Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.  III.</title><author><persName>Ó Foghludha, Riseárd</persName></author><author><addName type="alias">Fiachra Éilgeach</addName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG18-11525</note>
		 <note type="L">47</note>
		 <note type="B">1908</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Feabhra, 1908</date><idno>IG18-11525</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">18</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Ó Foghludha, Riseárd</author><title>Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.  III.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.  III.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Feabhra, 1908</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Saoghal-Ré Sheathrún Céitinn.</span></p>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>III.</span></p>
<lb n="3"/>
<lb n="4"/><p><span>Ní fuláir nó gur 'mdhó mí-áird is guais do </span>
<lb n="5"/><span>thárla do Sheathrún Céitinn agus é ag </span>
<lb n="6"/><span>taisteal na hÉireann ar lorg leabhartha a </span>
<lb n="7"/><span>seanachuis.  Ba bheag an t-iarmhar a bhí san </span>
<lb n="8"/><span>dútha de mhaithibh Gaedheal ná raibh creachta </span>
<lb n="9"/><span>lom: ba fánach iad lucht léighinn, dá </span>
<lb n="10"/><span>mb'é fiú na heaspuig é, mar bhíodar súd go scaiptheach scaoilte </span>
<lb n="11"/><span>ar fuaid na hEórpa, cé go raibh bogadh beag ar an ngreim </span>
<lb n="12"/><span>a bhíodh ar Ghaedhlaibh tamall roimhe sin.  Bhíodar na Gaedhil ag </span>
<lb n="13"/><span>dul i dtreise arís gach lá ó Lá Bealtaine 1623 aleith, acht </span>
<lb n="14"/><span>mar sin féin, is léir ná raibh puinn éirghe cinn san dútha maidir </span>
<lb n="15"/><span>le cúrsaíbh eagluise.  Dhá bhliadhain i n-a dhiaidh san .i. i mbl. a </span>
<lb n="16"/><span>1625, ní raibh i nÉirinn acht aon easpog amháin (easpog na Midhe), </span>
<lb n="17"/><span>ar fairchíbh na proibhinnse sin Árdmacha: árdeaspog na cathrach </span>
<lb n="18"/><span>úd níor thug cuairt riamh uirthi; san Róimh a bhí comhnuidhe air. </span>
<lb n="19"/><span>Gach fairche eile san tuaisceart bhí sí gan easpog.  Bhí an </span>
<lb n="20"/><span>t-iarthar níos measa ioná san féin; ní raibh easpog beó ann. </span>
<lb n="21"/><span>Bhí an tAthair Finghín Ó Conaire i n-a Árd-easpog ar Thuaim, acht </span></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="22"/><p><span>i Labhain do lonnuigh, agus níor thug sé cuairt riamh ar a fhairche </span>
<lb n="23"/><span>le linn a easpogaidheachta.  Ní mó ioná maith a bhí an scéal ag </span>
<lb n="24"/><span>Gaedhlaibh phroibhinnse Áth Cliath: bhí easpog Osraighe síolta innti </span>
<lb n="25"/><span>i n-a aonar; níor bh'fhios do chléir Áth Cliath cá raibh an tAthair </span>
<lb n="26"/><span>Tomás Pléimeann, a nÁrdeaspog féin!  An deisceart is </span>
<lb n="27"/><span>fearr a bhí as: bhí easpog i n-a chomhnuidhe i ngach fairche dhíobh so </span>
<lb n="28"/><span>.i. Corcach, Luimneach, Imleach.  Ní raibh éinne toghtha fós i </span>
<lb n="29"/><span>gcomhair Chaisil féin ó cailleadh an tÁrdeaspog.  B'in í an Éire </span>
<lb n="30"/><span>a bhí ann an tráth san.  Is ró-léir gur shuarach an feisteas a bhí </span>
<lb n="31"/><span>ar ár sínsear le linn na huaire sin.  Ní heagla roimh ghéarlean-</span>
<lb n="32"/><span>mhain dhlighe Shasana, féin, a choinghibh na heaspuig a hÉirinn, acht </span>
<lb n="33"/><span>an dútha bheith ró-aindheis, ró-bhocht, chun a gcothuighthe, agus do </span>
<lb n="34"/><span>b'fhuiris iad do chothughadh, de réir gach tuairisc. </span></p>
<lb n="35"/>
<lb n="36"/><p><span>Acht, féibh mar athá luaidhte cheana agam, bhí an ghéarleanmhain </span>
<lb n="37"/><span>ag dul i maoile, agus ní dócha go raibh puinn cosca ar Sheathrún </span>
<lb n="38"/><span>Céitinn gabháil annso ná annsúd.  Ní heól dam fí láthair cad é </span>
<lb n="39"/><span>an cineál culaithe a bhíodh um chléir na haimsire sin i nÉirinn, cé </span>
<lb n="40"/><span>go gcloisim go bhfuil a chruinn-chunntus i dtuairisc dár chuir </span>
<lb n="41"/><span>easpog an Chéitinnigh anonn gus an Róimh, ag cur-síos dó ar </span>
<lb n="42"/><span>chúrsaíbh a fhairche. </span></p>
<lb n="43"/>
<lb n="44"/><p><span>An fear a chuir Céitinn chun siubhail fuair sé bás an 25adh de </span>
<lb n="45"/><span>mhí Meádhon Fhoghmhair 1624, .i. Donnchadh Ó Briain, Barún Uibh </span>
<lb n="46"/><span>Breacáin, an 4adh duine d'Iarlaibh Tuadh-Mhumhan, Uachtarán Nua-</span>
<lb n="47"/><span>Ghall ar an Mumhain, tar éis dó bheith os cionn naoi mbliadhna </span>
<lb n="48"/><span>déag i gceannus.  Is dócha gur ghluais Céitinn gan bac annsan, </span>
<lb n="49"/><span>acht bhí sé i n-a sheana-chomhursanacht féin i nEarrach na bliadhna </span>
<lb n="50"/><span>1626, mar do cheap sé an mharbhna úd darab tosach "Lá dá rabhas </span>
<lb n="51"/><span>ar maidin go fánach" nuair d'éag Seán Óg Mac Gearailt, </span>
<lb n="52"/><span>Tighearna na nDéiseach, an chéad lá de Mhárta, i n-aois a 46.  </span>
<lb n="53"/><span>Ba ró-ghearr i n-a dhiaidh san go dtí gur cailleadh bile mór eile </span>
<lb n="54"/><span>de shliocht Sean-Ghall, .i. Tomás Buitléar an 4adh duine de </span>
<lb n="55"/><span>Thighearnaíbh na Cathrach.  I mbl. a 1627 a fuair seisean bás, i </span>
<lb n="56"/><span>n-aois a 59, agus sidé mar thosnuigheann agallamh Chéitinn leis </span>
<lb n="57"/><span>an mbaile sin "Is uaigneach duit a phuirt na bpríomh-fhlaith." </span>
<lb n="58"/></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="59"/><p><span>Tá sé luaidhte gur i mbl. a 1629 do críochnuigheadh an </span>
<lb n="60"/><span>"Díonbhrollach", acht sin a bhfuil againn de dheimhin ná de </span>
<lb n="61"/><span>dhearbhadh mar gheall air, acht tá gach deallramh air gur mar sin </span>
<lb n="62"/><span>a thárla.  Ins an mír chéadna tá an méid seo — gur i mbl. a 1631 </span>
<lb n="63"/><span>do cuireadh críoch ar chorp an leabhair .i. "Forus Feasa ar </span>
<lb n="64"/><span>Éirinn".  Tá deallramh ar an scéal san leis.  'Sé mo thuairm </span>
<lb n="65"/><span>gur san mbl. úd 1631 do chóirigh sé is do chuir fí sheól: —</span></p>
<lb n="66"/>
<lb n="67"/><p><span>"(a)." "Forus Feasa ar Éirinn"</span>
<lb n="68"/><span>"(b)." "Trí Bior-Gaoithe an Bháis"</span>
<lb n="69"/><span>"(c)." "Eochair-Sciath an Aifrinn".</span></p>
<lb n="70"/>
<lb n="71"/><p><span>Agus má tá gur fíor an tuairm sin, siúd í an bhliadhain is tásc-</span>
<lb n="72"/><span>mhala i saoghal-ré Sheathrún Céitinn.  Dubhairt Maelsheachlainn Ó </span>
<lb n="73"/><span>Comhruidhe gurab i mbl. a 1631 do scríobhadh "(b)" is "(c)" </span>
<lb n="74"/><span>acht gur idir an dá linn sin 1629 — 1635 do scríobhadh "(a)". </span>
<lb n="75"/><span>Macsamhail de "(b)" dá bhfuil againn i mBaile Átha Cliath, seo </span>
<lb n="76"/><span>mar adeir nóta ann, ag leabhar a trí, an chéad ghoin: —</span></p>
<lb n="77"/>
<lb n="78"/><p><span>"Aois an Tighearna ar chríochnughadh na hoibre sin do ughdar, 1631."</span></p>
<lb n="79"/>
<lb n="80"/><p><span>Macsamhail eile, ó láimh Ultaigh, .i. Cormac Mac Cuain éigin, i </span>
<lb n="81"/><span>mbl. a 1724, don Athair Féidhlim Ó Néill, seo cur-síos atá </span>
<lb n="82"/><span>ann: —</span></p>
<lb n="83"/>
<lb n="84"/><p><span>"Ar n-a scríobhadh, ar n-a gcur i n-eagar, agus ar n-a gcnuasach re Jeoffry </span>
<lb n="85"/><span>Keating, Sagart is Dochtúir Diadhachta, agus ar n-a roinn i dtrí leabhraibh, </span>
<lb n="86"/><span>gach leabhar díobh roinnte i n-altaibh agus gach alt i ngoinibh.  Ar n-a </span>
<lb n="87"/><span>scríobhadh anois san mbl. de aois Chríosta 1631." </span></p>
<lb n="88"/>
<lb n="89"/><p><span>Macsamail eile san áit chéadna, tá an méid seo ann —</span></p>
<lb n="90"/>
<lb n="91"/><p><span>"Aois an Tighearna ag críochnughadh na haiste seo do úghdar 1631."</span></p>
<lb n="92"/>
<lb n="93"/><p><span>agus mar sin do n-a lán cóibeanna atá ar fagháil.  I dtaobh </span>
<lb n="94"/><span>"c.", tá an chainnt seo i macsamhail athá againn ó láimh Dháibhí </span>
<lb n="95"/><span>Ua Mohir: —</span></p>
<lb n="96"/>
<lb n="97"/><p><span>"Ar n-a scríobhadh agus ar n-a chur i n-eagar agus ar n-a gcnuasadh le </span>
<lb n="98"/><span>Seathrún Kéitinn, Sagart is Dochtúir Diadhachta.  Aois an Tighearna ag </span>
<lb n="99"/><span>críochnughadh na hoibre don ughdar 1631, an dara lá de mhí December; agus </span>
<lb n="100"/><span>ar n-a haithscríobhadh liom-sa, amhail do chí tú romhat is it dhiaidh san mbl. de </span>
<lb n="101"/><span>Aois Chríost 1726." </span>
<lb n="102"/></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="103"/><p><span>Níl amhrus ná go ndearnaidh Dáibhí Ua Mohir a ghnó go maith is </span>
<lb n="104"/><span>go cruinn.  Is é mheasaim ná gur as leabhar ana-thábhachtach a </span>
<lb n="105"/><span>scríbh sé an ceann so, as leabhar an ughdair fhéinidh b'éidir.  Tá </span>
<lb n="106"/><span>macsamhail seanda i gColláiste Phádraig i Magh Nuadhat: i mbl. </span>
<lb n="107"/><span>a 1676 do scríbh Pilib Ó Cearbhalláin éigin é. </span></p>
<lb n="108"/>
<lb n="109"/><p><span>Maidir le "(a)."  An leabhar go bhfuil an fothram go léir </span>
<lb n="110"/><span>déanta mar ghioll air agus go n-abartar gurab é an ceap é </span>
<lb n="111"/><span>de "Forus Feasa ar Éirinn", tá sé scrúduighthe agam go mion. </span>
<lb n="112"/><span>Is follus don saoghal, dom dhóigh so, ná fuil ann acht macsamhail </span>
<lb n="113"/><span>a bhain le bráithribh San Phroinsiais i mainistir Dhún na nGall, </span>
<lb n="114"/><span>agus dá chomhartha san, seo mír atá ar stuadh 52b: — </span></p>
<lb n="115"/>
<lb n="116"/><p><span>"I gConbhint Chille Dara do tionnscnadh an leabhar so do scríobhadh, 4 </span>
<lb n="117"/><span>Sept., agus tairnig a scríobhadh 28 den mhí chéadna.  54 stuaga go leith ro </span>
<lb n="118"/><span>baí ins an sean-chairt den leabhar so, agus chúig stuaga go leith isin </span>
<lb n="119"/><span>seanchus." </span></p>
<lb n="120"/>
<lb n="121"/><p><span>Ba chóir go bhfuil an chainnt sin soilléir go leór d'éinne, agus ní </span>
<lb n="122"/><span>thuigim i n-éan-chor cionnus do fríth an cháil mhór is an árd-theist </span>
<lb n="123"/><span>ar an macsamhail seo ó dhaoine léaghanta, má's rud é go </span>
<lb n="124"/><span>ndearnadar an leabhar do bhreithniughadh.  Leabhar seanda is eadh </span>
<lb n="125"/><span>é gan amhrus. </span></p>
<lb n="126"/>
<lb n="127"/><p><span>Cloisim go raibh "1636" le feicsint ar sheana-chumhdach a bhí </span>
<lb n="128"/><span>air seo acht ní léir dam indiu na nodaí áirimh sin.  Tá macsamhail </span>
<lb n="129"/><span>de "Forus Feasa" againn ó láimh Thomáis Ó Faoláin, i dTulach </span>
<lb n="130"/><span>an Mhaoilin, i Mumhain Uachtaraigh, agus tá ann dearbhadh gur i </span>
<lb n="131"/><span>mbl. a 1633 do scríobhadh an tseana-chairt.  B'é tráth do rinn </span>
<lb n="132"/><span>Tomás an ceann nuadh ná an 15adh lá de bhliadhain a 1662.  </span>
<lb n="133"/><span>Leabhar eile aca san áit chéadna, i mbl. a 1641 do scríobhadh é. </span>
<lb n="134"/><span>agus tá macsamhail breagh againn a bhí, uair, (1652) i seilbh an </span>
<lb n="135"/><span>Athar Séamus Ó Dubhlaoich, Dochtúir de Nathscoil Shorbonne, fear </span>
<lb n="136"/><span>a bhí i n-a dhiaidh san i n-a easpog ar Luimneach.  Ar leathanach a </span>
<lb n="137"/><span>214 tá nóta ó scríbhneoir i Laidin dá rádh gur ar an 20adh de </span>
<lb n="138"/><span>mhí Bealtaine 1641 do shrois sé deire an chéad chuid.  Sin mac-</span>
<lb n="139"/><span>samhail ana-sheanda, ana-léir, so-léighte.  Tá go leór cóibeanna </span>
<lb n="140"/><span>ársa eile den "Forus Feasa" ná tagann liom a luadhadh annso </span></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="141"/><p><span>agus go sonnradhach a lán i gColláiste na Tríonóide, mar a </span>
<lb n="142"/><span>bhfuil mórán de shaothar na rí-scoláirí úd, muinntir Mhaolchonaire </span>
<lb n="143"/><span>ó Chondae an Chláir.  Acht is gearr go mbeidh againn an "Forus </span>
<lb n="144"/><span>Feasa" i n-iomlán fí chló, eagraithe ag an Athair Pádraig Ó </span>
<lb n="145"/><span>Duinnín, ceann comhairle Chraobh an Chéitinnigh de Chonnradh na </span>
<lb n="146"/><span>Gaedhilge, agus tá súil agam nach gábha dhúinn puinn imshnímh a </span>
<lb n="147"/><span>bheith orainn feasta i dtaobh a fheabhusa so nó súd de mhacsamhail. </span>
<lb n="148"/><span>Agus ó's ag tagairt d'eagarthóireacht é is cóir gan ainmneacha </span>
<lb n="149"/><span>eagarthóirí shaothair Chéitinn go dtí so do leigin ar ceal .i. </span>
<lb n="150"/><span>Diarmuid Ó Conchubhair, Liam Ó hArgadáin, Seán Ó Math-</span>
<lb n="151"/><span>ghamhna, Ribeárd Mac Aitcin (is Seán Pléimeann), Pádraig </span>
<lb n="152"/><span>Ó Briain, Pádraig Seóigheach, An tAthair Eóin Mac Giolla </span>
<lb n="153"/><span>Eáin C.I., Dáithí Ó Coimín.  Go ndéinidh Dia trócaire ar an </span>
<lb n="154"/><span>gcúigear aca san atá imthighthe ar shlighe na fírinne,agus gurab </span>
<lb n="155"/><span>fada fós againn an triúr eile atá i n-a mbeathaidh, slán. </span></p>
<lb n="156"/>
<lb n="157"/><p><span>Dhá nídh eile atá againn i scríbhinn de cheapadóireacht </span>
<lb n="158"/><span>Sheathrúin Céitinn, gan cur i mbuan-chló fós .i. "Saltair </span>
<lb n="159"/><span>Mhuire" is "Coróinn Mhuire".  Timcheall có-fhaid atá </span>
<lb n="160"/><span>ionnta, agus táthar dá n-ullmhughadh i gcomhair an chlódóra fí </span>
<lb n="161"/><span>láthair, i gcruth is go bhfeicfam iomlán saothair Chéitinn i gcló </span>
<lb n="162"/><span>gan mhoill muran rud é go deimhin gur scéal ó amhrus gur </span>
<lb n="163"/><span>leis an blúire sin "Iomagallamh an Anma is an Chuirp" atá </span>
<lb n="164"/><span>i scríbhinn dá bhfuil i seilbh Eóin Mac Néill.  Is mór an nídh </span>
<lb n="165"/><span>agus is mór an t-adhbhar mórdhála is maoidhte againn-na é indiu </span>
<lb n="166"/><span>gur san teangain Ghaedhilge a scríbh Seathrún Céitinn gach ar </span>
<lb n="167"/><span>cheap sé. </span></p>
<lb n="168"/>
<lb n="169"/><p><span>An teacht so thuas agam thar an leitridheacht do rinn Céitinn </span>
<lb n="170"/><span>do bhreacadh dhúinn, chuir sé beagán bun os cionn mé den </span>
<lb n="171"/><span>mbealach a bhí leagaithe amach agam i gcomhair na haiste seo .i. </span>
<lb n="172"/><span>réim cheart na mbliadhnta. </span>
<lb n="173"/></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="174"/><p><span>IV.</span></p>
<lb n="175"/>
<lb n="176"/><p><span>Nuair a bhí na leabhartha san scríobhtha, críochnuighthe, ag </span>
<lb n="177"/><span>Seathrún Céitinn ní dóchaíde an nídh do rinn sé ná a shuaimhneas </span>
<lb n="178"/><span>do cheapadh ar feadh scathaimh — rud a dh'oir dó tar éis a thaistil </span>
<lb n="179"/><span>is a shaothair.  A sheana-dhútha, de réir dheallraimh, do bheir </span>
<lb n="180"/><span>caomhnadh dhó, cé gur shuarach an treó a bhí ar Ghaedhlaibh i láthair </span>
<lb n="181"/><span>na huaire sin féin.  Ní dóth go raibh éin-leathchuma ag sagart ar </span>
<lb n="182"/><span>easpog, maidir le beatha, agus seo aistriughadh gus an nGaedhilg </span>
<lb n="183"/><span>ar leitir a fríth chun Lúcas Bhadding san Róimh ó easpog Sheathrún </span>
<lb n="184"/><span>Céitinn .i. an tAthair Pádraig Comartún, leitir a scríbh sé ón </span>
<lb n="185"/><span>tSráid Mhóir i bPortláirge, an 24adh de Fheabhra 6adh (de Mhárta), </span>
<lb n="186"/><span>1629[-30]: —</span></p>
<lb n="187"/>
<lb n="188"/><p><span>"An íde athá ar an ndútha so fí láthair ní fheaca riamh a leithéid.  Idir </span>
<lb n="189"/><span>dhosaireacht na gceithearnach, teirce an dá bhliadhain seo caithte againn, </span>
<lb n="190"/><span>suaraigheacht na beórach ar fuaid fhurmhór na tíreach, réim an fhiabhruis, na </span>
<lb n="191"/><span>bolgaighe is an tslaghdáin, agus gannachúise airgid is ceannuigheachta de </span>
<lb n="192"/><span>dheasca cogadh an chúpla bliadhain seo d'imthigh thorainn, is é cheapaim féin </span>
<lb n="193"/><span>gur ar an ndéirc a mhairid trian de mhuinntir na ríoghachta so.  Níl le </span>
<lb n="194"/><span>cloisint de ló ná dh'oidhche acht golfhairt is caoidh is ulagón.  Níor shaoileas </span>
<lb n="195"/><span>go bhfeicfinn a leithéid san dútha so choidhche. … Dá mbeadh gan </span>
<lb n="196"/><span>leaba agam i dtigh mo dhearbhráthar bhoicht, Pilib, ní heól dam cá sáithfinn </span>
<lb n="197"/><span>isteach mo cheann." </span></p>
<lb n="198"/>
<lb n="199"/><p><span>Ráithe i n-a dhiaidh sin .i. an 26adh de Bhealtaine 1630, do chuir an </span>
<lb n="200"/><span>tAthair Seán de Róiste, Easpog Fearna, leitir ó Loch Garmain </span>
<lb n="201"/><span>ag triall ar an Athair Lúcas Bhadding agus seo mir de sna </span>
<lb n="202"/><span>miríbh atá innti: —</span></p>
<lb n="203"/>
<lb n="204"/><p><span>"Fágaim le húdhacht, i láthair Dé, ná fuil fachta agam as m'fhairche, le </span>
<lb n="205"/><span>bliadhain, an oiread is fiche píosa coróineach." </span></p>
<lb n="206"/>
<lb n="207"/><p><span>Má's é sin an riocht i n-a raibh an t-easpog a bhí os cionn </span>
<lb n="208"/><span>Sheathrúin Céitinn féin, agus easpog na fairche ba neasa dhóibh </span>
<lb n="209"/><span>ní deacair a mheas cad é an bhail a bhí ar sheana-shagart aonair </span>
<lb n="210"/><span>sa chomhursnacht chéadna, muran rud é go raibh sé i dtigh a </span>
<lb n="211"/><span>mhuinntire agus is ró-dhóth gur amhla a bhí an scéal.  Tá aon nídh </span>
<lb n="212"/><span>amháin deimhnitheach i n-a thaobh, timcheall na haimsire sin, .i. go </span>
<lb n="213"/><span>dtug sé ar ghabha geal cailís Aifrinn do dhéanamh dó.  Tá an </span>
<lb n="214"/><span>chailís sin slán fós i nEagluis Cheapach Chuinn, agus is minic a </span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="215"/><p><span>déintar áis dhi.  Airgid an mianach atá inntí, agus sid é brígh </span>
<lb n="216"/><span>na bhfocal Laidne atá uirthi scríobhtha: —</span></p>
<lb n="217"/>
<lb n="218"/><p><span>"Seathrún Céitinn, Sagart is Dochtúir san Diadhacht fá ndeara mé dhéanamh</span>
<lb n="219"/><span>23adh Feabra, 1634."</span></p>
<lb n="220"/>
<lb n="221"/><p><span>Níl againn go dtí so éan-trácht, beag ná mór, i n-árd ná i </span>
<lb n="222"/><span>n-íseal, ar Sheathrún Céitinn go cionn ocht mbliadhna ón ló san. </span>
<lb n="223"/><span>Cheapamair go dtí a bhfuil le déadhnaighe gur bh'é Céitinn a chan </span>
<lb n="224"/><span>na ranna úd darab tosach "Druididh suas a chuaine an chaointe" </span>
<lb n="225"/><span>.i. marbhna ar bhás Thighearna Dhún Bóinne .i. Éamonn Fionn Mac </span>
<lb n="226"/><span>Piaruis Buitléar, fear d'éag Lá Fhéile Pádraig 1640, i gCill </span>
<lb n="227"/><span>Teimhnein, láimh le Fiodh Árd, acht is léir anois nár bh'é, acht</span>
<lb n="228"/><span>Pádraigín Haicéad ón dútha chéadna, fear a bhí chomh hoilte i </span>
<lb n="229"/><span>bhfilidheacht na Gaedhilge is mar bhí Céitinn.  "Éamonn an </span>
<lb n="230"/><span>Chuirnín" an ainm cheana a thugann sé ar Thighearna Dhún Bóinne. </span>
<lb n="231"/><span>Beirt mhac leis an dTighearna san .i. Tomás is Seán, do marbh-</span>
<lb n="232"/><span>uigheadh iad i mbl. a 1642 i gcogadh na hÉireann, an chéad duine </span>
<lb n="233"/><span>aca i gcath Ruis, láimh le hÁth Í, an 15adh d'Abrán, agus an dara </span>
<lb n="234"/><span>duine i mí Lughnasa, ag Lios Cearbhaill: an chinneamhain sin ba </span>
<lb n="235"/><span>trúig le "Mór Antrom Inse Banba" theacht ó láimh Chéitinn. </span>
<lb n="236"/><span>Ba ghearr i n-a dhiaidh san gur chúm sé "Mo thruaighe mar tá </span>
<lb n="237"/><span>Éire" ag éagcaoineadh daoirse a dhúithche. </span></p>
<lb n="238"/>
<lb n="239"/><p><span>Thiocfadh le duine mórán do scríobhadh go saordhálach ar </span>
<lb n="240"/><span>chúrsaíbh na ré san an Chonfederation, ó's dearbh gur chuir Céitinn </span>
<lb n="241"/><span>a lán suime sa ghnó úd, acht tá leabhartha againn fí chló cheana </span>
<lb n="242"/><span>féin ag cur síos go cruinn ar an obair sin go léir. </span></p>
<lb n="243"/>
<lb n="244"/><p><span>Pé áit n-a raibh Céitinn ar shiubhal na haimsire sin, agus, féibh </span>
<lb n="245"/><span>mar adubhairt cheana, ní dóichí an áit n-ar chaith sé earr a aoise </span>
<lb n="246"/><span>'ná imeasc a mhuinntire is a ghaolta fhéinidh, níl éan-agó ná go </span>
<lb n="247"/><span>raibh sé láimh leo i mbl. a 1644 — sa pharóiste i n-ar rugadh é. </span>
<lb n="248"/><span>Sa bhliadhain sin 1644 do tionnscnadh "Cillín Chiaráin" sa chúinne </span>
<lb n="249"/><span>soir ó thuaidh de reilg na Tiobrad, mar ionad adhlactha do chléir </span>
<lb n="250"/><span>(is do thuathaibh mar an gcéadna, de réir an scéil).  Tá a lán </span>
<lb n="251"/><span>de chabhail na cillíneach san slán indiu agus seo aistriughadh sa </span>
<lb n="252"/><span>Gaedhilg ar na foclaibh Laidne atá ar leic i n-a héadan: —</span></p>
<lb n="253"/>
<lb n="254"/><p><span>"Guidh le hanmainn an Athar Eoghan Ó Dubhthaigh, Biocare na Tiobrad, is an </span>
<lb n="255"/><span>Dochtúra Seathrún Céitinn .i. fothadóirí na cillíneach so, agus fós le </span></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="256"/><p><span>hanmainn gach n-aon eile dá bhfuil adhlactha sa chillín chéadna so, idir chléir </span>
<lb n="257"/><span>is thuaith, Aois an Tighearna 1644." </span></p>
<lb n="258"/>
<lb n="259"/><p><span>Nuair a ghaibh an rí-scoláire úd Seán Ó Donnabháin an treó i </span>
<lb n="260"/><span>mbl. a 1840 do rinn sé cur síos beacht ar an gcillín seo agus </span>
<lb n="261"/><span>ar chrut na cabhlach an tráth san.  Seo aistriughadh sa Ghaedhilg </span>
<lb n="262"/><span>ar aon rud amháin dá ndubhairt: —</span></p>
<lb n="263"/>
<lb n="264"/><p><span>"Ba mhór é mo speóis san tseana-chill seo toisc gur bh'é thóg í ná Seathrún </span>
<lb n="265"/><span>cáileamhail Céitinn, Dochtúir sa Diadhacht, fear a rinn níos mó chun teangan </span>
<lb n="266"/><span>is startha a dhúithche do bhuanughadh ioná mar a rinn fir uile na hÉireann go </span>
<lb n="267"/><span>léir." </span></p>
<lb n="268"/>
<lb n="269"/><p><span>Ní measaide an aiste seo, dom dhóth, bhrigh cunntuis Uí </span>
<lb n="270"/><span>Dhonnabháin do chur inntí .i. tuisí faide is leitheid na cille &c., </span>
<lb n="271"/><span>&c.  Ní raibh d'fhaid innti (istigh) acht seacht dtroighthe fichead is </span>
<lb n="272"/><span>cheithre órdlach, 27' 4", ná de leithead acht 18' 7".  I bhfalla an </span>
<lb n="273"/><span>chinn thoir bhí fuinneóigín aonair 7' 0" ón dtalamh — i bhfuirm chuair </span>
<lb n="274"/><span>nó fáinne leath 's muigh (11" ar tarsna) agus é ceathair-chúinneach </span>
<lb n="275"/><span>ar an dtaobh istigh.  Fuinneóigín eile i ngach falla clítháin agus </span>
<lb n="276"/><span>iad ar aghaidh a chéile nach mór; an ceann theas 4' 8" ó fhalla an </span>
<lb n="277"/><span>chinn thoir agus an ceann thuaidh 3' 6".  I n-éadan na pinniúra </span>
<lb n="278"/><span>tosaigh tá an leac ar ar thráchtas ó chiainibh.  Tá 2' 3" d'aoirde </span>
<lb n="279"/><span>innti agus 1' 7" de leithead, agus 11" idir inad na leice is barr an </span>
<lb n="280"/><span>dhoruis.  Is é aoirde an doruis ná 5' 6" agus 3' 2" an leithead </span>
<lb n="281"/><span>ag a bhun.  Chúig throighthe os cionn an doruis scoiltín beag </span>
<lb n="282"/><span>fuinneóige eile, agus os a chionn san arís inad i gcomhair </span>
<lb n="283"/><span>cluigín.  Na fallaí clítháin táid siad 3' 0" ar leithead agus </span>
<lb n="284"/><span>bhíodar fós 8' 0" ar aoirde le linn cuarda Sheáin Ó Donnabháin i </span>
<lb n="285"/><span>mbl. 1840. </span></p>
<lb n="286"/>
<lb n="287"/><p><span>I dtaobh istigh den gCillín seo Chiaráin is eadh d'adhlacadh </span>
<lb n="288"/><span>Seathrún Céitinn: ní dócha go raibh sa chillín riamh acht inad </span>
<lb n="289"/><span>curtha, mar bheadh sí ró-bheag i gcomhair pobuil agus pobul de ré </span>
<lb n="290"/><span>na buadhartha féin do chur chuige.  Acht bhí sí i n-áis ó aimsir </span>
<lb n="291"/><span>Chéitinn aleith mar áit adhlactha, agus tá agam dhá dheimhin ar fíor </span>
<lb n="292"/><span>na cainnte sin.  Seo ceann aca: I mbl. a 1669 d'éag an </span>
<lb n="293"/><span>tAthair Liam Inglis, Sagart Paróiste na Tiobrad.  Is cosmhail </span></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="294"/><p><span>gur bh'é seo an fear a tháinig ann nuair a cailleadh Seathrún </span>
<lb n="295"/><span>Céitinn, agus ní fuláir nó bhí aithne aca ar a chéile.  I n-údhacht </span>
<lb n="296"/><span>an Athar Liam do thiomain sé "Me do chur i Séipéal Chiaráin san </span>
<lb n="297"/><span>Tiobraid, i n-adhnacadh na cléire annsúd."  Fágann san gur </span>
<lb n="298"/><span>sagart a chuirtí ann nó, an chuid is lugha dhe, gur le sna bráithribh </span>
<lb n="299"/><span>a bhain an áit i gcomhair a n-adhlactha.  Agus an dara deimhin tá </span>
<lb n="300"/><span>sé chomh beacht tábhachtach leis an gcéad cheann, dom dhóth.  Sidé </span>
<lb n="301"/><span>é: — I mbl. a 1693 d'éag an tAthair Seán Ó Braonáin, Árd-</span>
<lb n="302"/><span>easpog Chaisil.  Bhí sé i n-a bhiocaire ar fhairchibh Phortláirge is </span>
<lb n="303"/><span>Leasa Mhóir roimhe sin, go dtí gur cuireadh go Caiseal é i mbl. </span>
<lb n="304"/><span>a 1677.  Seo nóta i n-a thaobh ó láimh Thaidhg Ó Neachtain i mbl. </span>
<lb n="305"/><span>a 1704, agus táim-se buidheach den scríobhaidhe, cé ná molaim </span>
<lb n="306"/><span>deise a chuid Gaedhilge: —</span></p>
<lb n="307"/>
<lb n="308"/><p><span>"An aimsir an dara righ Séamus do cuireadh an tAthair Seán Ó Braonáin, </span>
<lb n="309"/><span>Áirdeaspog Chaisil a ttomba Searuin Ketin a Séipéal Thiobruid a gcondae </span>
<lb n="310"/><span>Thiobruidáran i bhfuisgeacht dhá mhíle fearuinn do Chathair Dhúin Iasgaigh a </span>
<lb n="311"/><span>gcóigeadh Eochuidh Abhraruadh, mar a bhfuil, mar an gcéadna, an buabhal binn-</span>
<lb n="312"/><span>ghlórach .i. an tAthair Eoghan Ó Duthuigh d'ord San Proinsiais, curtha." </span></p>
<lb n="313"/>
<lb n="314"/><p><span>Ní fuláir nó gur bh'aithnid don Árd-easpog an scríbhneoir </span>
<lb n="315"/><span>clumhail seo Seathrún Céitinn, agus gur le barr geana, gnaoi is </span>
<lb n="316"/><span>grinn do thiomain sé a chorp do chur sa tuamba chéadna.  Is </span>
<lb n="317"/><span>inmheasta gur Ghaedhilgeóir is fíor-Ghaedhal an tAthair Seán féin, </span>
<lb n="318"/><span>agus a leithéid sin de mheas a bheith aige ar an úghdar cliste seo </span>
<lb n="319"/><span>dá bhfuilim ag tagairt.  Measaim, gur léir don saoghal dá </span>
<lb n="320"/><span>réir sin gur sa Chillín úd Chiaráin i reilg na Tiobrad atáid </span>
<lb n="321"/><span>cnámha an cheathrair .i. an tAthair Seathrún Céitinn, an tAthair </span>
<lb n="322"/><span>Eoghan Ó Dubhthaigh, an tAthair Liam Inglis, S.P., is an tAthair </span>
<lb n="323"/><span>Seán Ó Braonáin, Árd-easpog Chaisil. </span></p>
<lb n="324"/>
<lb n="325"/><p><span>Is mór an iongna nár fríth éan-tuairisc i dtaobh na bliadhna </span>
<lb n="326"/><span>i n-ar éag Seathrún Céitinn, mar níl againn fós acht a tuairm, </span>
<lb n="327"/><span>cé gur cruinn an fios atá le fagháil ar éag dhaoine ba lugha le </span>
<lb n="328"/><span>rádh ioná é.  B'éidir go bhfaghfaí roinnt eóluis ar leic dá </span>
<lb n="329"/><span>ndéantaí sean-urlár na cillíneach do nochtadh, cé go ndearnadh </span>
<lb n="330"/><span>rud éigin den tsórt san i mbl. a 1801 fé stiúradh Shagart </span></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="331"/><p><span>Paróiste na Tiobrad .i. an tAthair Seán Ó hEachthigheirnn, agus </span>
<lb n="332"/><span>ní raibh ann acht obair in-aisce.  Mar sin féin tá muinighin </span>
<lb n="333"/><span>agam go bhfaghfam i bhfaid na haimsire a thuilleadh tuairisce i </span>
<lb n="334"/><span>dtaobh léithe is éaga Chéitinn.  An seana-scéal úd, gur chuir, </span>
<lb n="335"/><span>saighdiúirí Chromaill chun báis é i dTeampul na Pláighe i gCluain-</span>
<lb n="336"/><span>meala ar ngéilleadh an bhaile sin an 10adh de Bhealtaine 1650, </span>
<lb n="337"/><span>measaim féin ná fuil sa méid sin acht rádhmhaill. </span></p>
<lb n="338"/>
<lb n="339"/><p><span>Bhí Seathrún Céitinn i n-a sheanóir chríona chaithte i mbl. a </span>
<lb n="340"/><span>1646 agus is léir dúinn gur ar an dtaobh cheart a bhí sé nuair a </span>
<lb n="341"/><span>dh'eirghidh feall i gcuid de dhaltaíbh an Chonfederation.  Do ghaibh </span>
<lb n="342"/><span>Céitinn le sna Seana-Ghaedhlaibh a bhí páirteach le hEoghan Ruadh </span>
<lb n="343"/><span>Ó Néill, agus chuaidh sé i gcoinne Iarla Urmhumhan, .i. duine dá </span>
<lb n="344"/><span>cháirdibh is dá bhráithribh gaoil.  Bíodh go raibh an Dochtúir geall </span>
<lb n="345"/><span>le cheithre fichid bliadhain d'aois an tráth san is follus go raibh </span>
<lb n="346"/><span>an mheamhair iongantach san a bhí aige chomh haibidh, chomh breith-</span>
<lb n="347"/><span>nitheach, chomh cruinn is bhí sí riamh, agus go raibh an chainnt chomh </span>
<lb n="348"/><span>cliste, chomh fuirbhthe, is chomh gasta is mar ba ghnáth, nuair a chuir </span>
<lb n="349"/><span>sé ar pár "Múscail do mhisneach a Bhanba".  Ocht bhfichid líne </span>
<lb n="350"/><span>atá insan iarracht san agus ní miste an míniughadh atá leis san </span>
<lb n="351"/><span>scríbhinn do chur annso: —</span></p>
<lb n="352"/>
<lb n="353"/><p><span>"Duain Gríosuighthe na nÉireannach, 1646 a.d., iar bhfoillsiughadh a bhfeill is </span>
<lb n="354"/><span>a bhfionghaile i ndéanamh síothchána le heiriceadhaibh, agus iar dtógbháil a </span>
<lb n="355"/><span>gceinn don druing ar a dtugthar an Faction, .i. lucht leithleachuis, do </span>
<lb n="356"/><span>dheaghail (i gceilg is i mbriseadh mionn) iad féin amach as an gCorp Catoilice </span>
<lb n="357"/><span>ar a dtugadar an Confederation, .i. as an gcomh-cheangal síthe is cabhra is </span>
<lb n="358"/><span>comhaill do rinneadar Éireannaigh eatorra féin fá mhóidibh Bíobla Dé um </span>
<lb n="359"/><span>chogadh do dhéanamh ag cosnamh an chreidimh fhírinnigh i nÉirinn." </span></p>
<lb n="360"/>
<lb n="361"/><p><span>Do b'áil liom roinnt den duain do chur isteach annso, acht </span>
<lb n="362"/><span>ní'l slighe agam den iarracht so, agus ar éan-chuma ní chun </span>
<lb n="363"/><span>ceapadóireacht Sheathrúin Céitinn do ghlinn-mheas a bhogas an </span>
<lb n="364"/><span>bóthar i gcomhair na haiste seo. </span></p>
<lb n="365"/>
<lb n="366"/><p><span>Sin bun beag ar an mbarr mór ar a bhfuil de chunntus agam </span>
<lb n="367"/><span>i láthair na huaire, ar shaoghal-ré an Athar Seathrún Céitinn, </span>
<lb n="368"/><span>Dochtúir san Diadhacht, ar chúrsaíbh a bheatha, agus ar inad a </span>
<lb n="369"/><span>adhlactha i gCillín Chiaráin san Tiobraid.  Sin luaidhte agam, </span>
<lb n="370"/><span>fós, ainmneacha na leabhar mbreagh mór-luach do chur sé le chéile, </span>
<lb n="371"/><span>— na leabhartha do bheir dó gan phléidhe an teist úd: —</span>
<lb n="372"/></p>
</div>
<pb n="57"/>
<div><lb n="373"/><p><span>"Fear a rinn níos mhó chun buanuighthe teangan is startha </span>
<lb n="374"/><span>a dhúithche ioná mar do rinn fir uile na hÉirann go léir." </span></p>
<lb n="375"/>
<lb n="376"/><p><span>Congbhaimís-na buan ainmis cáil is saothar Sheatrúin </span>
<lb n="377"/><span>Céitinn, agus ná déintar dearmhad ar an ngáir chatha úd do </span>
<lb n="378"/><span>chan sé do sna hÉireannaigh .i. </span></p>
<lb n="379"/>
<lb n="380"/><p><span>"MÚSCAIL DO MHISNEACH, A BHANBA."</span></p>
<lb n="381"/>
<lb n="382"/><p><span>[A CHRÍOCH].</span></p>
<lb n="383"/>
<lb n="384"/><p><span>RISEÁRD Ó FOGHLUDHA</span>
<lb n="385"/><span>"Fiachra Éilgeach".</span></p>
<lb n="386"/>
<lb n="387"/><p><span>[Chuaidh an duais don aiste seo, fí ainm chleite "Eochadh Abhraruadh" ar Fheis</span>
<lb n="388"/><span>na Mumhan i gCorcaigh, anuiridh — comórtus a 4.]</span></p>
<lb n="389"/>
<lb n="390"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn. III.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn. III.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
