a mhith-ghniomha sin an fad a bheidhis
litear air mairtheann a bpros no laoi a stair na hEirinne.

Mur an gceudhna Ball-dearg Ua Domhnall, a thainig onn Spainn
annsa n-am sin a' deunamh muinigheachus as thargaire bhreagach a
bhi do radha gur be shaorsachadh Eirinn uadh leatrom.  Bud eó do
Chathfar O Domhnall, dearbhrathar do Roraigh O Domhnall, Iarlla
Thior-Chonall, a d'fag Eirinn san mbliaghan 1607, é.  Thainig se
a dtir a gCionn-Saile, nuar a bhi Righ Seumus a' teitheamh onn
Bhoinn.  Fuar se cead uadh an Righ trupaigh a thogbhal a gCoigeadh
Uladh, ach gan cuideamh airgit, eidigh, arm, no stoir-chisde
cogaidh.  Comh luath agus foilseadh do mhuintir Thir-Chonall na
sgeala sin, chruinnidh ocht mile fear oca fuidhe na bhrataigh.  Ach
tra fuair se ordamh a dhol go garastun na Gaillbhe a chuideamh leo,
bhi se aige Cong  a n-uar a chuaidh an Burcach agus buidhean de na
Sagsonaigh an bealach sin; agus nior fhural se tiobamh no toirmeasg
a chur ortha, agus gur fheid se a gcur chum an chlaoidheamh go
hiomlan, na bealaigh a ghearradh suas, agus iomdha seirbhis mhaith
ele a dheunamh da m-ail leis e.

Ach bhi se a gcomhluadar ceilge le De Ginkle, agus d'fural se
teanta leis, e fein agus a chud fear, agus nach raibh nidh air bith do
thiobamh ach an conradh a d'iarr se 'fhaighil, eadhon, iarllacht
Thior-Chonall, dugcha a shinsire, agus sum airgit a cheannachadh a
lucht leanmhuinte.  Ach a cheudhna, sin raódh nach dtucfadh le De
Ginkle a thabhart dho; ach ge be thugfadh leis a dheunamh, rinne se
é, mur ata, posta ann sa n-arm Shagsonach agus sum airgit.
Gidheagh, nior ghreamaidh dho de lucht leanmhuinte ach mile agus
dha cheud fear; agus leo so chuaidh se a chuideamh le trupaigh
Sagsonach a dh'argun Loich-Glinne, Baile-an-Mhota agus Sligeach.
Ach nior bhfada sheasaid se a cheim fuidhe Uilliam oir, a ndeigh
<L 351>
bhriseamh Luimneach, d'fural se a sheirbhis a bhFlanders air
Uilliam agus ni ghlacfaidh e d'eagla go ndiolfadh se an bealach leis
na Francaigh.  Bhi se a mbochtanacht '<i>na dheigh sin go bhfuair se
bas agus fuath is taircisne aige gach neoch air.

(FOCAL SCOIR).

Ni dtig le aoin-neoch a mairthean a radha go raibh Eirinnigh
meiteach no mioth-laochda a gcomhrac no 'gcoinbhfiocht.  Throd
siad go crodha agus le buaidh ann a dtir fein comh maith le ann a
reagun coimhtheach, ach is follus uadh starthach agus as analach
Eirinn gur cailleadh maithis fhearaibh na rioghachta a' cosnamh na
Stiofartaigh feadh a bhflaithis deigh a ndeigh agus uadh am go ham;
agus is follus, mur an gceudhna, go raibh dream riogha sin lain de
mhioth-gradhbhuidheachus ionnus go raibh siád miothadhbhar
dhoibhthe fein agus mioth-fhortunach do Ghaoidhil na hEirinne.
Bhain an Chead Seamus agus a choimhthionail a ndughcha de uaisle
Chaitilceach na rioghachta agus iad fein a chur a gceardus coilleadh.
Ge gur throd a lán ocadh '<i>na dheigh sin air son a mhic, eadhon, an
Chead Seurlus, no gur bhain a mhuintir fein an ceann de, agus a risd
air son an Dara Seurlus an sna Tiortha Iotrach  a n-uar a diobradh
on chonar é, agus a dtug se a gheallamh riogha dhoibh go bhfuidheabh
siad a ndughcha air as comh luath agus gheabhadh se fein a seilbh
shiochantach na conarach a risd, an nidh nach deurna se
'choimhlionamh.  Thug an Dara Seumas a chula leofa aige an Bhoin
a ndeigh e 'bhfaicsin a' dortadh a gcud fola air a shon, agus d'fag
se iad fo throcaire a namhud mur uain a measg na madraigh allta.

FOIRCHEANN.

1858.
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Lámhscríbhinn Staire an Bhionadaigh

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Lámhscríbhinn Staire an Bhionadaigh

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
