1RÉILTHÍNÍ ÓIR

LÁ — Táim chó tréith le leanbh lae = leanbh ná béadh ach lá ar
4an saol. An leabhar a thugais dó — san gheóbhair uaidh é lá Philib
5an Chleite = lá deire an domhain. Lá Pheadair is Phóil. Tá
6trí lá 'le Muire ann. Lá maith agat = go raibh lá maith
7agat: beannú é sin. Lá tSin Seáin. Fuaireadar an lá
8orainn = an lámh uachtair: an fear maith. Lá 'le Muire na
9gCoinneal sa Teampal. Lá beirithe brothail é seo = ana-
10the. Ní bhíon ar éinne ach cómhrá naoi lá = 'na dhiaidh sin
11ní tráchtar thairis a thuille. Lá na gcéadta blian é seo =
12lá úntach ná tárlóch ach uair fhada fhada fhánach. Bíon an
13focal san á úsáid gach aon lá sa tseachtain. Ní h-aon lá
14cnuic díbh é seo = lá chun dul ar an gcnoc.

LAB — Fuair sé lab ar na muca = mór-chuid airgid. Tá
17lab ag imeacht ar na ba an aimsir seo. Tug an cliain-isteach
18lab chuige = póca maith airgid. Ní mór an lab é = ní mór an
19ní is fiú é. Ní mór an lab na bróga san ar phúnt = marga,
20luach airgid. Tá lab agat, a mhic ó = rud gan mhaith — nuair a
21bhíon searús sa chainnt.

LABHAR — Criochán práta. Labhair = criocháin phrátaí.

LÁDÁIL — Chuamair 'on nDaingean le ládáil éisc = ualach.

LADAR — Rud chun ainirthe do scaoile amach ar phlátaí.
28Nách maith a chaithis do ladar a chur isteach sa gcainnt = do rá
29féinig: do cheann a shá isteach. Dheineas ana-ladar ar an
30ndínnéar mar bhí ocras buile orm = ana-lámh: é dh'ithe go
31maith. Dheineas ladar ar an nGaoluinn = mór-chuid di a

dh'fhoghluim. Dhein na saighdiúirí agus na h-óglaigh ana-
33ladar ar a chéile = marú maith. Dheineamair ana-ladar ar
34an móin = ana-obair. Bíon roinnt mhaith oibre nó díobhála
35sa ladar. Deineadh ladar maith orm ar an aonach = mealladh
36go maith me — duine gur ceannuíodh bó uaidh tamal maith fé
37bhun an méid do b'fhiú í. Dheineas ana-ladar sa scrúdú =
38ana-obair: d'eirigh go binn liom: dheineas ladar maith ar
39an gcuid eile aca. Thugas lán mo ladair liom de sna
40milseáin = lán mo ladhaire.

LADHARÓG — Tá trí ladharóga ag an lachain sin ar a cois.
43Casúr ladhaire = go mbéadh oscailt thiar 'na chúl chun tairgní a
44tharrac. Ní raibh lámh ná ladhar agam san obair sin = ní
45raibh baint ar bith agam leis. Tá ladhar na bó teinn = ladhar
46a coise: an oscailt a bhíon ins an gcrúib. Tugtar ladhróg
47ar leapa phrátaí go mbéadh dhá leaba eile nó níos mó ag fás
48amach as, ar nós méireana na lámha: nó dhá leapa ag fás
49amach as aon bhun amháin.

LADHGAIRE — Duine gur béas aige é héin a mhola. Bladh-
52gaire, leis. Cuir uait an bhladhgaireacht, an ladhgaireacht =
53cainnt mhór, bhaoth, thóirtéiseach.

LADHGAR — Fear mór ladhgair = áiféis molta: mola
56tar ceart. Bíon a leithéid ag breis le n-a bhfuil aige, agus
57fear an cheistnimh ag baint de.

LÁGHACH — Bíon gach duine lághach go dtéighean bó 'na
60gharraidhe.

LAGAIM — Ní théighean aon laga ort ach ag plé is ag achran
63= stop: sos.

LAGHAR — Feic ladhar. Ní bheidh lámh ná laghar agam sa
66rud san = ní bheidh faic le déanamh agam leis. Ní raibh
67lámh ná laghar ná baint agam leis. Ní bheidh laghar ná baint
68agam leis. Cad tá idir ladharacha agat? = ar bun, ar siúl,
69idir lámha.

LAGHARÁIL — Tán tu ag obair, bail ó Dhia ort! Nílim,
72mhuis, ach ag lagharáil gan éifeacht = obair bheag éadrom sa

tsiúl agam. Bhíos ag lagharáil leis an gcoirce, féar, móin,
74ó mhaidin = ag gíotáil. Ag lagharáil leis an mbia atán tu
75agus ní á dh'ithe. Cad é an lagharáil atá ort? Táim ag
76lagharáil ag lorg na tlú = ag cuardach leis na ladhracha,
77lámha. Níl sí ach ag lagharáil ar fuaid an tíghe. Tá lagha-
78ráil mhaith sa bhosca = roinnt mhaith mion-rudaí: cleataráil
79mhaith.

LAG-FHUAR — Bhí an leite lag-fhuar sa mhéis = pat-fhuar.
82Tá an tae lag-fhuar. Lag-chroidheach = lagroidheach. Lag-
83shláinteach.

LAG-SPRID — Níl aon phúcaí ann, agus sé lagsprid an
86duine fé ndeár an t-eagla = easba mhisnigh. Nó, laige
87spride an duine.

LAGUIGHIM — Laguigh sé ar mo mhisneach go mór = bhain sé
90dem bisneach (mhisneach) go mór.

LÁIDIR — Is láidir ná fuil ach an solus comónta anso =
93úntach, éachtach. Is láidir a sheasuíon an tsláinte dhóibh agus
94an obair atá á dhéanamh aca. Is láidir a fuairis seómra
95agus gan é i n-áirithe agat. Táimíd go lán láidir = go
96h-anamhaith as. Tá an lá ana-láidir = garbh, gaothmhar. Nó,
97tá an-fhairrge láidir.

LÁIDREACHT — Tóg an bainne mar deinfidh sé láidreacht
100(nó láidríocht) ort = cuirfidh breis nirt ionnat.

SLÁIGE — Thuit sé i laige = as a sheasamh: i bhfanntais.
103Thuit sé chun laige = chaill sé a chuid nirt. Bhí sé ag tuitim chun
104laige i n-aghaidh an lae = an fuinneamh is an neart ag imeacht
105uaidh. Tháinig laige orm. Chuaidh sé chun laige go mór ó
106anuiridh.

LAIGEACHT — Dá laigeacht é níl sé ró-olc fós.

LAINNCIDE — Ceangal a bhíon fé bhó, capall, caoira — ón
111gcois tosaigh go dtí an gcos deire.

LAISTIG — Bhíos ag déanamh cleamhnais leis an gcailín sin,
114ach tháinig fear eile laistig díom = idir me agus an cailín:

bhuaidh orm. Thánag laistig díot sa scrúdú = fuaireas an lá
116ort. Tá an galar so am basca, agus caithfidh me teacht
117laistig de i slí éigint = é shárú.

LAISTÍOS — Dheinis go h-olc orm é, ach má thagan tu
120laistíos díom gheóbhair uaim é agus breis = má thagan tu
121fém chómhacht, féin láimh: má gheibhim an greim, an lom, ort:
122an tseans.

LÁMH — Bhí sí ag siúl agus leanbh ar láimh aici = greim aici ar
125láimh an linbh. Dhein an mada-rua ana-lámh ar na cearca = ana-
126lot: ana-mharú. Tá obair idir lámha agam = á dhéanamh.
127Tá obair ar láimh agam = tógtha, is me chun é dhéanamh, ach gan
128bheith ar siúl. Ní bheidh aon lámh agam sa chúrsa san = aon
129bhaint agam leis: ní dheinfead pioc de. Ní chorróch sé
130a lámh im chabhair, nó i gcabhair dom. Tá an chéad chuid de
131sna Réilthíní seo curtha ó láimh agam = scríte. Chuas fé láimh
132dochtúra. Níl againn ach ó láimh go béal = fáil agus caitheamh.
133Tá sé imithe as mo láimh aon phioc den nGaoluinn a scríobh.
134Tabhair lámh liom ó tán tu díomhaoín = tar im chabhair: i
135gcabhair dom. Ní bhead i bhfad ó láimh nuair a thiocfair = ó
136bhaile. Níor dheinis aon lámh ar an ndínnéar, ar an gceacht;
137nó den gceacht = níor ithis puínn de. Tá lámh á dhéanamh ar na
138h-úbhla = iad á ngoid An áit a dhíon i bhfad ó láimh bíon sé
139míochothromach = gan chothrom. Lean ar do láimh = lean den
140obair atá idir lámha agat. Thugas mo lámh leis an obair sin
141= chuireas uaim é: thugas druim lámha leis. Chuireas uaim
142le cómharthaí lámha é. Is minic muna ndeinean daoine uacht
143(uadhacht) go bhfágaid ar láimh an tsagairt a gcuid airgid = ó
144thabhairt dó á rá leis cad ba cheart a dhéanamh leis. Dheinis
145ana-lámh ar an scrúdú = é dhéanamh go maith — nó go h-olc.

LÁMHACH — Sé an chéad lámhach a dhein sé a phíopa do tharrac
148chuige = an chéad ní, an chéad ghnó. Nuair a shroiseas an baile
149bé an chéad lámhach a dheineas tig ósta a bhaint amach. Beidh
150an chéad lámhach agam ar an liathróid nua, ar éinní = buala,
151iarracht, tabhairt fé.

LÁMHANCÁN — bhí sé ag lámhancán leis = ag imeacht ar a
154dhá láimh is a dhá chois (nó a dhá ghlúin).

LAMHNÁN — Nár thaga chúghainn ach do lamhnán agus poll
157ansan féin. Is féidir éadromán do thabhairt air nuair a

tógtar amach é is é líona le h-aer. Bolgán = an rud a bhíon
159i n-iasc is é lán d'aer chun é choimeád suas: bolgán snámha.
160Lamhnán = an rud a bhíon istig i liathróid choise.

LAMPA — Tá lampaí móra bána uisce ar an spéir =
163caisleáin mhóra bhána.

LÁMHUÍOCHT — Chuir sé lámhuíocht chúgham = síntiús: fághal-
166tas; cabhair. Tá sé ag tabhairt lámhuíochta liom = cabhair:
167ag cabhrú liom: cabhair airgid: cabhair oibre: aon tsaghas
168cabhair earraí. Tabhair lámhuíocht leis an mbochtán, leis an
169obair fhóghanta.

LÁN — Bhí lán mór fúm ag dul isteach sa scrúdú; ach ní raibh
172ag teacht amach, mar d'eirigh go h-olc liom = eiríghe ó thalamh:
173tóirtéis: meas. Tán sibh ithte le lán = le meas. Ach!
174táim lán díot = dóthanach, cortha, leamh. Bhíos ann lán-
175mhinic = ana-mhinic. Níl aige m'athair ach lán dhá bhó thalamh =
176dóthin, féar, an dá bhó. Lán bó, seacht mba, is mar sin de.
177Tá sé lán = an fhairrge lán suas 'na barra taoide. Bhí
178lán mór fé Sheán tamall, ach is suarach le rá é anois. Tá sé
179lán de lán. Fear mór láin seadh é. Tá lán orainn = an
180t-uisce tagtha isteach orainn i mbád: nó, an taoide líonta
181isteach orainn.

LÁN-CHRUAIDH — Tá an obair seo lán-chruaidh orainn = ana-
184chruaidh. Mar sin de sna focla eile.

LANNTÁN — paiste deas báin: paiste réidh glas talún.
187Bhíodar ag súgra ar an lanntán.

LAOCHAS — Chuirfeadh sé laochas ort bheith ag éisteacht leó =
190misneach, méadú croidhe, tógaint croidhe, móráil. Tá
191laochas orm toisc an duais a bhuachtaint. Tá mac leis 'na
192shagart agus tá laochas maith air dá bhárr, tímpal air.

LAOI — Caith uait na briathra boga binne mar ní chuirfidh tu
195aon laoithe suain orm = ní thiocfaidh leat me mhealla, me
196dhalla.

LAPA — Tá lapa ar an lachain, ar an ngé.
199

LAPADÁN — Duine ná béadh go cruinn chun rudaí a
201dhéanamh: tútach: a bhíon ag lapadáil. Bíon an madra ag
202lapadáil san uisce = ag lapadáil a shnámhan sé. An té a
203bhíon ag foghluim chun snámha ar dtúis bíon sé ag lapadáil.
204Bíon leanbh ag lapadáil sa log uisce. Fág san, a lapadáin.

LAPRACHÁN — Laprachán linbh = nuair a bhíon sé ag
207tosnú ar shiúl.

LÁR — An rud ná bíon i gceart bíon sé ar lár. Cheapas
210go raibh rud éigint ar lár ag baint leat = amú; ar iarraidh:
211i n-easnamh. Tá an grogaire (an geárrcach a bhíon ag an
212bhfaoilean) nótálta i lár na n-éan go léir = thar na h-éin go
213léir. Táim ar lár indiu = rud éigint a bheith orm: ní
214féidir liom mo cheart oibre a dhéanamh. Chuaidh an cleas ar
215lár = níor oibrigh sé. D'imir an capall lár an donais orm.
216Sin croidhe-lár na fírine. Tá sí go maith i gcuideachtain:
217ní leigfeadh-sí an chainnt ar lár.

LASAIM — Bhí sé lasta suas le feirg agam. Lasfadh
220Seóirse chúghat ar bheagán cainnte = eireóch sé chúghat:
221eireóch sé chun feirge chúghat. Níor las gaoth ná grian riamh
222ar éinne ba dheise ná é = níor shoillsigh, ná níor shéid. Má
223thagan feirg (fearg) ar dhuine lasan a chuid fola. Las an
224t-iasc = tháinig ar barra sa bhfairrge — chífá athrú cló ar an
225uisce sa ló aca, nó gealas san oíche. Féach lasta thall é (an
226t-iasc). Ach, mhúch an t-iasc = chuaidh síos ón mbarra.

LASAIR — Tá an sliabh fé bhár lasrach = barra lasta bheith
229air: tré theine, agus lasracha ann.

LASÁNTA — Nách lasánta an dial é? = duine a eireóch
232chúghat go tapaidh: gur ana-fhuirist é lasa suas chun feirge:
233a thógfadh suas ana-thapaidh pé rud a déarfá leis.

LASCA — Tá lasca mo bhróige scaoilte = an chuid di go
236mbíon na greamana ann ón dtrácht thíos suas go dtí i n-aice
237na h-áite 'na gcuirtear an iall isteach. Thugas lasca den
238mbróig dó = trip, buille.

LASCAIN — Tá an lascain agat anso = fosca, fuithin.

Ba mhaith liom bheith le h-ais na lascaine aimsir bháistí =
242i dtreó léi.

LAST — Cad a bhí mar lasc ag an árthach? = ualach, ládáil.

LASTUAS — Shocruíos an scéal mar seo ach ghaibh an t-uacht-
247arán lastuas díom = chuir sé mo shocrú ar neamh-ní. Beidh sé
248air ag an nGaoluinn gabháilt lastuas den mBéarla =
249buachtaint air, an lámh uachtair a dh'fháilt air. Ní féidir
250gabháilt lastuas den nGaoluinn atá agat = í shárú. Tá an
251díomhaointeas ag gabháilt lastuas díot — le duine ná
252feadair cad a dheinfeadh sé leis an ndíomhaointeas. Táim
253gabhtha lastuas díot san áiteamh. Tá an salachar ag gabháilt
254lastuas de sna gais = ag fáilt an lae ortha. Bímíd a
255d'iarraidh gabháilt lastuas de n-a chéilig. Ghabhas lastuas de
256Sheán ins an scrúdú.

LÁTHAIR — Láthair tíghe, láthair chruaiche, láthair rínce,
259agus mar sin de. Is féidir linn na cheithre h-áird a dh'fheis-
260cint gan láthair ár mbonn a dh'fhágaint = an áit 'na bhfuilimíd
261'nár seasamh. Chuireas leitir (tuairisc) 'na láthair = chuige,
262go dtí é. Thugas ar láthair a bháite é, agus scaoileas isteach
263= áit.

LATARACH — Tá latarach mhaith fhairsing talún agam =
266paiste maith. Tá sé amuigh ansan ar an lataraigh.

LE — Bhí sé ag labhairt go fórsach agus mise ag mola, ag
269mola na cainnte, leis = ag tabhairt creidiúna dhó: á rá leis
270go raibh an ceart aige: go rabhas ag teacht leis, agus mar
271sin de. Ní thuigim an Ghaoluinn ach táim léi = leaga is lé
272a bheith agam léi: mé bheith ar a taobh. Deirtear leis an
273mbó go mbíon sí ag búirthigh = tímpal na bó: 'na taobh.
274Chaitheas cuid mhaith dem shaol leis an nGaoluinn = ag gabháilt
275di. Bíon an fhéasóg ag fás léi i gcómhnuí. Tán tu go
276h-uafásach le maitheas, le feabhas = is éachtach a fheabhas is
277atán tu: chó maith is atán tu. Cé leis imirt? — i gcluiche
278cártaí = cé leis an imirt?: cé hé gur ceart dó imirt?
279Leat-sa imirt. Cé leis léigheamh? — i mbuidhin. Níor
280fhéadas Seán a thuiscint, agus bhí an galar céadna aige liom
281= ba dhocht air, leis, mise a thuiscint. Cuir an madra leis

an mbó = 'na diaidh. Tá an madra leis an mbó. Tá do
283chosa leis an bhfuacht = gan bheith clúduithe 'na choinnibh. Níl
284aon naomh le Murcha = go bhfuil an ainm sin air. Thugas
285grá dhó le n-a bhreáthacht d'fhear = mar gheall ar é bheith chó
286breá d'fhear. Tá meas agam ort le feabhas do Ghaoluinne.
287Is le droch-chómhartha agus le droch-aimsir a chítear na
288scamaill sin ar an spéir = gabhaid le droch-chómharthaí is le
289droch-aimsir. Sé seo an Domhnach deireanach agat le bheith
290'nár measc. Is éachtach an obair é seo a scrí: uaireanta
291bhéadh seacht leathanaigh scríte le leathanach = uaireanta
292tógan leathanach oiread aimsire le agus gcinn díobh. Bé a
293thuairim go n-oibreóch an t-inneal mar seo, agus thug sé
294teasbána le n-a thuairim = theasbáin conus oibreóch a thuairim:
295conus oibreóch an gléas dréir a thuairime. Tabhair sompla
296leis an bhfocal = á chur i n-úil conus a cuirfí an focal i
297gcainnt.

LÉ — Tá lé agam leat = leaga: is maith liom tu: táim
300leat, ar do thaobh, i ngrá leat, tagaim leat. Bhuaidh sé
301an post toisc an lé a bheith leis = na daoine go raibh tabhairt
302an phuist aca bheith mór leis. Tá duine éigint ag teacht fé
303n-ár lé = 'nár dtreó: fé n-ár mbráid; chúghainn. Cuirim
304mo pheacaí go léir fé lé na faoisdine seo = fé bhráid. Ní le
305n-a mheabhair a thóg sé an scoil ach leis an lé — máistir scoile
306a bhí i gceist.

LEABA — Buaileadh breóite me agus b'éigin dom an
309leaba a thógaint (dom féinig) = an leaba a bhaint amach.
310Níl aon chodla orm ach raghad 'on leabaidh. Bhíodar ag imirt
311ar a chéile is ag maga, ach ba ghearr gur tháinig an maga
312chun leaba an dáríribh = nách maga a bhí ann, nó imirt mhagaidh,
313ach a mhalairt. Tá an t-árthach ag teacht ar leaba anncaire
314= áit 'na bhféadfaidh sí anncaire a chur amach. Bhain sí leaba
315anncaire amach. Tá sí 'na leaba luighe-sheóil: i leaba
316an luighe-sheóil — bean go mbéadh teinneas beirtha uirthi.
317Tán tu ag coimeád na leapan = ag fanacht ínti. Bhíos im
318chodla i gceann na leapan, i gcosa na leapan. Níl aon tslí
319agat anso: téir síos chun cos = chun cosa na leapan. Ní
320raibh agam ach réidhleaba = leaba ar an úrlár: leaba tuighe,
321agus mar sin. Leaba shuidheacháin = a bhíon 'na leaba istoiche
322is 'na suidheachán sa ló. Ionntuigh an tocht agus bog é:

socruigh ansan ar do thoil é: leat an bairlín agus fill
324suas an léine. Bhíos ag cóiriú na tleapthacha.

LEABHAC — An saghas íle a bhíon sa bhfairrge san áit go
327mbíon bannc raice nó bannc éisc.

LEABHAIR — Ith suas do leabhair-dhóthin = do lán-dóthin:
330an méid a dh'fhéadfair.

LEABHAR — Ní chreidfinn é sin uait dá dtabharfá na seacht
333leabhartha dhom ann = na seacht mionnaí. Tá an leabhar ort =
334tugtha agat. Cuireadh an leabhar orm. Bhíos curtha ar an
335leabhar = an leabhar tugtha agam. Ar dheinis é? Ar mo
336leabhar nár dheineas. Táim ar an leabhar, ar mo leabhar =
337an leabhar a bheith orm.

LEABHRÚ — An chéad dá scríb a iompuightear nuair a
340deintear treabha. Tá sé ag leabhrú = ag cur an chéad dá
341scríb isteach i gcoinnibh a chéile.

LEABHRUIGHIM — Leabhróinn gur tusa a bhí ann = thabhar-
344fainn an leabhar.

LEAC — Níor dhíol sé na fiacha fós; ach chuireas ar a lic dhó,
347as a lic dhó, go gcaithfidh sé iad a dhíol amáireach = dheineas é
348dheimhniú go maith dhó: thugas órdú maith láidir ná beidh aon
349teacht as.

LEACHTA — Táimíd leachta anuas ort = lán de chion ort.
352Feic leaghaim.

LEADRÁN — Críochnuigh an scéal: tá sé imithe chun
355leadráin ort = é bheith ró-fhada. Tá an cith (cioth) seo ag
356dul chun leadráin = gan críochnú do theacht air go ceann i
357bhfad. Ní leadránuí me go dteastuíon uaidh seacrán ná
358leadrán. Bíon an leadránuí mall. Tá an slaghdán so ag
359dul chun leadránaighe orm = moilleacht: ag leanúint orm
360ar feadh i bhfad. Sé an dial é chun leadráin. Bhí ceist na
361h-Éirean ag dul chun leadránaighe, chun leadrántuíochta.
362leadrán = moilleacht.
363

LEADRÁNACH — Tá an lá so leadránach, salach = ana-
365bhraistint le faid ag baint leis: mhothófá ana-fhada é: gan é
366dh 'imeacht tapaidh.

LEAGAIM — Tá ana-leaga agat leis an nGaoluinn = lé:
369cion mór agat uirthi. Teastuíon uaidh £20 ar an mbó, agus
370ní leagfaidh aon phingin anuas den mhéid sin = ní ísleóidh, ní
371bhainfidh, anuas. Tá na bróga leagtha anuas beagán sa luach
372le déanaí. Ní ceart duit bheith am leaga anuas = am chur
373as m 'ainm: am rith síos. Ní maith liom lámh a leaga ort =
374a bhuala ort. Táim leagtha ar dhul abhaile = meághaite,
375beartuithe. Tá an long ag leaga ó thuaidh = ag tuitim ó
376thuaidh: ag imeacht ó thuaidh — leis an dtaoide nó eile. Tá
377sí leagtha ó thuaidh. Tá leaga agat, a bhuachail = gan tu bheith
378díreach — leath-cheann, leath-ghuala, leath-rud-éigint bheith ort.
379Is féidir leaga mar sin a bheith ag éinní. Tá ana-leaga
380leis an sruthán = ana-fhánaidh anuas leis. Tá an obair seo
381go h-uafásach chun duine a leaga síos = a bhrise síos, a
382thraocha. Ní deifir leagáil bheag muna ngortófí thu =
383leaga, tuitim. Bhfuil aon leaga ag dul ins na h-earraí
384fós? = tuitim, teacht anuas. Ba cheart go mbéadh
385an leaga ag an earra ar an bprás sa tómhas =
386go mbéadh an earra níos truime ná é. Ní bhéadh sé
387sásta aon phingin a leaga fé bhun na bhfiche púnt. Tá Seán
388ana leagtha i n'íntin leat = bheith go mór ar aon aigne amháin
389leat: ana-chion 'na chroidhe ort. Ar leaga na súl bhí sé
390marbh = ar chrapa na súl. Bíodh bobhta leaga againn = bobhta
391iomrascála. Téanam ag leaga. Bhaineas seacht leaga as
392sa díospóireacht = mórán leagaí: leagas é, bhuadhas air,
393go minic. Leaga marbh, nó leaga madra = an tuitim
394a dheinean beirt a bhíon ag leaga, ag iomrascáil, nuair a
395thuitid araon ar an dtalamh le chéile — ar a dhá gcliathán.
396Ní bhéadh éinne aca thíos; ach dá n-iompóch duine aca ar an
397nduine eile agus é chur fé thíos déarfá gur bhain sé iompó as.

LEAGHAIM — Bhí sé ag gol is ag leighe = á shnaoidhe amach.
400Leigheadar ó n-a chéile tréis an Aifrin = do scaradar.
401Leigh ó chéile iad = scar. Táimíd leachta ó n-a chéilig =
402scartha le, imithe ó, n-a chéile. Mhuise, leighe is leatha ort,
403a bhreallsúin. D'imigh leighe na h-abhan ar mo chuid airgid =
404leighe millte.
405

LEAGA-LAITHE — Tá na leaga-laithe (?) ag an bhfear úd
407thall = radhairse mhór saidhbhris: ana-rachmus: cnoc airgid.

LEAISTEÁLAIM — Leaisteáil sé = chuaidh isteach ins an
410arm: luigh leis.

LEAMH — bhí mórchuid den gcainnt leamh go maith = gan
413bhonn: gan mórán brí. Táim leamh díot = mo dhóthin díot
414fachta agam cheana

LEAMHAN — Tá iobach déanta aige sna leamhain ar an
417éadach = é bheith ídithe aige sna cnuigeana beaga a dh'ithean
418éadach muna bhfuighean sé grian is gaoth anois is aríst — é sin
419nó cosaint éigint.

LEAMHAS — Tá leamhas agam air = me bheith leamh de.
422Bíon rud leamh nuair ná bíon a cheart-bhlas air — feóil, cig.,
423gan salan. Tae leamh gan siúicre. Bhí sé ag leamh-gháirí =
424ag gáirí istig i n'aigne féin: nó gáire beag go mbéadh
425cló an gháire air ach gan é bheith ró-oscailte. Nó, an gáire
426bheith searbh. Leamhas = tógaint croidhe, teasbach beag,
427áthas, leis. Cuirean an pinsiún leamhas ar na sean-daoine.
428Chuirfeadh an lá breá leamhas orm, nó a chloisint go raibh na
429príosúnaigh go léir leigthe amach.

LÉAN — Tá léan orm tu choimeád chó fada ag feitheamh =
432aithreachas: ní maith liom gur choimeádas. Mo léan gur
433dheineas riamh é.

LEANAIM — Leanan mórán trioblóidí an t-airgead =
436gabhan leis. Tá árdeólas ag an ndochtúir tímpal na gcluas
437agus a leanan iad. Chun leanúint ar an scéal — tréis é
438leigint ar lár.

LEANBH — Ní leanbh ó aréir me go mbeifá ag maga fúm
441mar sin = leanbh a tháinig ar an saol aréir.

LEANNÁN — Conus tá do bhean? 'Na leannán sídhe sa
444chúinne = gan mór-mhaith.

LEANÚNTAS — Tá leanúntas aca ar a chéile = cion:

táid baoch dá chéile, leanúnach ar a chéile: is maith leó a
448chéile, agus bheith i dtreó a chéile. Má tá an leanúntas
449agat ar an nGaoluinn siad na Gaedhilgeóirí is annsa leat =
450cion uirthi, caitheamh 'na diaidh.

LEAS — Go dtuga Dia ár leas dúinn = an rud is tairbhe
453dhúinn. Leas-mháthair a thógfadh ort é, a stóirín — gráinne
454beag siúicre a thógaint = duine gan croidhe, gan daonacht.
455Seólfaidh an sagart i mbéal ár leasa sinn = i slí, ar shlí, ár
456leasa.

LÉAS — An blúire den mboghsín a bhíon ar dhá fhioghar na
459spéire nuair a bhíon an chuid eile imithe. Nó, tugtar léas
460ar scamall fada caol a bhíon ar an spéir. Léasacha = mór-
461chuid díobh.

LEASTAR — Soitheach (sathach a deirtear), bád beag.

LEASUIGHIM — Bhí sé ag leasú éisc = ag cur salainn air.
466Leasuigh sé an t-arán go trom leis an ím = chuir brat maith
467ime air. Thug sí leasú na leidhbe dhom = leasú den dtean-
468gain, ana-chuid di. Tugtar seana-leasú ar an leasú a
469cuirtear amach ar pháirc nó ar ghort sar a ndeintear treabha.

LEATH — Ní bheifá gann ar leath an méid Gaoluinne atá
472agat = ba leór duit, níor bheag, leath an méid di atá agat:
473bhéadh do dhóthin agat ar a leath. Ná dein dhá leath ded
474dhícheal = dein do dhian-dícheal: ná bí ann as: gan bheith á
475dhéanamh, agus gan bheith gan é dhéanamh. Gheófá gach ní sa
476tsiopa so ar leath an méid sin — an méid sin airgid.

LEATH — Níor leath liom an saothar ach rud éigint bheith á
479bharra agam = ba chuma liom: ní bhéadh aithmhéala (aiféala)
480orm mar gheall air, ach mórtas. Níor leath dhuit airgead a
481chailliúint le h-áit go mbainfí as aríst é, agus breis 'na
482theannta.

LEATHAIM — Nuair a bhuaileas isteach chúichi bhí a croidhe
485ar leatha chúgham le h-áthas = ar oscailt, ar sciobthaigh (sciob-
486aig). Táim leathta ag an bhfuacht = fuacht agus fuacht
487maith féinig bheith orm, i slí ná féadfainn me héinig a

thabhairt le chéile. Bhí búird ar leatha ann ag an bhféasta =
489fé bhia is fé dhigh.

LEATHANTAS — Fuair an ráfla leathantas = leathadh amach
492é: deineadh é leathnú: tugadh leathnú dhó.

LEATH-BHRÓG — Bíon leath-bhróg ar dhuine nuair ná bíon
495air ach aon bhróg amháin. Mar sin bíon rud éigint i n-easnamh
496air, agus ní bhíon sé cruinn baileach. Tá leath-bhróg ar
497Sheán = é bheith i gcás idir dhá chómhairle: bráca air: scéal,
498cig., a bheith aige; ach gan é bheith lán, cruínn. Tá leath-
499bhróg orm mar gheall ar an gceist sin = breallaighe éigint.
500Tá leath-bhróg ar na prátaí agat = gan iad a bheith mar ba
501chóir. Tá leath-bhróg mhaith ag breith orm na laetheanta so =
502bruid: cruatan — oibre nó maoine: bráca.

LEATH-CHEANN — Tá leath-cheann ar Sheán = gan an ceann
505bheith díreach idir an dá ghualain aige. Tá leath-cheann ar an
506ualach féir, ar an gcoca, ar ghloinne an lampa = gan é bheith
507díreach, ach leaga aige le taobh éigint. Ní fheicfead leath-
508cheann ort go deó = bruid airgid nó eile. Nó, ní leigfead
509leath-cheann ort. Tá leath-cheann go maith ar mo shláinte an
510aimsir seo = gan í bheith ar fóghnamh.

LEATH-CHUMA — Ba leath-chuma liom púnt a chailliúint =
513ní chuirfinn aon ana-shuím ann. Tá an leath-chuma agat orm =
514bonntáiste — duine, cig, go mbéadh aithne aige ar dhuine eile
515ach ná béadh aige-seo air siúd.

LEATH-ÉAN — Tugtar leath-éan ar an té ná pósan go
518deó.

LEATH-IMEALL — Ní ceart duit-se bheith ag cainnt mar
521nuair a bhí an coga ann ní rabhais-se ach ar leath-imeall = ar
522an gclaidhe: ní rabhais istig i gceart-lár na h-oibre.

LEATH-IMEALLACH — Táim leath-imeallach anso = ar leath-
525imeall, ar an leath-imeall: gan bheith i lár an ghnótha, i
526lár na slí, agus mar sin de.

LEATH-LÁMHACH — Táim ana-leath-lámhach i láthair na

h-uaire = ana-bhruid orm: gan é ar mo chumas mo chúraimí
530do fhreagairt.

LEATHNUIGHIM — Bhíodar bocht go maith tamall ó shoin ach
533tá ag leathnú fútha ana-mhór le déanaí = táid ag tuitim chun
534saibhris ana-mhór: ag dul chun cinn go tiubh i dtaobh airgid.

LEATH-PHRAGHAS — Níl ach leath-phraghas ar na ba anois =
537leath-airgead. Ní théighean ach leath-phraghas ar uibhe beaga =
538sin a bhfuightear ortha. Ach, scoth-phraghas = praghas cuíbhsach.

LEATH-SCÉAL — Ní camán ceart é seo ach deinfidh sé leath-
541scéal dom = an gnó i n-inead camán ceart. Bhí leathscéil
542an domhain aige dhom. Ná bí ag tabhairt aon leath-scéal
543dom. Fuaireas cead dul amach 'on mbaile mór ar an
544leath-scéal gur theastuigh iallacha bróg uaim. Dheineas ar
545an leath-scéal céadna é = an leath-scéal céadna, an chúis
546chéadna, a bhí agam.

LEATH-THARRAC — Nó, leath-tarrac. Tá leath-tarrac briste
549ort = ceann de sna tairric, de sna rudaí le n-a ndeinean
550capall nó asal cárr a tharrac. Tá leath-tarrac ar an
551gcapall = an iomarca den dtarrac beith ar thaobh éigint:
552gan an tarrac bheith i n-ionanas ón dá thaobh. Bhéadh leath-
553tarrac ar bhuachaill dá mbéadh póca leis trom, agus póca
554ar an dtaobh eile folamh: nó dá mbéadh coiscéim bhacaighe
555ann. Bíonn leath-tharrac ar an té a bhíon bocht. Tá leath-
556tharrac ionnat.

LEATH-THUAIRIM — Thugas leath-thuairim fé cad é an
559sagas Gaoluinne a bhí agat = tuairim chuíbhsach: tuairim
560na béadh ró-chinnte. Níl fhios agam cad is ciall leis an
561bhfocal ach tá leath-thuairim mhaith agam dó.

LEIBHÉAL — Ní chuirfinn me héinig ar aon leibhéal amháin
564leat = aon scór, aon imeacht amháin. Dhein an ghaoth leibhéal
565ar na stácaí = iad do leaga. Tá an tig ar leibhéal =
566leagtha síos go talamh: leibhéaladh go talamh é. Ná téir ar
567aon leibhéal amháin leis an spiaire sin = aon rian amháin,
568aon scór amháin. Níl an t-úrlár so ar leibhéal = leibhéalta:
569cothrom. Tá an bata 'na leath-sheasamh i gcoinnibh an fhalla =

leath-cheann a bheith air: gan bheith 'na sheasamh díreach. Ná bí
571ag leibhéal ar an obair sin, mar béidir nách fearra a dheinfá
572féinig é = á lochtú: ag déanamh droch-chur-síos air. Dhein sé
573leibhéal orm, ach tiocfad suas leis = droch-chainnt ghéar. Nó,
574bhí sé ag leibhéal orm = ag déanamh cur-síos orm, ar mo
575thréithe, ar mo shlí bheatha, agus mar sin.

LEICTHE — Tán tu leicthe go maith = gan bheith láidir:
578deóchailleach: gan fulag: drochshláintiúil: i ndroch-shláinte.

LEIDHB — Thug sí leasú na leidhbe dhó = leasú na teangan:
581paiste maith di.

LEIDHBÁLAIM — Nó, leidhbaim. Tá an pláta leidhbálta
584(leidhpálta a deirtear) aige go glan = an teanga tugtha
585aige dhó. Thug sí ana-leidhbáil dó = ana-leasú den dtean-
586gain. Tá sé leidhbtha agam (leidhpa a deirtear) = leidhbálta.

LÉIG — Tá an focal san ag dul i léig = ar ceal: ag
589imeacht: as úsáid. Tá an t-iascach ag dul i léig mar ná
590fuil aon airgead ar an iasc. Is olc a deineadh teanga na
591tíre seo a leigint i léig = leigint di imeacht.

LEIGHBÁN — Tá leighbán teangan aige = ana-theanga
594teanga ana-mhór. Cuid den iasc seadh an leighbán.

LEIGHBÓG — Nó leidhbóg. Leidhbóg óinsíghe = óinseach a
597bhéadh liobarnach bog ínti féinig — ar nós an phlubaire
598amadáin.

LEIGHCIDE — Tá mo bhróga 'na leighcidí = iad a bheidh lag,
601gan aon ana-chaitheamh ná neart ionnta. Táid 'na leighcidí
602ag an mbáistigh anois bíodh is go rabhadar ar fóghnamh go dtí
603so. Leighcide búird, fir, leighcide d'aon ní — nuair a bhíon
604an rud lag, agus gur fuirist é bhrise as a chéile. Tá poll i
605lár na leighcide bróige sin. Fág an áit sin, a leighcide.

LEIGHEASAIM — Leighis an dochtúir me ó ghalar, ar ghalar:
608leighis sé mo ghalar. Beart gan leigheas foighne is fearr
609air.

LEIGIM — Leig anuas an fhinneóg = ísligh. Leig an braon

= leig amach, scaoil amach, as an rud tinn. Mar sin:-
613leig do chos, leig do mhéar. Bhfuil an braon leicthe (licithe)
614amach fós? Bé go leigfeadh Dia seans éigint orainn = go
615mbuailfeadh Sé seans éigint orainn, nó linn. Chuala an
616focal ach do leigeas thar mo chluasa é = níor thógas isteach im
617cheann é: níor thógas ceann do. Tig le leigint = le cur.
618Leig liom is leigfead leat = ná bac liom, is ní bhacfad leat.
619Tán tu ag leigint leat féinig ró-mhór = an iomarca ceada a
620thabhairt duit féinig: gan srian a choimeád ort héinig — i
621gcainnt nó i ngníomh. Má leigeas gáire leat féin bíodh
622fhios agat nárbh í do chainnt do b'annsa liom = gáire a
623dhéanamh mar gheall ar an gcainnt a dúbhraís. Nuair a
624leigtear an lámh theinn tagan an braon amach. Aithneóinn thu
625ar leigint na súl = gan ach mo shúile do leigint ort. Muise,
626nár leigidh Dia dhúinn sibh féin is bhúr gcainnt = eascaine ana-
627éadrom: droch-rath oraibh agus ar bhúr gcainnt. Gan tu
628leigint dom (nó, gan tu mhór-leigint dom), chun teacht
629isteach anso chó luath ar maidin = ón ndial go bhfuighir a
630thairbhe agus teacht isteach chó luath so. Gan tu leigint
631dom chun bheith ag cainnt i n-árd do ghutha i gcómhnuí. Gan
632tu leigint, nó mhór-leigint, dúinn chun éinní. Ligim a
633deirtear.

LÉIGHIM — Tá an cigire go h-éachtach chun léigheamh ar dhuine
636= chun a thuiscint cadh é an saghas thu ó bheith ag féachaint ort:
637cad a bhíon ar siúl agat, agus mar sin de. Léigh sé orm =
638d'aithin sé orm cad a bhíos chun a dhéanamh, cad a bhí déanta
639agam, cad a bhí ar íntin agam, cad a bhí im chroidhe. Is
640maith an duine léigheamh (nó léighte) thu = chun duine a bhrath,
641a thabhairt fé ndeara. Léigheas air go raibh sé chun marú a
642dhéanamh ón imeacht a bhí fé. Sin é mar do léigheas ar an
643gcainnt = sin é mar thuigeas í, sin é an t-adhmad a bhaineas
644aisti. Ar chualaís go bhfuair an pápa bás? Seadh, léigheas,
645air sin cheana = chuala cúntas tímpal air: nó, léigheas na
646thaobh sa pháipéar. An raghair ar an gcnoc? Táim ag
647léigheamh air = ag cuímhneamh air. Tá sé léighte agam dul =
648beartuithe, meághaite. Is mó rud go mbím ag léigheamh air
649nuair ná bíon éinne im theannta = ag cuímhneamh, ag
650smaoineamh.

LÉIM — léim ruthaig = léim a tugtar tréis fásca reatha a

thabhairt chuige. Thug sé fásca ruthaig fén léim, fén gclaidhe.
654Léim sheasta, nó léim chuirp = léim a thugan duine as a
655sheasamh, as féinig — gan rith a thabhairt chuige. Léimfeadh
656seana-bhean na maidí croise an méid sin. Baineadh léim
657asam = preab, geit. Léim fhásca ruthaig = léim ruthaig.
658Níl aon mhaith ann chun léime. Chaith sé léim fhásca ruthaig.

LÉIMIM — Chuireas ag léime chun feirge é = fraoch feirge
661do léimim chur air.

LÉIMREACH — Tá an choinneal ag léimrigh.

LÉINSEACH — Tá an fhairrge 'na léinsigh ghil = ana-chiúin:
666'na plána: ana-íseal. Ní raibh sí 'na léinsigh indé mar bhí
667imeacht na gaoithe rud beag uirthi.

LÉIR — Tá Séamas ana-léir = ana-ghéar: ana-shlachtmhar
670tímpal gnótha. Is deacair é shásamh mar tá sé ró-léir.
671Bíon sé ag obair go luath léir = go tapaidh agus go slachtmhar.
672Fear luath léir seadh é. Deirtear ná raibh luath is léir
673riamh le n-a chéile.

LEIRG — paiste maith talún a bhéadh leibhéalta: nó
676cliathán cnuic ná béadh cnapánach garbh.

LEISCE — Conus tá giolla na leisce? — le duine leisciúil.

LEISCIÚLACHT — Ag dul i leisciúlacht atáim = ag árdú
681orm atá an leisce.

LEITH — Teasbáin i leith chúgham an leabhar = an treó so.
684Tá muíntir an tíghe imithe agus gach ní im leith; nó, dh'fhágadar
685gach ní im leith = é ar mo chumas lámh a leaga ortha go léir:
686cead agam chúcha go léir. Chailleamair smut den Aifrean i
687leith is ná raibh an sagart istig = chó maith agus ná béadh sé
688istig — ní raibh fhios againn é bheith ann. Cheannuíos droch-
689chapal a cuireadh 'na luighe gaidhte orm i leith capaill mhaith
690= cuireadh orm i leith capaill mhaith é: i n-inead capail
691mhaith — an fear a dhíol á ínsint go raibh sé 'na chapall mhaith
692agus do cheannuíos é á mheas san. Ní ceart dúinn dul a
693chodla fós i leith is go bhfuil an Saor-Stát againn = á rá linn

féinig go bhfuil sé againn. Glaodhas air, ach do lean sé den
695obair i leith is nár chualaidh sé me = á leigint air nár chualaidh:
696chó maith agus dá mba nár chualaidh sé me: fé mar ná clois-
697feadh sé me. Labhair sé im leith = ar mo thaobh, im fhabhar.
698Ghabhas siar agus bhí gach poll is pruais fém leith sa treó
699san = im choinnibh. Dá bhféadfainn é ní h-iad mo chluasa
700ba mhian liom a dh'fhágaint fé leith do dhuirn = féd dhorn chun
701buille a dh'fháilt: fé threó do dhuirn. Tá Muíntir na
702h-Éirean i leith Dháil Éirean = ag brath air. Tá na feir-
703meóirí i leith na h-aimsire chun a gcuid earraí do shábháilt.
704Táim i leith na déirce, fóiríor = ag imeacht leis an ndéirc,
705i n-aon treó amháin leis, ag brath air.

LEITE — Níl ann ach ceann leitean = ceann ná bíon aon
708ana-thuiscint ann, ná aon ana-ní eile.

LEITHEAD — Thómhais an gréasaí mo chos ar a faid agus
711ar a leithead agus ar a h-aoirde. Níl againn ach dhá leithead
712an tíghe seo de bhlúire prátaí.

LEITHÉID — Tá an fear san scópúil rábach leithéid Sheáin
715 = ar chuma Sheáin. Tá sé go h-olc do leithéid-se. Tá sé
716conntabharthach (cúntúrthach) bheith ar an bhfairrge leithéid an
717lae indiu = lá de shaghas an lae indiu. Ní thuigean mise ná
718mo leithéid eile fadhb den tsaghas san = éinne eile mar me,
719cosúil liom. Dá bhfeicfeadh sé tusa nó do leithéid eile
720chuirfeadh san lán a chroidhe d'áthas air.

LEITHÉISE — Bean fhuar chun gnóthaí a dhéanamh. D'fhágfadh
723sí 'na diaidh gan déanamh iad. Bean chliste an taobh eile.
724Dheiseóch sí na stocaí, cig, ach scaoilfeadh an leithéise iad agus
725mórán eile trí n-a ladhracha. Is éachtach na leithéisí ban
726iad.

LEITHILIG — Chuireas an méid sin airgid ar leithilig = i
729leath-taoibh, i n-áit dó féinig. Shuidh an stróinséar ar
730leithilig, nó ar leithirig = i n-áit dó féinig: i gcúinne as an
731slí choitianta. Fear ar leithirig é sin = fear ann féinig:
732fear de shaghas ar leithirig: de shaghas fé leith.

LEITIR — Nó litir. Ní bhfuaireas aon fhreagra ar mo

litir, as mo litir. Thugas an litir fém láimh = chuireas
736m'ainm léi.

LEITHREACHAS — Tá leithreachas agam á dhéanamh ort =
739táim ad chur ar leithirig — ar aon tsaghas slí: cóir fé leith á
740chur ort — pé aca i dtaobh dúthrachta nó faillíghe. Tá
741scamaill leithreachais sa spéir = a bhíon ag imeacht leó
742féinig: scamaill aonracha. Is mór an fear leithreachais é =
743fear ar chuma dá chuid féinig: go mbíon imeacht fé leith ag
744baint leis. Nó, leithreachais. Bhíodar 'na gcómhnuí ar
745leithreachais.

LEITHREACHAISEACH — Is leithreachaiseach an fear é =
748fear a bhíon ag imeacht i leath-taoibh: a bhíon ag imeacht
749leithreachasach. Nó, leithreachasach.

LEÓMHAIM — Ní leómhfainn dul ann = ní bhéadh sé de
752mhisneach agam. Deinean an mh srónuíocht do chur i bhfeidhm
753ar an ó. Ní leómhaite dhom buala amach ag an leanbh ar
754eagla na teine = ní dh'fhéadfainn, nó níor cheart dom, a
755leómha. Ach, ní lamhálfadh an tsláinte dhom buala amach = ní
756leigfeadh: agus labhartar é fé mar do bhéadh sé scríobhtha
757lauálfadh.

LEÓN — Lá leóin = lá léin, lá bascaithe. Nuair a bhíon
760duine chun rud éigint díobhálach a dhéanamh bailíon sé an
761león chuige = droch-fhuadar: bhéadh león an ghnímh sin bailithe
762roim ré. Tá an león bailithe indiu chun tabhairt fé thruacail-
763saighdiúirí.

LEÓNAIM — León sé a alt. Ach rud eile seadh é chur as
766inead.

LEÓR — Is cuma liom mar gheall ar an bhfeóil mar
769gheóbhainn leór leis an ainirthe (anbhruith) = mo dhóthin. Gheóbh-
770ainn leór le prátaí chun dínnéir = sásamh mo ghoile.

LÍ — Níl lí na lé aige = tá sé dealbh bocht: gan faic: gan
773seóid-a-bharra. Níor fhág na dubhchrónaigh lí na lé sa tig
774agam = éinní.
775

LIA — Ní liatha tír ná nós (sin é mar a deirtear é) = ní
777iomadúla tíortha ná nósana an domhain.

LIACHT — Níl an focal san agam fós agus a liacht uair a
780chuala uait é = agus a mhinicí a chuala. Dá liachtaighe uair
781a déarfá liom é ní dh'fhéadfainn é choimeád. Nó liathacht.
782Níl sé déanta fós agus a liathacht uair a dúbhart leat é
783dhéanamh. Dá liathacht uair a chuireas chun é dhéanamh níl sé
784críochnuithe fós.

LIADHAIRNE — Duine leisciúil: ná téighean ag triall ar
787a ghnó: fear fuar aimsir ghnótha. Ní gná iasc sa líon ag an
788liadhairne díomhaoín — sean-fhocal.

LIAG — Bhí liag mhór chloiche ann.

LÍAN — Úirlis a bhainean le saor cloch — chun an mairtéal
793a leatha.

LIATH-BHUIDHE — Liafuí a deirtear. Bhí an liath-bhuidhe
796orm le scannra — tógan sé ana-eagla chun an liath-bhuidhe a
797chur ar dhuine. Chuir sé an liath-bhuidhe orm — duine a shocruigh
798féin ar nós spride sa doiritheacht (doircheacht).

LIATH-DHEARG — Gné datha é sin. Liathghorm = bán-ghorm:
801gorm ná fuil láidir.

LÍGHIM — Bhí an cat ag líghe mo lámha = ag tabhairt na
804teangan di.

LÍNE — Tá líne mhór fén gcirc = an méid ubh go mbíon
807cearc ghuir 'na luighe ortha.

LÍNTÉAR — Slí chun uisce a thabhairt treasna fé bhóthar
810agus é scaoile ar aghaidh. Bíon siad i bpáirceana, leis, chun
811an t-uisce a thabhairt leó. Tá an gort so lán de líntéirí.
812Tá rud éigint ag stop an líntéara. Nó, linntéar.

LÍOBAIM — Deinean an bhó an gamhain do líoba. Tá sé
815líobtha (líopuithe). Tugadh líoba den dteangain dom —
816nuair a bhéadh scobhlaeracht ar siúl = scríob, leidhb, buille.
817

LIOBAR — Thug an fear liobar den hata, den dtúáille,
819dhom = buille de rud éigint bog a lúbfadh. Liobar de
820théadán, de scothán feamanaighe. Tugtar liobar ar an
821té a bhíon neamh-chruinn, neamh-shlachtmhar. Dá mbéadh an
822t-aer imithe as liathróid bhéadh sí 'na liobar. Bhuaileas
823liobar den leabhar, dem láimh, air = buille bog liobarnach.
824Thugas liobar don liathróid = buille neamh-chruínn. Thugas
825liobar fé — buille fé i slí ná béadh fhios agam cá mbuailfinn
826é, nó an mbuailfinn i n-aochor é.

LIOBARNACH — Nách liobarnach ataoí'n tu — dá dtuitfeadh
829leabhar as láimh dhuine. Bhéadh na lámha liobarnach dá mbéadh
830barraí na méireana crapaithe leis an bhfuacht.

LIOBÓG — Bean a leigean mórán gnóthaí trí n-a lámha.
833Ní bean ghasta í, agus leigean sí mórán neithe uaithi a
834choimeádfadh an bhean ghasta suas.

LIOCHTÁN — Carn cloch. Nó leachtán.

LÍOMÁNUIGHIM — Bhíodar ag líománú orm = ag eascainí
839go trom.

LÍOMÓIT — Tora buidhe cosúil le h-óráiste. Líomóid
842sa bhfoclóir.

LÍONÁIL — Tá líonáil ar bharra an uisce = snas gorm,
845nó aon tsaghas clúdaigh. Bhéadh ar bharra an tae dá mbéadh
846sí i bhfad stadaithe (stataithe), nó ar an dtobar. Deirtear
847níonáil, leis.

LÍONAIM — Tá an ioscóid ag líona, ag bailiú = an braon
850ag teacht ínti. D'fhanamair ar an gcarraig gur líon
851orrainn = gur líon an fhairrge isteach orainn.

LIONN DUBH — Galún leanna duíbhe.

LÍON-RUITH — Tá líonruith air = preabarnach 'na chroidhe:
856(go minic) mearathal. Tháinig líon-ruith agus mearathal orm
857nuair a chonnac an taidhse (taidhbhse) = scannra: léim mo
858chroidhe isteach im béal, agus dhein ana-phreabarnach Dá

mbéadh buachail ag foghluim conus snámh a dhéanamh thairicéóch
860sé a anáil i slí ait nuair a cuirfí isteach san áit doimhin é,
861agus thiocfadh líon-ruith air ar feadh leath-nóiminte. Bíon
862líon-ruith ar shean-duine i gcoinnibh an chnuic = builean an
863croidhe níos tiubha (tiúa) aige.

LÍONTÁN — Líon beag: nó, gabhlóg agus líon ar a barra,
866'na barra.

LIOPA — Tá liopa mo bhéil teinn = ceann de sna beóla.
869Liopa na cluaise = an chuid íochtarach di a bhíon bog leabhair.

LIPÍN — Bhíodar 'na lipíní maol-bháite, 'na lipíní báite:
872bhí sí 'na lipín mhaol-bháite: bhí sé 'na lipín mhaol-bháite — ag
873an gclagarnach bháistí = fliuch báidhte: chó fliuch is is féidir
874fliuch a bheith.

LIUCUIGHIM — Nó, liocuighim. Tá turtóga thall is i
877bhfus anso, ach dá mbéadh an áit liucaithe bhéadh sé go deas =
878ar leibhéal: leibhéalta. Táim á liucú = á leibhéalú.

LIÚDAR — Thugas liúdar dhó = buille bhais: buille den
881tslait: liúdar den maide: hainnse: ach ní cnag é.

LIÚTAR-ÉATAR — Cad é an liútar-éatar atá oraibh?
884= ana-screadaíl: ana-gheóin. Tháinig sé isteach agus
885liútar-éatar aige cá raibh na ba imithe = ana-screada
886glóir: screaduíl. Nó, liútar-léatar. Beidh sé 'na
887liútar-éatar i n-Éirin againn aríst muna ndeinfar socrú =
888tré-chéile: 'na phraisigh. Bhí sé 'na liútar-eatar idir
889ire is Sasana.

LOBHAIM — Tá na prátaí ag lobha, nó ag lobhachtaint,
892orainn. Táid lobhaite, nó lobhtha, cheana.

LOCH — Chuaidh sé fé loch = fé uisce — fear a léim isteach san
895uisce ceann ar aghaidh. Chuireas mo cheann fé loch-bíodh is
896ná béadh i gceist ach tobán uisce.

LOC — Saghas póna chun caorach. Gleann luic — sin ainm
899áite. Bhailigh na saighdiúirí na daoine isteach i n-aon loc
900amháin = áit 'na mbéadh daoine nó aon tsaghas ainmhithe
901teanntuithe isteach le chéile Bíon an pobal i n-aon loc

amháin nuair a bhíd istig i dtig Dé — istig sa tsáipéal
903(séipéal): ní gá dhóibh bheith brúite. Bíon na daoine agus
904na beithígh i n-aon loc amháin ar pháirc an aonaigh.

LOCA — Nó luca. Luca olla (olna) = lán do dhuirn di:
907an méid a thógfadh do lámh amach. Bhí lucaí cúráin (cúbhráin)
908le béal an mhadra, an chapaill: ar an bpórtar; ar
909dtráigh = blúirí beaga cúrain.

LOCÁISTE — Fuaireas locáiste ins na bróga = lagú:
912an méid airgid a maithtear. Fuaireas ar leath a luach'
913iad: ar leath a bhfiacha.

LOCHT — Ní hé do locht do luighead = má tá locht ort ní hé
916tu bheith ró-bheag é.

LÓCHTAINT — Ní raibh ann ach an lóchtaint ar a sé ar
919maidin indiu = geala an lae.

LOCHTUIGHIM — Tá an t-éadach rud beag bun-ós-cionn 'na
922dhath im shúile-se, ach ní lochtóch an méid sin é = ní h-aon ana-
923locht air é.

LOG — Leighe na log ort — eascaine é sin. Is tapaidh an
926leighe é; mar, nuair a thagan an ghrian, bhíon an log leachta
927imithe trim i gceann nóiminte agus gan aon phioc de fágtha.
928D'itheas, nó d'ólas, an iomarca, agus tá sé 'na log ar mo
929chroidhe = i n'ualach, stadaithe, ar mo chroidhe. Is mó a
930bhainean log leis an ndigh, agus an stalca leis an mbia.

LOGHA — Nách mór an logha nár cailleadh éinne anso riamh
933gan an sagart = fuascailt ó dhlí: tabharthas fé leith — ó Dhia
934anso. Sin é an logha fuair an cailín — dhá oíche sa tseachtain
935bheith saor aici = cead. Bíon loghana ag dul le paidreacha,
936leis.

LOGAL — An poll 'na mbíon an tsúil.

LOGARTHA — Tán tu ag féachaint lom logartha = log anso
941is ansúd ort: na pluic tuitithe isteach — agus na súile

súighte isteach sa cheann uaireanta. Oirean sé dos gach
943aon ainmhí.

LOIGÍN — Buaileadh anuas i loigín an bhaithis me = an lag
946a bhíon isteach sa cheann idir an mullach agus an t-éadan
947Ísleán seadh é a bhíon isteach i gceann an linbh go mór mór.

LOILÍGHEACH — Bó ar a bainne: bó a bhíon ag tabhairt
950bhainne.

LOINGEAS — Tá mórán loingeasa ag gabháilt an treó
953anois = árthaighe.

LÓIPÍN — Sneachta na lóipíní = sneachta lóipíneach:
956sneachta cáithte; sneachta a thuitean go breá bog.

LOISCIM — Níor loisc seana-chat é héinig riamh — toisc é
959bheith ró-aireach gasta chuige.

LOM — Níor chuireas lom díreach chun na h-oibre fós =
962díreach díreach. Chuir sé 'na luighe lom orm go raibh an
963ceart agam = 'na luighe go daingean. D'eirígheas lom
964díreach as an bpost = díreach ar fad. Táim ana-lom sa
965tsaol = ana-bhocht. Bhíos i bhfad ag faire ortha agus fuaireas
966an lom (ortha) sa deire chun iad a threascairt = an tseans,
967cothrom, caoi, faill. Níl sa méid adúbhart ach lom na
968fírine, lom an chirt = an fhírine ghlan; an ceart ar fad.
969Fuaireas an t-eiteach uaidh lom díreach. Coirce lom =
970cáithte, glan.

LOM-AOSTA — Tá sí lom-aosta = cuíbhsach aosta. Bíon
973duine amhlaidh nuair a bhíon an 40 fágtha 'na dhiaidh aige, an
974léim ag cailliúint, agus mar sin.

LOMA-CHAITHTE — Tá sí loma-chaite tréis a clann a
977thógaint.

LOMA-CHEART — Bhí an loma-cheart agam chun na páirce —
980bun-ós-cionn leis an éagóir agat-sa = an ceart ar fad.

LOMA-LEATH — Deineadh dhá loma-leath dem chamán =
983dhá leath lom díreach: dhá leath chothroma.
984

LOMHNÁN — Is éachtach an lomhnán fir é = bolg mór a
986bheith air: bíon a leithéid neamh-chúnláisteach agus tógan
987mórán slí. Ní dh'fhéadfainn a thuille a dh'ithe mar táim chó
988teann le lomhnán = ana-lán: ní dh'fhéadfadh a leithéid a
989thuille a chur siar. Lamhnán.

LOMRA — Tá lomra na gcaorach (nó na caorach) sa spéir,
992ar an spéir = scamaill mhóra bhána. Ach, bearra na gcaorach
993= scamaill chaola dréimreacha a chuirean deárthamh na
994caorach beárrtha ar an spéir.

LON — Raghainn 'on mbaile mór dá bhfuighinn an lon air =
997ciúineas idir dhá ghála: nó triomach idir dhá chith (cioth).
998Tá lon tagtha = stad báistí, gaoithe, is mar sin de. Thabharfá
999lon ar thamal saoire idir dhá bhobhta oibre.

LÓN — Lón síorruídhe = an Chomaoine a thógan duine ag
1002imeacht as an saol dó.

LONNA — Lonna an mhaide rámha = an áit go mbíon an
1005lámh air. Níos sia amach bíon an caol — caol an mhaide
1006rámha: agus níos sia amach arís an bhas. Cluas an mhaide
1007rámha seadh blúire leis héinig go mbíon an dola aníos tríd.

LONNUIGHIM — Cá mbíon na caoira ag lonnú aimsir an
1010bhrothail? = 'na gcómhnuidhe coitianta. Ní ceart duit bheith
1011ag lonnú an tíghe sin = bheith ag dul ann agus bheith ann, go
1012minic.

LORGAIREACHT — Táim cortha ó bheith ag lorgaireacht na
1015scine ó mhaidin = bheith sa lorg — lorg fada.

LOSCA — Tá losca doighe orm = an dógha a bhíon i gcroidhe
1018dhuine nuair a dh'íosan sé rud ná taithníon leis: bíon an
1019croidhe ag dógha.

LOSNA — Córda beag a bhíon ar an spiléar (spléar) agus
1022go mbíon baoite air agus dubháin. Losnaí.

LOT — Ní bheidh Rialtas Shasana sásta ár srón ar fad a

thabhairt dúinn gan lot éigint do chur ar an ngnó = é mhille, é
1026chur siar, i slí éigint.

LUACH — Tá luach an airgid, luach do chuid airgid, go maith
1029agat sa bhó a cheannuighis. Tá cheithre luacha ar gach aon ní sa
1030tsiopa san = gach ní bheith cheithre uaire níos daoire ná mar ab
1031fhiú é — nó, ná mar a bhí sé. Tóg leat na bróga ar £2 agus
1032beidh cheithre luacha an airgid agat (ionnta) — an siopadóir a
1033déarfadh le lé is leaga leat. Tá luach na bpúnt d'fheabhas
1034tagtha ort = ana-fheabhas. Torm, nó trom, luach tuistiúin
1035d' arán. Dá gcaithfá an tobac dhéinfadh sé luach mór de
1036mhaitheas duit = ana-mhaitheas. Is mór é luach na foighne = is
1037fiú mórán é.

LUADHAIM — Tá Seán agus Máire luaidhte le chéilig le
1040fada = geallúint phósta bheith eatora: geallta. Is oth go
1041deó liom é bheith luaite liom gur dheineas an droch-ní sin =
1042bheith ráite liom, curtha im leith.

LUADAR — Cuireadh deire le n-a luadar = le n-a lúth,
1045imeacht, réim. Bhain na dathacha dem luadar me. Níl
1046puínn luadair agam, nó ionnam = fuinneamh, coisíocht, siúl.
1047Dá mbéadh mo luadar agam is tapaidh a ghlanfainn an claidhe
1048— adéarfadh sean-duine crapaithe. Nár bhainidh Dia do
1049luadar díot. Sé an feall é nár baineadh dá luadar é le
1050h-aon phléar (piléar) amháin.

LUATH — Tá sé ró-luath an geimhre theacht fós. Is leath-
1053chuma liom cathain a thiocfair — leath-uair luath nó déanach.
1054Tán tu luath láidir lúthmhar (lúfar) = tapaidh.

LUATH-BHÉALACH — Táid ana-luath-bhéalach = ana-thapaidh 'na
1057gcainnt. Tá an luath-bhéalaighe ón ndúchas aca.

LUATH-ÍNTINEACH — Táim luath-íntineach = tapaidh im'
1060aigne: tá luath-íntin agam. Lua-thíntineach a deirtear.

LUATHUIGHIM — Luathuigh ort, nó leat = brostuigh, cuir anam
1063ionnat héinig. Caithfar an clog do luathú = do chur chun
1064cinn. Luathaigh an óspairt sin chun na h-uagha an fear bocht.
1065

LÚB — Tán tu im lúib = im chómhacht. Táim i lúib = i
1067ngreim, i gcruadh-chás. Tá an leabhar léighte agam ó lúibh
1068lúib agus ó chlúid clúid = ó thosach deire: gach leathanach
1069riamh de. Is fearr an chú a bhíon sa tsiúl ná an chú a bhíon sa
1070lúib = ceangailte. Níl aon lúb ar lár ar an gcainnt, ins
1071an gcainnt, sin — nó i n-éinní = aon rud amú, bun-ós-cionn.
1072Ní hé a thoil féinig i n-aochor a dheinean sé mar tá sé ró-mhór
1073i lúib Sheáin Bhuidhe = fé n-a láimh: 'na ghreim, ag brath air.
1074Tá lúb as an slabhra, as an stoca. Tá an lúb istig ag an
1075athair sa mhac, ag éinní i n-éinní eile = cion aige air. Lúb
1076ar lár is gairid go mbeidh 'na pholl — sean-fhocal. Bhíos i
1077lúib a 40 ins na cártaí, ach níos thógas an cluiche 'na dhiaidh sin.
1078Chaitheas pinginí maithe ar chleas na lúb lá an aonaigh. Táid
1079chó cam le cleas na lúb = cam go maith. Tá lúb mhaith bhóthar
1080(de bhóthar) as so tímpal go dtí an Scairbh. Lúb ruthaig =
1081an saghas lúibe a cuirtear fé mhuineál dhuine nuair a bítear á
1082chrocha. Ach, snaidhm ruthaig = an tarna snaidhm a chuirfá id
1083bhróig. Dá dtabharfá fé bheith chó mór lúb istig san nGao-
1084luinn agus atán tu sa bhothántuíocht bhéadh sí agat = chó mór
1085ceangailte isteach ínti. Tá ana-lúb istig agam sa gcapal
1086san = ana-fhonn bheith orm é bheith agam: ana-chion agam air:
1087ana-dhúil ann: ana-leisce scarúint leis.

LÚBAIM — Bhí sé ag lúba is ag lúbarnaigh = an chamastuíl
1090sa tsiúl aige: gach seift á dh'imirt aige a d'iarraidh teacht as
1091cruadhchás. Coir is lúba a dh' fhuascail amach as an bpríosún
1092= seifteana.

LÚBAIREACHT — Bhí sé ag tabhairt gach aon chor agus
1095lúbaireacht uaidh san áiteamh = ag casa is ag lúbarnaigh ar a
1096dhícheal toisc a bheith ag dul air (ag dul na choinnibh).

LÚDRACH — Tá an chómhla, an doras, ar a lúdracha =
1099crochta: ar na pocáin: oiriúnach le h-í, h-é, dh'oscailt
1100isteach nó a dhúna amach. Baineadh an chómhla dá lúdracha =
1101na rudaí ar a ndeintear í chasa. Casan sí ar a lúdracha.
1102Cuir an doras ar a lúdracha. Tá sí dá lúdracha = gan
1103bheith ar na lúdracha.

LUG — Leighe na lug ort = log.
1106

LUID — Níl oiread is luid den éadach, de sna balcaisí,
1108ortha = faic. Níl luid móna, prátaí, agus mar sin de,
1109againn = níl aon bhlúire de sna h-earraí sin. Níl luid
1110againn = níl seóid-a-bharra, faic.

LÚIDÍN — Bhí sé fliuch báite ó lúidín a choise go mullach a
1113chinn.

LUIGHIM — Cuirim gach ní fé luighe na faoisdine seo = fé
1116bhráid: fé fheidhm. Chuireas gach ní fé luighe m'fhaoisdine don
1117tsagart. Níl sé chun luighe leis an gcreideamh gallda =
1118ní luighfidh sé isteach leis: ní ghlacfaidh é: ní iompóidh air.
1119Luigh bás a mháthar ana-mhór ar a chroidhe = ghoill. Tá Seán
1120luite (luighte) ana-mhór chun an óil, leis an ól, le déanaí.
1121Ní féidir Béarla a chur 'na luighe ar an mbaile seo = a chur
1122i bhfeidhm. Luigh sé ró-mhór leis an nGaoluinn sa tslí gur
1123bhris ar an sláinte aige. Bhí sé ag luighe a shúile orm =
1124ag caocha. Más áil leat an gnó so a chríochnú fé n-a sé, ní
1125mór duit luighe amach ort héinig = an méid is mó is féidir
1126leat a dhéanamh (mar a bhéadh buachail ag rith). Ní mór dó
1127luighe amach air héinig chun coimeád chun tosaigh = bheith ar a
1128dhícheal. Is fada a bhíomair ag cur chuige, ach táimíd luite
1129chuige anois = tá tosnuithe againn air dáríribh. Luigheamair
1130chun cainnte le n-a chéilig = thosnuíomair (go dúrthatach).
1131Bhí an tsúil luite aige uirthi. Tá an tsúil cnagtha (cnacaithe)
1132aici air = luite, iadhta. Tástáil na bróga ort féachaint
1133an bhfuilid ag luighe go maith ort, ar do chosa. Táim luite
1134amach ar é dhéanamh = beartuithe, meáite (meághaite).

LUIGHEACHÁN — Tá ana-luigheáchán aige sin leis an ól =
1137luighe — ach é bheith níos láidre: bíon sé ag luighe i gcómhnuí.

LUIGE-SHEÓIL — Tá luighe-sheóil ar an mbád = í luite ar a
1140cliathán: leath-cheann uirthi. Tá luighe-sheóil ar an ualach =
1141leaga aige go dtí taobh éigint: leath-cheann. Tá luighe-
1142sheóil maith ar Phádraig aníos chúghainn = é ag siúl cam agus
1143leath-cheann air.

LUIGÍOCHT — Nó, laigíocht. Tá luigíocht éigint orm indiu
1146= me bheith ag braistint lag.
1147

LUIMEACHT — Tán tu ag dul i luimeacht = i dtanuíocht, ag
1149cailliúint na feóla.

LÚTÁIL — Bhí an madraí ag lútáil orm, nó liom. Bhí an
1152cailín agus an buachail ag lútáil ar a chéile = ag déanamh
1153caradais le n-a chéile. Bíon na h-iascairí ag lútáil leis an
1154iasc nuair a bhíd sa líon = á mbaint amach as na mogaill is
1155an líon: á láimhseáil. Bíon lútáil mhór ag leanúint an ime
1156sar a mbíon sé ullamh. Aon uair a bhím díomhaoín bím ag
1157lútáil leis na leabhartha = á bhfoghluim, á gcur tharam: á
1158láimhseáil. Bíon an feirmeóir ag lútáil leis an gcré, an
1159cócaire leis an mbia, agus an madra le duine — le n-a dhá
1160lapa tosaigh. Is mó lútáil a bhíon fachta ag an gcoirce sar a
1161mbíon sé sábhálta.

LUTHARNACH — Tá mórán lutharnaighe ag fás sa ngáirdín
1164= salachar: buachaláin bhuidhe agus cupóga agus gach aon
1165tsórt: nó an féar féin.

LUTHÓG — Luthóg phrátaí = dorn prátaí a cuirfí isteach san
1168(fén) ngríosaigh. Tá luthóg sa teine agam.

M

MAC — N'fheaca aon mhac máthar ba mheasa ná me héinig
1173= éinne. Ní mac do t'athair thu = nílean tu cosúil leis.
1174Sé Liam mac a athar mar a chaithfeadh sé amach as a bhéal é =
1175sé an t-athair 'na steile-bheathaidh é. Ó Mhac Uí Mhathúna a
1176fuaireas an focal.

MÁCHAIL — Ní dheinfeadh braon báistí máchail d'éinne =
1179díobháil. Sin é an t-aon mháchail amháin atá agam ar an
1180áit é bheith ró-fhada ó láimh = locht. Bhí seacht máchailí an
1181tslé (sléibhe) air dar leis féinig = gach aon tsaghas. Ní
1182h-aon locht ar an mbó an mháchail bheag san. Níl aon máchail
1183ar an bhfeóil = aon rud bun-ós-cionn.

MÁCHAILÍGHIM — Tá an prátaí seo máchailithe ag an
1186sioc = máchail ortha: díobháil déanta dhóibh.
1187

MACALLA — Tá na Gearmánaigh ag baint macalla as na
1189Sasanaigh = ag baint cheóil asta; á thabhairt dóibh go bínn:
1190ag baint rammsaigh asta.

MACÁNTA — Chreideas go macánta deimhnitheach é = go
1193fíor. Tán tu ag dul as go macánta = gan aon bhréag. Tá
1194an leanbh mín macánta = gan bheith crosta malluithe. Nuair
1195a deintear an neanntóg a bheiriú bíon sí macánta, mar
1196bainean an beiriú an nimh aisti. Madra macánta = ná
1197fuil malluithe, nímhneach.

MACHTNUIGHIM — Mhachtnuíos nuair a dh'fhéachas ar dtúis
1200gur fear a bhí ann = chuímhníos (chuímhnígheas). Is deacair
1201aon difríocht a dh'fheiscint eatorra, ach ar mhachtnamh cruínn
1202dhéinfá beagán beag amach = tréis machtnamh cruínn a
1203dhéanamh.

MÁDH — Cárta a bhíon ar aon dath amháin leis an gcárta a
1206iompuightear ar barra. Sin é an má is mó a bhíon ar na
1207cártaí = a bhíon istig, a bhíon ar imirt. Cad tá 'na mhá?
1208Cad ba mhá mór ann? = cad é an cárta a bhí 'na mhá mór?
1209Fuair sé an má mór orm = fuair an lá, an fear maith, orm.
1210Máite (máidhte) ar fad atá im dhorn-sa agam. Tá chúig
1211mhá, sé mhá, seacht má, agam = an oiread san de dhath an chinn.
1212Tá hartana 'na má an trus so. Bhí naoi na má agam = an
1213cárta go raibh naoi marcana air. Tá aon an mhá agam.
1214Agus deirtear — seacht a' mháig (an mháidh) bíon sé ádhmharach.

MADRA — Madra gaoithe = gaoth mhór láidir. Ar an
1217slí chéadna madra taoide = taoide mhór láidir. Nó,
1218madra gaoithe = sórt scamall a bhíon ar an spéir a theas-
1219bánan gaoth i gcómhnuí agus a thugaid leó í: scamaill chaola
1220bhána go mbíon cosa fútha. Bíon gaoth ortha = cuirid gaoth
1221i n-úil: tugaid an ghaoth leó.

MAGA — Ní cúram mar mhaga é sin, ach cúram le h-éifeacht
1224= cúram go mbíon éifeacht ann.

MÁGÁINE — Níl mágáine ort = níl pioc, puínn, faic,
1227seód-a-bharra. Níor dhein an fuacht ná an fliuchán mágáine
1228liom = níor dhein éinní riamh. Níor dhein an fuisce

mágáine liom = aon droch-ní: níor eirigh sa cheann agam.
1230Ní bhfuaireas mágáine ar an mbó = éinní gur fiú é dh'áireamh.
1231Níl mágáine fágtha agam tréis na gcártaí.

MAIDE — Níl i Máire ach maide marbh = duine gan bhrí,
1234gan anam. Maide siúicre: maide dubh siúicre. Maide
1235lámha = maide siúil. Tá sé 'na mha de marbh ag an mthal.

MAIDE I N-UMAR — Maidinumar a deirtear. Tá
1238maidinumar (de ghnó) le déanamh againn = go leór agus
1239breis. Tabharfaidh sé maidinumar dom é seo a chríochnú =
1240mo dhóthin go maith-agus breis. D'fhág an sagart maidi-
1241numar agam, nó orm. Conus? an méid seo bheith déanta
1242agam uair a' chluig, i n-uair a' chluig (aimsire). Nuair a
1243gheibhean fear an tíghe bás, cig, fágan sé maidinumar ag,
1244nó ar, an gcuid eile = breis gnótha nó achrainn. An maide a
1245bhíon i n-umar bíon sé á chasa i gcomhnuí, agus ní bhíon deire go
1246deó leis an nglór a dheinean sé-fé bhun é thógaint amach.
1247mar sin is cúis achrainn agus duaidh é i gcómhnuí.

MAIDIN — Cad a thug anso thu chó moch sa maidin: an
1250t-am so de mhaidin?

MAIDIR — Ní mór duit bheith maidir le gach éinne anso =
1253ar nós gach éinne: ar aon imeacht amháin. Ní maith le mórán
1254daoine an socrú san, ach maidir liom-sa de — = chó fada
1255liom-sa de: chó fada is a bhainean an scéal liom-sa. Nílean
1256tu go h-olc maidir le Gaoluinn = chó fada le Gaoluinn.
1257Cuir síos an Ghaoluinn agus an Béarla maidir le chéile =
1258ar aon imeacht amháin le chéile: ar aghaidh a chéile amach:
1259agus mar sin de. Chuir ag obair maidir le chéile iad. An
1260dá chléibh atá ar an asal táid maidir le chéile = i n-áireamh
1261a chéile: chó beag is chó mór le chéile. Dein an dá chíste
1262maidir le chéile = chómh-thoirt: dein chómh-thoirt iad. Tá
1263finneóga an tíghe maidir le chéile. Tá an dá chléireach
1264maidir le chéile i bpost ach nílid i dtoirt.

MAIG — Tá maig ar mo hata = leath-cheann. Tá maig ar
1267mo cheann, ar mo mhuineál = cas mí-nádúrtha tóirtéiseach:
1268leath-cheann.
1269

MAIGHDEAN — Maighdean bhuaille = bó ná raibh aon laogh
1271riamh aici. Caoira nár rug uan riamh, agus mar sin.

MAIGIÚIL — Nách maigiúil an blúire beag fir é? — fear
1274go mbíon maig air.

MÁILE — Tá gach aon mháile den bhfear san cúmtha córach
1277= blúire, cuid, páirt. Tá gach aon mháile dem rothar
1278briste. Níl aon mháile a bhainean liom ná fuil imithe ar
1279fuaid an bhaile = gach éinní dá mbainean liom. Má bhrisean
1280aon mháile den inneall tá an gluaisteán 'na stop. Tá an
1281máille seo briste ar mo bhróig, an máile seo dem bróig —
1282an strupa thiar, ceann de sna súile, aon pháirt di. Máilí
1283seadh casúr, siséal, corrán, speal. Tá a lán máilí sa
1284tseómra so = mórán neithe.

MÁINEÁIL — Bíon duine ag máineáil nuair a bhíon sé
1287ag imeacht go mall: ag cur na coise thar an gcois eile:
1288nó, nuair a bhíon sé ag gabháilt gho mall d'éinní. Nílean sí
1289ach ag máineáil ar fuaid an tíghe = gan puínn anama bheith
1290ínti. Cuir uait an mháineáil siúil sin agus brostuigh. Ag
1291máineáil ar an litir sin atán tu = á scríobh go mall ríghin.
1292Ag máineáil ar éinní, le h-éinní.

MAINGISÍNÍ — Tá cuid mhaith maingisíní ar an mbórd
1295agam, sa mála = neithe. Ní raibh mórán maingisíní ag an
1296sróinséar san: ní raibh aige ach aon cheann amháin = málaí,
1297giúirléidí.

MÁINLÉAD — Máilléad a deirtear. Sin casúr adhmaid
1300a bhíon ag buala siséal agus armáil eile. Tá ceann máilléid
1301ar Thomás = ceann adhmaid: ceann mór gan tairbhe: gan
1302puínn istig ann, dall.

MAIRBHNE — Mairn a deirtear. Fuair a fear bás
1305agus bhí sí ag déanamh mairne ós a chionn = ag gol is ag caoine.
1306Ba bhreá an mhairn a dhein sí = ranna géara bróin. Marbhna
1307sa bhfoclóir.

MAIRC — Tá na páipéirí go léir ar mhuin mhairc a chéile
1310agat ar an mbórd = anuas ar a chéile, agus trí n-a chéile.
1311

Bhris an t-árdán agus thuit a raibh air anuas ar mhuin mhairc
1313a chéile = anuas ar a chéile gan aon eagar. Nuair a bhíon an
1314iomarca i naomhóig bítear ar mhuin mhairc a chéile ínti =
1315brúite ar a chéile. Bíon na siopadóirí ag buala seacht
1316n-oiread anuas sa mhairc ar gach éinní a bhíon aca = ag éileamh
1317ana-airgid ortha. Tá an dúthaig (anuas) sa mhairc ar na
1318bróga nua atá tagtha = dírithe ortha: ana-éileamh aca ortha.
1319Tá an sagart sa mhairc orm a d' iarraidh focla a mhíniú dhó.
1320bíon gach éinne sa mhairc ar an nduine bocht = anuas i
1321mullach an chinn air. Tuigim go bínn go bhfuilean tu sa
1322mhairc ar an mbeagán beag feóla, ach níl a thuille agam.
1323Tá £20 sa mhairc orm i leabhar an tsiopadóra = im choinnibh.

MAIRG — Ní chuirfeadh sé aon mhairg orm siúl as so go
1326Luimneach = teinneas: níorbh éinní liom é dhéanamh. Níl
1327aon mhairg sa tsaol orm = níl éinní ag déanamh trioblóide,
1328buartha, dhom. Bíon cúram agus mairg ar an nduine
1329saibhir = teinneas: rud éigint ag dógha a ghirbe: ní bhíon sé
1330ar a thoil. Is mairg a dh'iarrfadh ciall ar leanbh.

MAIRIM — Bead ar an aonach so chúghainn má mhairim
1333beó. Sé an tath. Seóirse atá chúghainn má mhairim beó =
1334chó cinnte is atáim beó. Go mairir is go gcaithir is nára
1335fada go stracair — le duine a gheóbhadh ball nua éadaigh.
1336Beidh an aimsir bhreá ann fós an té a mhairfidh = pé mhairfidh:
1337don té a mhairfidh. Go mairir do chluth (culaith) nua = go
1338mairir chó fada léi. Go mairidh sibh bhur gclann óg — le
1339lánamha (lánúa) go mbéadh bunóc tagtha ar an saol dóibh.
1340Tá obair aca ar mhaireachtaint = ní ró-fhuiriste dhóibh é. Slí
1341mhaireachtaint. Mhaireas ar arán is bainne = b'in é mo
1342chothú. Mairfeam (mairtheam), nó mairfimíd, araon bliain
1343eile — deirean duine nuair a bhéadh sé ag oscailt a bhéil chun
1344rud a rá díreach nuair a bhéadh duine eile á rá = bhainis an
1345focal as mo bhéal.

MAISCEALACH — Nách maiscealach an cailín í? = breá,
1348deas, naoidheanta.

MAISE — Seo dhuit púnt agus gura maith an mhaise dhuit
1351é. Tán sibh ag imeacht i mbun slí bheatha díbh féinig agus
1352gura maith an mhaise dhíbh é. Beidh Gaoluinn do dhóthin agat

go deó, gura maith an mhaise dhuit í. Thóg na cruitíní teine
1354agus ba mhaith an mhaise ag Seán é, do léim sé i n-áirde
1355agus mhúch iad.

MAISLE — Tá Gaoluinn gan mhaisle gan mháchail agat =
1358gan locht ar bith. Mhuise, maisle is máchail chúghat, a 'mhadáin.

MAIST — Is éachtach an mhaist adhmaid, árthaigh, í sin =
1361alpachán mór: bun maith, reamhar, cruínn.

MÁISTIR — Táim im báistir ort sa nGaoluinn = níos
1364fearr ná thu. Tán tu id mháistir ar do ghnó = ábalta go
1365maith ar é dhéanamh: nó, tu héin do mháistir héinig tímpal
1366air.

MAITH — Thuigeas focail mhaithe den nGaoluinn uaidh =
1369roinnt mhaith di. Tá a maith héin i Nóra = maitheas. Ní
1370maith liom ná rabhas ann = b'fhearr liom go mbéinn ann.
1371Ní bhfuaireas aon mhaith as an obair a dheineas = tairbhe.
1372cáil (cá bhfuil) an fear maith agaibh, nó oraibh, a dh'fhéadfadh é
1373sin a dhéanamh? Níl aon mhaith ag dul ar an mbreóiteachán
1374= aon fheabhas. Tá sé ró-imithe agus ní féidir leis aon
1375mhaith a dhéanamh anois = aon bhiseach do theacht air. Dhein
1376Seán ana-mhaith orm = dhein rud a chuaidh go mór chun tairbhe
1377dhom. Tháinig dhá shúil mhaithe mhóra dhó nuair a dh'fhéach sé
1378orm = iad a bheith mór go maith. Duine gan mhaith, gan olc,
1379gan sult, gan greann. Is fearr an mhaith atá ná an mhaith a
1380bhí = dearúdtar an mhaith a bhí, nó a deineadh. Dhein an lá
1381indiu ana-mhaith = ana-mhaitheas (sé seo is gnáthaighe). D'imigh
1382an fheóil gan mhaith mar ná raibh éinne chun í dh'ithe = i bhásta.
1383Níl aon mhaith chóir ar Shéamas fós = aon ana-mhaith; níl aon
1384fheabhas ceart tagtha air. Ní mór an mhaith iad na seana-
1385phrátaí anois. Chuala an focal úd có maith le h-é dh'fheiscint.

MAITHEAMHAIL — Duine neamaithiúil (neamh-maithiúil) =
1388duine neamaitheasach: gan bheith áisiúil chun éinní a dhéanamh
1389d'éinne eile.

MAITHEAS — Bhí sé breóite is níl sé ag déanamh puínn
1392maitheasa fós = níl mórán feabhasa ag teacht air: nó, níl sé
1393ag déanamh puínn den obair fhóghanta fós. Níl aon mhaitheas

air fós = feabhas. Ach, níl aon mhaitheas ann, ná ní raibh
1395riamh = tairbhe — lasmuigh de bhreóiteacht ar fad. Táim i
1396ndeire mo mhaitheasa = tá deire mo mhaitheasa agam: gan
1397aon mhaith a bheith ionnam feasta. Tá ana-mhaitheas ag
1398teacht orm le déanaí. Níl éinní á ithe agam atá ag dul
1399chun aon mhaitheasa dhom = ag déanamh aon tairbhe dhom.
1400Nílim ag casa ar aon mhaitheas fós = gan aon mhaitheas ag
1401tosnú ar theacht orm.

MAITHIM — Tóg t'aimsir agus beidh braon beag cruaidh
1404againn. Ó! maithim dhuit: ní bheidh = ní gá dhuit é: ní
1405chuirfead d'fhéachaint ort é: ní bheidh, ná é. Raghaimíd ag
1406goid caorach, a Mhichíl. Ach! má sé sin an saghas thu maithim
1407dhuit feasta = ní bheidh aon bhaint agam leat feasta. Dein-
1408fimíd paiste beag oibre aríst tráthnóna. Gabhaim párdún
1409agat, a dhuine: maithim dhuit aríst indiu = ní bheidh aon
1410bhobhta eile againn indiu aríst.

MÁITHREACHA — Thóg na tóirthneacha as mo mháithreacha
1413me = bhain ana-phreab asam: bhain dem buínn me. Nó,
1414dem báithreacha. Thóg sé óm báithreacha me nuair a chuala
1415an droch-scéal = tógadh i n-áirde ó thalamh me go maith.
1416bhain an tiarna talún dem báithreacha me = bhain treascairt
1417asam: bhain seilbh na talún díom.

MÁLA — Tá gach aon chleas sa mhála aige sin = gach aon
1420chleas riamh. Mála an éithigh = mála go gcuirfí ticéidi
1421isteach ann, ceann díobh marcálta agus duais le fáil ar an
1422gceann san dá ráineóch go dtabharfá an ceann san leat:
1423mála go mbíon seans mar sin ag baint leis na rudaí a
1424bhíon ann.

MALABHAIR — Tá sí (an fhairrge) 'na malabhair = an
1427taobh eile den rabharta — nuair ná bíon aon ana-fhuinneamh
1428ag baint leis an dtaoide. Tá an mhalabhair ann an aimsir
1429seo.

MALAIRT — Tháinig malairt cruit ort ó chonac cheana
1432thu = crot eile — péaca crot ar feabhas nó crot ar olcas é.
1433Tá mhalairt cruit air ná raibh air. Thugas pleannc dó ar
1434mhalairt an tarna focail = sar a raibh puínn aighnis déanta

againn. Uaireanta gheóbhfá malairt ainmneacha tugtha ar
1436dhaoine = níos mó ná aon ainm amháin. Tá daoine adeir ná
1437fuil malairt aon áite ann ach an áit a chíon súil an pheacaigh =
1438ná fuil ann ach an domhan so a chímíd. Níor bhéidir liom an
1439gnó a dhéanamh ar an gcuma san agus chaitheas malairt slí
1440d 'oibriú = slí eile. Thug sé leabhar dom agus thugas
1441leabhar dá mhalairt thar n-ais dó = leabhar eile a mhalairt
1442de leabhar. Ní h-é mo pheann féinig atá agam ach
1443peann dá mhalairt. Scríobhas an litir i malairt seómra
1444leis seo = seómra nách é seo. Bíon earraí ag imeacht ar
1445malairt = á malartú — mála coirce, cig, do thabhairt ar an
1446oiread san prátaí. Dhein sí amhlaidh mar ná raibh fhios a
1447mhalairt aici = aon eólas eile. Bíon malairt éadaigh ar
1448sagart le daoine eile. San aragóint bhí daoine á chómhrac
1449so agus daoine eile ag cómhrac a mhalairt = ag cosaint, ag
1450cur i n-úil an taobh eile den scéal. B'éigin do malairt
1451bóthair a thabhairt air féinig ag fille abhaile dhó = bóthar eile
1452a thógaint. Mar sin a thárlaigh ach ní bhéadh súil le n-a
1453mhalairt agat = le h-éinní eile. Tá focal á mhalairt sin á
1454úsáid anso = a mhalairt sin d'fhocal. Bím i malairt áite
1455gach aon lá.

MALARTUIGHIM — Malartóchad mo scian leat ar do
1458thop = tabharfad duit mar mhalairt ar —. Malartuímíst
1459(ár) hataí. Malartóchad hata leat. Deinimíst hataí do
1460mhalartú.

MALLA-BHOG — Uisce malla-bhog = bog-the: casta ó bheith
1463fuar. Mar sin a bhíon bainne na ngamhan — sé sin, an bainne
1464a tugtar dóibh.

MALLUITHE — Níor mhaith liom bheith san áit is malluithe i
1467n-Éirin — ní gá dhom dul i n-aon tír eile = san áit is crosta,
1468is feargúla, is mó droch-mhianach — gan trácht ar aon tír eile.
1469Fear beag malluithe = crosta: gur fuirist é thógaint, é
1470chur chun feirge. Cuir uait an mhalluitheacht.

MÁM — Lag talún i maolchnoc, nó idir dhá chnoc

MANGALAM — Níl orm indiu ach mangalam bríste,
1475casóige; mangalam aon ní = rud a bhéadh reamhar thar

ceart. Ins an mangalam bríste bhéadh an mianach tútach
1477reamhar. Tugtar mangalam, leis, ar rudaí a bhéadh measctha
1478trí n-a chéile — leite is arán is ím, cig, trí n-a chéile. Tá
1479an phuirseach (praiseach) 'na mangalam = ana-reamhar —
1480níos raímhre ná an leite 'na cáilíocht féinig.

MANNTA — Tá mannta sa sciain = mannt. Manntaí.

MANNTACH — Bhéadh an abairt maol manntach gan an
1485spalla san do chur isteach = rud a bheith i n-easnamh uirthi.

MANNTÁIL — Ní rabhas ag ithe faorúil ach ag manntáil
1488liom = ag bainnt mannta beag as an mbia anois is aríst:
1489ag ithe go mall: ag gliúmáil le bia.

MAOIDHIM — Ní mhaoidhim a bheatha uirthi mar níl aon ana-
1492shuaineas aici. An cailín ná maoidhtear is minic gurab
1493í is fearr = ná moltar: ná bítear ag maoidheamh aisti.

MAOIDHTEACH — Ní gá dhuit bheith chó maoidhteach san orm =
1496ag maoidheamh rud éigint orm.

MAOINEACHAS — Tá maoineachas ós meón (meódhan) orm
1499i ndiaidh mo chéile fóghanta = cumha: brón: cuirean sé pian
1500im chroidhe. Chuirfeadh sé maoineachas ort, chuirfeadh chun
1501maoineachais thu, bheith ag féachaint ar na páistí bochta gan
1502bróga gan éadach gan teine = bhéarfadh sé greim isteach ar do
1503chroidhe. Chuir sé ana-mhaoineachas orm a chlos go raibh óglaoch
1504éigint sínte. Lúthgháir (lúcháir) an taobh eile. Tháinig
1505maoineachas orm. Bíon an scéal amhlaidh uaireanta aige
1506sna seandaoine ag cuímhneamh dóibh ar an neart agus an
1507fuinneamh a bhí ionnta.

MAOL — Tá an t-uisce ag beiriú thar maol amach = thar
1510faor pé árthaigh 'na bhfuil sé. Duine maol macánta seadh
1511(leanan an dá fhocal a chéile) = duine ná béadh ró-ghéar:
1512ná bíon ró-mhaith chun dul i gcóir a choda nó a chirt: chun a
1513cheart a chómhrac, ná an t-anncheart a dhéanamh ar dhuine
1514eile. Fear bocht maol macánta símplí ná labhran puínn —
1515bun-ós-cionn leis an gcabaire.
1516

MAOLÁN — Nách tusa an maolán! = duine maol — ar aon
1518tsaghas slí. Tán tu ag imeacht id mhaolán ó mhaidin = gan
1519hata, gan chaipín. Maolán cnuic = cnoc ná béadh géar, ach a
1520bhéadh maol 'na bharra.

MAOL-BHRISTE — Tá tonnuíocha maol-bhriste sa bhfairrge
1523indiu = an bárr agus an faor imithe dhíobh. Bíd mar sin
1524i gcómhnuí ar an dtráigh.

MAOLCHLUASACH — Nuair a bhagruíos ar an madra rith
1527sé uaim go maolchluasach = na cluasa scúite leagtha luite
1528siar aige ar a cheann.

MAOLOBHAR — Saghas péiste agus clúmh dubh air. Dómh-
1531naillín an chlúimh: Seáinín an chlúimh. Bíon sa chabáiste,
1532agus mar sin tímpal.

MAOLUIGHIM — Ba cheart duit maolú ar an obair = í
1535thógaint bog: gan bheith ag gabháilt di chó géar. Bhíos ag
1536maolú an droch-scéil dó = á dhéanamh bog: ag baint an fhaoir
1537de. Ach, bhíos ag géarú an scéil = an taobh eile. Beidh
1538easba páipéir ort muna maolóir an peann = í thógaint
1539mall i gan oiread siúil bheith fúithi. Tá an ghaoth ag séide
1540isteach orainn, ach má dhúnan tu an fhinneóg deinfidh san
1541maolú. Tá maolú ag teacht oraibh = gan sibh a bheith chó géar
1542chó fuinniúil agus a bhíomhair. Tá suaineas oraibh go fóil, ach
1543béidir go ngéaróidh sibh.

MAORGA — Cailín maorga = mín, macánta, deas: scéimh
1546bhreá uirthi: pléisiúrtha. Tá an taoide maorga ciúin.
1547Lá breá maorga = gan locht, gan cháim.

MAOTHAL — Sí an mhaothal céad bhainne na bó tréis beirthe
1550dhi.

MAPA — Tá mapa maith gruaige air = mothal. Tá
1553mapa maith sróna ort = srón mhaith reamhar. Tá mapa
1554breá tarraidh agam = ball a leibhéalan tarra ar bharra
1555tíghe nó ar bhád.

MAR — Deinfead an gnó mar is fearr a dh'fhéadfad =

chó maith is (sa tslí is fearr) a dh'fhéadfad. Is fearr fé
1559dhó mar d'eirigh leat sa scrúdú ná mar d'eirigh liom. An
1560mbeidh mórán ar an rínce anocht? N'fheadar: ní bhead-sa
1561mar éinne amháin = mise aon duine amháin ná beidh. Tá
1562an obair déanta go bínn agat mar an gcéad uair a thugais
1563fé n-a leithéid = don gcéad iarracht: don gcéad uair a
1564thugais —. Bhí sé ag obair mar a dh'fhéad sé = chó maith is
1565a dh'fhéad sé. "Bhí Seán ar an rínce aréir. Mar ná raibh.
1566Mar do bhí." Paiste áitimh é sin.

MAR-A-CHÉILE — Bé an dá mhar-a-chéile dhuit bheith ag
1569cainnt leis nó ag cimilt do mhéire de chloich = ba mhar-a-
1570chéile an dá ghnó. Bhí an dá cheannathóir ag tabhairt mar-
1571achéile ar an siorrach (searrach) = aon airgead amháin.

MARATHÓIR-Saghas luinge é sin a bhíon ag obair aimsir
1574chogaidh ag cosaint árthaighe eile.

MARBH — Cailleadh é i n-am mhí-mhairbh na h-oíche = ar uair
1577an mheádhon-oíche. Tá sé i n'am mhí-mhairbh na h-oíche anois.
1578Tá mí-mhairbh na h-oíche ann — an t-unúmha atá ceapaithe do
1579sna púcaí. Le h-anam an mhairbh = an duine atá marbh.
1580Aonach ana-mharbh ar stoc do b'eadh é = gan aon éileamh bheith
1581ortha. Thuit sé fuar marbh. Bhí mara-leanbh (marbh-leanbh)
1582aici = a tháinig marbh ar an saol. Níl aon phioc den léighean
1583marbh im cheann, ná den bhfeóil mharbh ar mo chnámha = is
1584féidir liom earruíocht a bhaint asta araon. Tháinig an
1585ghráin mhairbh agam ar an dtobac = ana-mhór. Tá's agam ná
1586fuil aon teine chóir thíos istig mar níl ach mara-ghal (marbh-
1587ghal) ag teacht as an simné. Is cuma liom mo bheó nó mo
1588mharbh = me bheith beó nó marbh. Uisce marbh = ná béadh ag
1589rith. Pian marbh = ná bíon géar, ach fanan sé. Ní fhágfad
1590an gnó so ach marbh = nuair a dh'fhágfad é bead marbh. Ní
1591chothuíon na mairbh na beó. Bhí an leanbh marbh á bhreith dhó.
1592Feóil mharbh = a bhíon ar crith: gan mhaith, gan fuinneamh.

MARBHÁN — Duine neamh-anamúil, marbhánta: ná béadh
1595fuinneamh ann: mall chun bídh.

MARBHÁNTA — Tá sé ana-mharbhánta ann féinig = marbh:
1598neameó (neamh-beó).
1599

MARBH-CHAT — Nách tu an mara-chat ag gabháilt don mbia!
1601= duine ana-mhall: duine ná béadh éinní déanta go deó
1602aige.

MARBH-SHRUTH — Mara-shruth. Taoide shocair. Má bhíon
1605an taoide ag gabháilt andeas beidh mara-shruth ar an dtaobh
1606thuaidh den oileán. Bhéadh i ndiaidh árthaigh, leis, beagán.

MARBHUIGHIM — Ag marú éisc a thugan sé an lá. Tá a
1609mharú san agam — marú an chárta san = cárta níos fearr ná
1610é. Tá marú na gcártaí go léir agam. Mhairbh sé mo rí
1611breá leis an aon. Bíon marú againn ach cioca againn a
1612bhíon ceart = ana-aighneas: ana-chlampar. Thugas marú an
1613daimh dhó = marú maith: buala bínn. Cad a mhairbh me ach
1614ag tabhairt amach tímpal na Gaoluinne, agus nár dhein sé
1615féin aon faic riamh ar a son = sin é a mhill me le n-a dhánuíocht:
1616nárbh fhéidir liom a thuiscint.

MARBHUIGHTHEACH — Marathach. Obair mharathach = ana throm:
1619a mharóch duine Nách é an marú é ná fuil cead ár gcos
1620againn? = nách é an dial é? cúrsa gan chuímse.

MARBHUÍOCHT — Maruíocht. Tá maruíocht orm le teas
1623na h-aimsire = me bheith ag braistint marbhánta: neamh-
1624anamúlacht: mairbhitíghe. Bainean sé le codla, tuirse,
1625slaghdán, agus mórán neithe eile.

MARC — Tá marc maith agat i Seán chun do rún a thabhairt
1628dó = urra maith: coimeádfaidh sé é. Tá marc maith agat
1629ionnam chun na focla cruadha do réiteach dhuit = taca maith.
1630Tá marc maith agat chun do chuid airgid a thabhairt dó le
1631coimeád = duine diongabhálta. Ní chuirfead peig leis an
1632mbó mar ní h-aon mharc í: tá sí ró-éaganta = ní dh'fhéad-
1633fainn ionntaoibh léi. Ní leigfí dhom an naomhóg do stiúrú
1634mar nár bh'aon mharc me. Sé an Domhnach marc an phostaire
1635(fear a' phuist) chun dul amach aríst = an lá atá ceapaithe
1636aige. Sé an Chéadaoin 'na dhiaidh sin mo mharc-sa — mar
1637bead ag fágaint an lá san. Bead ag obair go dtí n-a
1638dódhéag, ach is féidir liom pé marc is mian liom a chur liom
1639héinig = téarma. Bhí cainnt ar siúl aca ach n'fheadar cad é
1640an marc é = cad a bhí ar bun aca: cad é bonn na cainnte.
1641Marc maith dhuit chun airgead a dh'fháilt sa bhannc duit seadh

Tomás mar tá carn maith aige féinig ann. Ba mhaith liom
1643marc éigint a thabhairt leis an mbó dhuit = rud éigint a
1644chuirfidh i n-úil, i n-aithne, dhuit í. Níor ritheas an scrúdú
1645mar ná rabhas suas leis an marc. Sé an captaon marc na
1646luinge = ceann uraid. Sé Séamas marc an tíghe seo =
1647ceann an tíghe. Tán tu ag tosnú ar an mbróig a dheisiú?
1648Táim, agus is olc an marc me chun é dhéanamh = ní h-aon
1649taca cóir me. Ó Sheán a chuala an focal san ach ní h-aon
1650mharc é: ní dh'fhéadfainn bheith cinnte go raibh an focal go
1651ceart aige. Sé an t-uachtarán marc an choláiste = an
1652marc atá leis an gcoláiste = ceann an choláiste: gach ní a
1653thárluíon caithfar é chur fé n-a bhráid.

MARCUÍOCHT — Trom marcuíocht sa chairt sin.

MARGADH — Tá an lá i marga na h-olna anois chun é sin a
1658dhéanamh = ró-dhéanach: ró-mheilte. Tán tu i marga na
1659h-olna (d'éinní). Ní marga bó ná capall é an pósa. Tá
1660an tig seo á thógaint ar marga = an oiread so tugtha don
1661margóir chun é thógaint. Ní págh lae i n-aochor a tugtar sa
1662chás san.

MARGÓIR — Duine a dheinean oibreacha ar marga.
1665Faghan sé an oiread san chun an gnó go léir a dhéanamh.

MÁRTA — Ní bhéarfadh gaoth na Márta air bhí sé ag
1668gluaiseacht chó tapaidh san. Tá sé, sí, siad, i Márta trí =
1669i n aoirde, 'na h-aoirde, 'na n-aoirde lán (le mustar,
1670le h-eiríghe ó thalamh, chó maith is is féidir a bheith; duine
1671bheith ar a thoil; ar aon tsagas slí). Bím i Márta trí nuair
1672a bhíon mo shláinte agam, agus mo shaol agus gach aon ní eile
1673= chó maith is is féidir liom a bheith: go breá.

MÁSEACHT — Tugan sé trus orainn uair máseacht = uair
1676fhánach: anois is aríst. Ní bhím ag obair ach uair máseacht.

MASMUS — Bhí masmus orm Domhnach na Cásca aige
1679sna h-uibhe = an saghas san mothú breóiteachta a bhíon ar
1680dhuine nuair a bhíon an iomarca ithte aige. Fuaireas mas-
1681mus fuachta = fuacht trom: breis is mo dhóthin. Masmus
1682go gcuiridh sé ort — le duine a bhéadh ag ithe an iomarca, nó

go grabhasach. An té go mbíon masmus ithte aige bíon
1684cur-amach air, uaireanta.

MÁTHAIR — Máthair úig = máthair an uilc = rud beag
1687suarach a bhíon na bhun le mórán díobhála uaireanta: deilgín
1688an fheóchadáin, cig. Is minic a thagan droch-rud le cúis
1689bheag.

MEABHAIR — Ní féidir liom aon mheabhair a bhaint as án
1692bhfocal san = aon adhmad, aon tuiscint. Chuir cainnt mhna
1693an tsiopa meabhair agus cuímhneamh an tobac as mo cheann —
1694chuas isteach ag ceannach tobac, agus do dhearúdas é. Thógas
1695an dán de ghlan-mheabhair = chuireas isteach im cheann de
1696ghlan-mheabhair. Faigh an ceacht de ghlan-mheabhair = foghluim —.
1697Nó, cuir an ceacht de ghlan-mheabhair. Ní féidir liom aon
1698mheabhair a bhaint as do chainnt = ciall. Tá sí as a meabhair
1699chun Gaoluinne = scúite: ana-dhúil aici ínti. Níl meabhair
1700chirce agat = an mheabhair nó an chuímhne is lúgha. Tá neam-
1701eabhair (neamh-mheabhair) orm = gan é ar mo chumas rudaí a
1702thabhairt chun mo chuímhnte. Níl meabhair sicín aici. Tháinig
1703mo mheabhair thar n-ais dom. D'imigh sé gan aon mheabhair =
1704as a mheabhair.

MEABHREÓITE — Bíon duine amhlaidh nuair a bhíon breóit-
1707eacht bheag air: nuair a bhíon sé ann as.

MÉADMHAR — Méid, toirt mhaith, a bheith ann. Bíon
1710mór méadmhar = tómhaisean sé breis — a bhreis ar an ní a
1711bhíon beag.

MEÁDHON-AOS — Duine meádhon-aoise = duine meádhon-
1714aosta; cuíbhsach críona.

MEADHRÁN — Meidhreán. Ní raibh mearathal ná meidhreán
1717air nuair a chualaidh sé an scéal = corrabhuais: thóg sé go
1718socair é.

MÉADÚ — Méadú ar a ghlóire ins na flaithis — guidhe é sin.

MÉADUÍOCHT — Tá ana-mhéaduíocht ag an mbeirt sin le

chéilig = báigíocht: iad a bheith go mór le chéile is i dtreó a
1724chéile go minic. Méaduíocht mhór.

MEÁGH — Bhí an fear bocht olc go maith indé ach tá sé idir
1727dhá cheann na meágha anois = níl ann ach tar nó imigh: ní
1728féidir a rá cioca imeacht nó teacht atá i n-áirithe dhó. Táim
1729idir dhá cheann na meágha tímpal dul 'on mbaile = idir dhá
1730aigne: gan bheith socair. Tá an cheist sin i dhá gceann ná
1731meágha, nó idir - = gan bheith socruithe fós. Cuir an
1732siúicre isteach sa meágh.

MEÁGHAIM — Ní mheághaim gurab aon díobháil tobac a
1735chaitheamh = ní mheasaim. Bhíos ag meághachtaint im aigne chun
1736dul abhaile, ar dhul abhaile = ag cuímhneamh. Táim meáite
1737ar gan é dhéanamh = ceapaithe. Sin é an meágha a bhí agam
1738nuair a chonac cad a deineadh = íntin, aigne, machtnamh.
1739Bhain ana-dhuadh leis an leabhar, ach ní mheághan san puínn 'e
1740bhreis ar a thairbhe = ní mórán é ar ghualain na tairbhe. Do
1741mheáigh an mála prátaí fiche cloch. Táim meáite glan ar
1742dhul ann = meáite, meáite. Ní mheághan mo thuairim brobh
1743(faic) sochas (seachas) do thuairim-se = ní fiú éinní é. Cad é
1744an meágha atá anois fúibh? = an fuadar: cá bhfuilean sibh
1745meáite ar dhul; cad tán sibh meáite ar a dhéanamh: cá
1746bhfuil bhúr gcuímhneamh chun dul, agus mar sin de.

MEÁGHCHAINT — Tá 20 cloch meáchaint sa mhála coirce.

MÉALA — Bhíodar ag tuilleamh a méala i n-ifrean (ufran
1751a deirtear).

MEALLAIM — Dhíolas an capall ar £20 ach mealladh me
1754go mór — dhíolas é i bhfad níos lúgha ná a luach. Deineadh
1755me mhealla go maith mar mheasas gur liom-sa an litir a bhí
1756ar an mbórd = baineadh mealla maith asam.

MEALLAIREACHT — Dheinfeadh scéal deas meallaireacht
1759ar an aos óg chun é léigheamh = mhealltfadh (mheallfadh) sé an
1760t-aos óg.

MEÁM — Druid aníos chun na teine, a mheám — le bean
1763uasal.
1764

MEANMNACHT — Dá ndéarfaí droch-ní lem chine lagóch sé
1766mo mheanmnacht = mo mheón: mo mhisneach.

MEANNDÁIL — Ní raibh sé ach ag meanndáil ar an ngnó
1769— ceárduí ná raibh fios a ghnótha aige agus ná raibh á dhéanamh
1770mar ba cheart: nó, gan bheith leanúnach air ach tamall anois
1771is tamall aríst. Bhéadh buachaill aimsire ag meanndáil ar a
1772chuid oibre muna mbéadh ach snap thall is snap i bhfus aige, is
1773gan é ag luighe air féinig. Buachaill ag scríobh ceachta, is
1774focal aige anois is árist agus féachaint tímpal. Cailín
1775ag meanndáil ar an dteine — muna mbéadh fhios aici conus
1776í chur síos. Is mar-a-chéile meanndáil agus gliúmáil;
1777nó manntáil — tímpal an bhídh. Tán tu ag ithe? Táim ag
1778gliúmáil leis. Ag baint na bprátaí? Ag gliúmáil
1779leótha. Tán tu ceangaile ins na páipéirí. Seadh, bím
1780ag gliúmáil liom leótha.

MEAR — Bhíodar ag siúl chó mear le giorraithe. Conus
1783tán tu indiubh? Go mear suairc. Bhí cuma mhear mhalluithe
1784ort = te, crosta: é bheith de chuma ort go léimfá go tapaidh.
1785Tán sibh ag siúl go mear tapaidh maidir le fearaibh críona
1786do (de) = agus a rá gur fearaibh críona sibh.

MÉAR — Méireana, nó méireasta. Méar na h-órdóige:
1789an mhéar mheádhon: méar na lúidíne: an lúidín: an órdóg.
1790Tá an scríobhnóireacht sa mhéir aige = gur féidir leis é gan
1791puínn duaidh. Tá Seán casta ar do mhéir agat = tugtha féd
1792thoil — i slí go ndeinfidh sé pé ní is toil leat. Cuir an donas
1793ar an méir fhada = ná bí ag cuímhneamh air go mbeidh sé
1794buailte suas leat. Chuala an focal chó minic is atá méireana
1795orm. Tá an Ghaoluinn agat id mhéir, id shúil, agus id
1796theangain = é ar do chumas í scríobh, í léigheamh, í labhairt.
1797Bhíos ag siúl ar bharruíocha mo mhéireana = ar bharruíocha mo
1798chos: ar mo bhairricíní. Táim ag baint (nó á bhaint) go
1799tiubh as na méireana na laetheanta so = á gcur ag obair:
1800ag baint saothair asta — agus as an inithin (inchin) leis.
1801"Cuir do mhéar ansan," adeirean fear an toirmisc ag
1802gríosa buachaillí chun a chéile = cuir anuas ar mo mhéir (a
1803bhéadh fliuchaithe aige).

MEARBHALL — Ag dul i mearúl, i mearúlacht, i mearath-

alacht atáim = rudaí bheith ag dul sa mhuilean, sa bhfraoch,
1807orm.

MÉARACÁN — Méaracáin dhearga = méaracáin na mban
1810sídhe.

MEARATHAL — Tá an cúrsa so ag déanamh mearathail
1813(aigne) dhom: nó, ag cur mearathal aigne orm. Tá mear-
1814athal orm i dtaobh an chómhairimh — fear a bhí ag cómhaireamh ubh
1815= tré-chéile aigne: táim i n-amhras nár dheineas i gceart é.
1816Tá sé ag déanamh mearathail dom cad a dheinfead amáireach.

MEARATHALACH — Tá mo cheann ana-mhearathalach
1819= dearúdach.

MEARGUIGHIM — Tá rud éigint ag meargú fút ná
1822fanfá socair = ad spreaga: ag séide fút: id phrioca.
1823Bhíodar ag meargú fúm riamh is choidhche gur ólas an iomarca.

MÉARNÁIL — Bíon na h-iascairí ag lorg an éisc ar
1826méarnáil = á lorg oíche dhuibhe-réig, agus gan de sholus chuige
1827ach é sin a dheinean an t-iasc nuair a lasan — sé ar barra an
1828uisce. Tá na báid ag dul ag méarnáil anocht ag lorg an
1829éisc = ag cuardach agus an mhéarnáil á dtreórú — sé sin an
1830teine ghealáin a dheinean an t-iasc san uisce. Bhí an seó
1831d'iasc méarnála ann aréir ar barra = na h-éisc go mbíon
1832an solus san asta. Tógadh mórán éisc ar méarnáil aréir.
1833bhí na buachaillí ar méarnáil aréir ag feitheamh le trucail na
1834saighdiúirí = gan de solus ná de chómhartha aca ach solus an
1835ghluaisteáin. Chromas ar bheith ag méarnáil i measc na
1836leabhar féachaint an bhfuighinn mo phíp = ag cuardach lem
1837béireana is gan aon tsolus agam. Bhíos i bhfad ag méar-
1838náil a d'iarraidh an tig a bhaint amach le doiritheacht na
1839h-oíche = ag cur eólais na slí lem lámha, agus mar sin.
1840bhíodar ag méarnáil ag lorg na pingine, na snáthaide, an
1841bhioráin = ag scríoba na talún leis na méireana. Cad é
1842an mhéarnáil (nó mhéirneáil) é sin ort?

MÉARÓG — Sin méaróg dheas chloiche = cloch bheag (chruínn)
1845go bhféadfadh dhá mhéir nó trí í chaitheamh. Tugadh fúm le
1846h-urchar méaróige = méaróg a bhí i gceist, nó rud éigint a

caitheadh ar nós na méaróige: caitheadh an rud 'na mhéaróig.
1848Ni h-é an té is fearr ar an méaróig is fearr ar an ngiulc =
1849an tslí 'na gcaithtear an mhéaróg nó aon rud beag mar é-
1850lastuas. Chaitheas mo scian 'na méaróig uaim. Tá méaróg
1851maith ag an bhfear san. Sé is fearr agaibh ar méaróig = chun
1852méaróige. Ná caith 'na ghiulc é, ach 'na mhéaróig lastuas.
1853Thairigíos geall scillinge dhó ar mhéaróig = an oiread san
1854go sáróinn é le méaróig.

MEAS — Tá Bríd breóite go maith agus ní mór an meas
1857a thabharfainn uirthi = ní déarfainn go bhfuil aon ana-sheans
1858go dtiocfaidh sí abhaile, as. Ní maith é mo mheas uirthi chun
1859teacht as an eitin. Níl aon mheas agam go dtiocfaidh sí —
1860as an ndroch-ní. Ní maith é mo mheas ort go bhfuil mórán
1861Gaoluinne agat = ní dóigh liom ró-mhór go —. Tá meas
1862maith aige sna daoine orm agus árd-mheas fúm féinig =
1863ard-mheas agam orm héinig agus me á theasbáint. Dá
1864mbéadh aon mheas agat ort féinig ní dheinfá é sin = uraim
1865(oirim) duit féinig. Sin é an rud a thug meas dom ar
1866Sheán: a chuir meas agam air. Tá meas aerach fút = meas
1867fút agus lán agus eiríghe ó thalamh. Bíon meas éaganta
1868ann, agus meas fódúil. Tán tu ithte ag an meas.

MEASA — Is measa tu chothú ná triúr = is cruadha, is
1871deacara. Ní maith linn an fuacht, ach béidir nár mheasa
1872dhúinn ar domhan é ná an brothal = gurab é seo is measa
1873amuigh dhúinn: nár mheasa dhúinn ar domhan éinní (= é)
1874ná —.

MEASCAIM — Measc an leite = suaith, corruigh.

MEASTÚIL — Táim meastúil go maith orm héinig =
1879ana-mheas agam orm héinig. Tá sí ana-mheastúil aige sna
1880daoine = ana-chreidiúnach, fé mheas mór, aca. Ach, táim
1881meastúil asam héinig = as mo chló, as m'oibreacha, agus
1882mar sin: iad so fé ndeár an meas.

MEATHAIM — Ní foláir liom nó gur síol maith é agus a
1885luighead meath a dheinean sé. Mheath an síol = d'imigh siar,
1886fuair bás thíos sa cré. Ach, tháinig sé aníos go breá agus

ansan do cheiliúir sé-ní mór dó bheith tagtha ar barra chuige
1888sin. Tá sé ceiliúrtha orm.

MEATHALÓIR — Rud beó a bhíon gan mhaith — sicíní óga:
1891sean-fhear: leanbh dá gcuirfeadh éinní siar é, agus é suarach
1892i n'aois (dréir 'aoise, dá aois). Is beag an t-ál n á bíon
1893meathalóir ar deire ortha = suarachán. Tá an leanbh 'na
1894mheathalóir an aimsir seo aige sna fiacla.

MEATHALÓIREACHT — An glór a dheinean an meathalóir.
1897Tá na sicíní óga, na géana óga, ag meathalóireacht.

MEATH-CHODLATACH — Táim meath-cholatach ó mhaidin =
1900saghas colatach. Ar an gcuma gcéadna meath-thuirseach,
1901meathleisciúil, meath-fhoghlumanta. Ach, neamhcholatach, neamh-
1902thuirseach.

MEATH-THEINE — Teine mhall — ná dóghfadh: gan bheith
1905tréan.

MÉID — Seo dhuit púnt agus dein an méid is mó a
1908dh'fhéadfair de. Dein an méid is mó is féidir leat den
1909tseans a fuairis.

MEIDHBHÁN — Tá meidhbhán im cheann = mearathal.

MEIDHG — Meidhg dhá bhainne = leamhnacht agus bainne géar
1914meascaithe ar a chéile. Bé go mbainfinn-se meidhg asat =
1915ceól: an smúsach.

MEIDHIR — Níl aon chainnt agat indiu. Níl: níl aon
1918mheidhir orm — 'e cheal tobac = árdú croidhe.

MEIDHRÉIS — Ní thógfad an bia mar níl aon mheidhréis
1921orm chuige = ana-fhonn. Nó meidhréis chun oibre. Chuir
1922sé ana-mheidhréis orm é sin a chlos = árd-áthas, dian-áthas.
1923Is láidre é ná meidhir.

MEIDHRÉISEACH — Tán tu meidhréiseach go maith indiubh =
1926árd-mheidhir, nó mire, ort: tu bheith mear: do chroidhe ana-
1927éadrom, agus scóp ort.
1928

MEIG — Tá an mheágh meig ar mheig, nó meig le meig =
1930cothrom. Bhíomair meig ar mheig le chéile sa rás = i n-ionanas.
1931Tá an prás agus an tae i meig an óir ins na scálaí = ana-
1932chothrom — ní bhíon aon rabairne ag baint le tómhas an óir.
1933Tá sé 'na mheig sa leabaidh = 'na chola go sámh, gan anam gan
1934chorruí. Níl aon mheig sa duine breóite, nó as = anam,
1935corruí, bhí sé ar meisce ar thaobh an bhóthair agus d'fhágas
1936ansan na mheig é. Dheineas meig de sa díospóireacht =
1937oiread san áitimh a dhéanamh air gur fhágas gan focal cainnte
1938é: stopas suas ar fad é. Táim i n-aon mheig amháin ag an
1939slaghdán = gan anam, gan chainnt, gan sult.

MEIGEAL — Tá meigeal fén ngabhar, leis an ngabhar.

MEIGEALACH — Bíon an gabhar ag meigealaigh fé mar a
1944bhíon an bhó ag búirthigh.

MEILIM — Táimíd ag meilt an lae dúinn féinig = ag
1947caitheamh: ag brise síos: ag cur dínn. An té a bhíon ag
1948síor-chainnt meilean sé mín agus garbh = tugan amach gach
1949aon tsaghas cainnte. Meilean síor-shile an chloch ghlas =
1950téighean cómhacht lag i bhfeidhm sa deire — ach é choimeád ag
1951síor-oibriú. Beidh solus an lae meilte ar a 6 tráthnóna =
1952tugtha: deire bheith leis. Tá an téarma scoile seo meilte
1953anois = an chuid is mó mó de brúighte síos againn. An saol
1954agus an aimsir a mheilean na daoine = a chaithean, a cháthan.

MEIRG — Tá meirg ar mo chnámha le díomaoínteas.
1957Bhéadh meirg orm dá mbéadh ceal an tobac orm = crosdacht,
1958míchéata. Bain an mheirg díot féinig agus brostuigh.

MEIRGEACH — Bhíos meirgeach míchéatach go maith.

MEISCE — Bhí sé bog go leór ag an ndigh. Bhí a choisce
1963ólta aige = a dhóthin. Bhí sé súgach = meidhreach: ar leath-
1964mheisce. Bhí sé maith go leór. Lán a bhuilg ólta aige. Ar
1965bog-mheisce. Ar stealla-mheisce. Caoch ar meisce. Ar
1966dearg-mheisce. Ní raibh taimhilt aige = léas. Ag tabhairt
1967dá thaobh an bhóthair isteach sa tslí abhaile dhó = ag tabhairt dá
1968thaobh an bhóthair leis. Lán go poll an phaidrín = go bun na
1969scórnaighe. Lán go smig = níos sia suas fós. Bhí an oiread

san ólta aige go mbuailfá do mhéar air = an deoch bheith
1971aníos isteach na bhéal. Ní raibh aithne na bhfeart aige =
1972gan fios aige cad a bhí á dhéanamh aige. Ní fheidir sé soir
1973sochas siar. Ar na stárthaibh = ar buile le meisce. Bhí sé
1974chó lán san go marófá (marbhófá) an dreanncaide ar a
1975imleacán.

MÉISCRE — Tá méiscrí im chosa. Bhuaileas mo chos anuas
1978ar chloch ghránna mhéiscreach. Tá salachar istig i lár an
1979mhéiscre = an gearra a thagan ar chois nó an láimh dá mbeidís i
1980bhfad gan níghe: nó an rian a bhéadh fágtha tar éis gearra.
1981Tagan sé aimsir bhrothail, leis.

MEISCEÓIREACHT — Bíon sé ag meisceóireacht i gcómhnuí
1984= ag luighe leis an meisce. Ní rabhas cionntach i bpeaca na
1985meisceóireachta.

MÉISEÁIL — Bíon Nóra ag méiseáil ar fuaid an tíghe =
1988ó mhéis go méis agus ó árus go h-árus: ag imeacht ar
1989fuaidh an tíghe is í ag déanamh blúire des gach aon ní.
1990Saghas tuín céireachta seadh é a bhainean le h-áraistí.

MÉITHREAS — Tá méithreas sa mbuachaill sin = feóil go
1993leór air: blonag, geir, saill. Téighean an méithreas go
1994maith dhom = rudaí a bhíon méith — feóil agus a leithéid.

MEÓN — Tá aighneas as meón aige = níos fearr ná an
1997choitiantacht: thar meón. Do dhoirithigh an oíche aréir as
1998meón. Tá an lá indiu as, nó thar, meón = bheith ró-láidir,
1999ró-bhrothalach, ró-aon-ní. Tá mian agus meón agam ins na
2000prátaí = ana-mhian. Tá meón deas aige Seán = slí dheas
2001aigne: déanamh deas aigne. Ní h-é an meón céadna
2002atá againn. Is breá an meón atá aige — ní bhéadh sé crosta
2003garbh, ach síbhíalta: agus b'fhuiriste cainnt leis. Nílimíd
2004ar aon mheón amháin ná ar aon tslí amháin. Caith do mheón
2005den bhfeóil = oiread is is mian leat. Nó, miún. Ól suas
2006do mhiún de sin.

MEÓNÚIL — Táim meónúil go maith tímpal páipéirí
2009falla = nách mór don bpáipéar bheith oiriúnach go maith chun me

shásamh. Fear meónúil = go bhfuil meón deas aige agus
2011galántacht ann: ba mhaith leis gach ní a bheith aige mar ba
2012chóir — na bróga glan, na h-éadaighe slachtmhar, agus mar sin
2013de. Tá sé meónúil (nó miúnúil) ag siúl na slí, ag caitheamh
2014an bhídh. Tá sé miúnúil leis an mbia, leis an ndig.

MEÓNUÍOCHT — Ná deinfá meónuíocht ar an mbia? =
2017gan dul ró-dhian air: gan dul thar cosúlacht. Ní mheilfá
2018an oiread san tobac sa tseachtain dá gcaithfá meónuíocht
2019leis = gan bheith ag dul thar teórain leis. Níor ghlac sé aon
2020mheónuíocht leis an mbia ach sádha chuige = ní raibh sé go deas
2021sa tslí 'na raibh sé á ithe ach é alpa suas.

MIAM — Ní raibh miam as an spéir = an puth is lúgha
2024gaoithe.

MIANACH — Tá mianach na báistí sa spéir is beimíd gan
2027an triomach. An té go mbíon mianach na Gaoluinne ann is
2028fuiriste dhó í dh'fhoghluim = go bhfuil féith na Gaoluinne ann.
2029Tá mianach teangcacha (iománuíochta, éinní) ionnat. Bhís
2030árd go maith sa droch-mhianach an uair sin = bainte go maith
2031chun feirge: malluithe go leór. Aon mhianach amháin atá
2032ins an dá fhocal = aon bhrí, aon bhun, amháin. Bhí mianach sa
2033bhfear san chun cómhrac dá thír. Tá mianach cainnte; mianach
2034feargach: mianach feirge: mianach malluithe: mianach
2035pléisiúrtha, ann.

MIANADÓIR — Fear a bhíon ag lorg mianaigh: fear,
2038cig, a bhéadh ag scrúdú déanamh na gcarraigreacha.

MIANFUIGHEACH — Mianfuch. Bhíos ag mianfuch. Cuir
2041uait an mhianfuch. Cúis na mianfuíghe.

MIAS — Chuir sí an bainne ar an méis, ar na miasa, thar
2044oíche.

MÍCHÉATA — Bhí an cigire míchéatach go maith = mí-shásta;
2047crosta; i slí gur dheacair é shásamh; as an slí. Tá súil
2048agam ná beidh aon mhíchéata eadrainn = míothaithneamh, mí-
2049shástacht, crostacht. Tá míchéata éigint ort toisc gan tu
2050bheith ag cainnt = míshástacht, gan tu bheith baoch: míbhaochas.
2051

MÍCHÉATACH — Táid míchéatach le chéile. Táim míchéatach
2053ort. Tá meas míchéatach agam ort = tá meas agam ort go
2054bhfuil tu míshásta, nó gur deacair tu shásamh. Tá m'aigne
2055míchéatach ó bhíos ag cainnt leis siúd go bhfuil an chainnt
2056ghránna aige. Ní gá dhuit bheith ag cainnt chó míchéatach san =
2057árd; as an slí; go trom ar dhruím dhuine éigint eile
2058(mar gheall ar —). Bhí sé ag labhairt mhíchéatach go maith
2059ort indiubh = milleánach, gan bheith baoch díot 'na chainnt.

MÍGHLÉAS — Tá an t-inneall ar míghléas = as órdú: gan
2062bheith ag oibriú i gceart. Is minic a théighean mo rothar ar
2063míghléas pé sa dial rud atá bun-ós-cionn ann.

MIL — Tráthnóna meala: aimsir (nó bliain) mheala:
2066lá meala = aoibhinn: glórmhar.

MÍLCHEÁRD — Tá mílcheárd im chois = boghsín beag a
2069thagan thíos fén gcois go mbíon ana-thochas ann agus ballín
2070beag istig 'na lár.

MÍLE — Míle gairid: míle fada: míle Gaolach: míle
2073Gallda (Gall-a).

MILIS — Is minic a bhí daoine milis go maith le chéile
2076agus a bhí searbh go leór 'na dhiaidh sin. Ceól binn milis
2077na n-éan.

MÍLÍTHEACH — D'ionntuigh sé mílítheach nuair a chualaidh
2080sé scéal an bháis = d'iompuigh a líth air, ann í d'athruigh sé
2081'na dhath i bhánuigh sé.

MILLEÁN — Fuaireas ana-mhilleán i dtaobh fanúint istig
2084ó scoil = milleánadh me go mór.

MILLIM — Tá an aimsir bog, ach níl ann mhille ann =
2087díobháil. Bíon duine millte nuair a théighean sé amach as an
2088éadach agus gearánta air. Bíon sé gan mhaith an uair sin.

MILLTEÓIREACHT — Millteóireacht atá ar Nóra = í bheith
2091breóite ana-fhada agus droch-ní éigint á snaoidhe amach:

meath éigint go dtéighean sé coitianta den ndochtúir é
2093leigheas.

MILSÍGHIM — Ní mhilseóch an méid sin siúicre an tae
2096dhom = ní chuirfeadh blas milis uirthi, nó air.

MÍMHÁRD — Mí-rath: droch-rath: mí-ádh.

MÍN — Tá an spideóigín ana-mhín = gan bheith fiain —
2101tagan isteach sa chistin. Tá na buachaillí ag féachaint chó
2102mín macánta gur dhóigh leat gur naomh gac éinne aca.

MÍNEÁIREACH — Bhí teist mhíneáireach ar an mbean = é
2105ráite go raibh sí gan náire: nó í bheith malluithe tuaiscear-
2106tach: gan bheith cneasta, ach leanfadh a slí féinig. Tá an
2107capall so míneáireach go leór mar thug sé snap orm indiubh.

MINICÍOCHT — Dá mhinicíocht a thagan tu seadh is minicí
2110ba mhian linn tu theacht.

MÍNÍGHIM — Níl na Cláirínigh mínithe síos fós ag arm
2113Shasana.

MÍOCHOTHROM — Bhíos ar míochothrom sa leabaidh toisc gan i
2116bheith fada mo dhóthin = gan bheith socair ná ar mo thoil: níor
2117fhéadas me héinig a réiteach i gceart. Bhéadh bó amhlaidh
2118dá mbéadh sí tuitithe isteach i bpoll. Chuas ar míochothrom
2119isteach sa mhála = sa tslí ná rabhas cothromach. Bíon ana-
2120mhíochothrom orainn ag teacht aníos i gcoinnibh an chnuic ach
2121bíon an cothrom síos againn. Is minic a bhíon an focal chó
2122gairid le míochrom, nó míochorom.

MÍOGARNACH — Tá sé ag míogarnaigh, nó ag míogarnaigh
2125cholata = nuair a bhíon a chola ag tuitim ar dhuine, agus é
2126idir bheith 'na chola is 'na dhúiseacht. Dh'fhéadfá míogarnach
2127cholata bheith ort agus tu ag cainnt. Ach sa tsrúmartáil bíon
2128sórt sranntarnaighe ag teacht ar an nduine.

MÍOL — Bhí na bricíní ann chó tiubh leis na míola corra = na
2131diail bheaga de chuileóigíní a bhíon ann tráthnóna fóghmhair.
2132Míola críona = na míola a bhíon san adhmad. Tá ceann an

linbh (leinbh) ithte aige sna míola. Corra-mhíola = míola
2134corra.

MIONA-GHÁIRÍ — Bhí sé ag miona-gháirí chúgham = gáire
2137beag á dhéanamh aige chúgham.

MIONGÁN — Raghainn isteach i bpoll miongáin uaidh le
2140neart náire nó scannra = áit ana-bheag. Crapan an náire
2141nó an scannra duine isteach ar a chéile. Chuirfá isteach i
2142bpoll miongáin é bhí sé chó mion san.

MIONN — Tar éis na mionn is fearr na mná = sin é nuair
2145is buige iad nuair a bhíon cainnt chruaidh ráite aca.

MIONRAMH — D'imigh an claidheamh 'na mhionramh i gcoinnibh
2148an fhalla = 'na bhrúscar: 'na ghiotaí fogha: 'na smidiríní.
2149Dheineas mionramh den arán le h-é chimilt idir mo dhá bhais.
2150Tá an long 'na mionramh ar barra an uisce is an t-uisce ag
2151gabháilt tríthi sall is anall.

MIONUIGHIM — Mionuigh an focal san, an scilling sin,
2154dom = bris: dein mion, beag. Ba mhaith liom an chainnt
2155sin a thuiscint níos mionuithe = é thuiscint nuair a bhéadh sé
2156briste 'na mhion-choda dhom, agus na mion-choda féinig a
2157thuiscint níos fearr. Caithfidh me an focal a dh'fháilt níos
2158mionuithe = níos briste: i gcoda is lúgha ná san. Ní mór
2159dom na téarmaí síochána a dh'fháilt níos mionuithe sar a
2160mbeidh fhios agam cad is fiú iad.

MÍ-ÓRDÚ — Chaith sé an t-airgead ar mí-órdú = i ndroch-
2163shlí. Tá gach ní ar mí-órdú ar an mbórd agam = gan bheith
2164i n-eagar ceart.

MIOTAMUS — Bhí an spiaire ag dearbhú bréige im
2167choinnibh sa chúirt chun miotamus mo chrochta a sholáthar dom =
2168órdú scríobhtha.

Mí-SHÁSAMH — Tá mí-shásamh éigint ort.

MISDE — Nára misde é é an té a dheinean an gníomh
2173fóghanta.
2174

MÍSHEÓL — Níor bhain aon mhísheól dúinn ar an mbóthar =
2176tionóisc, óspairt; chuamair slán. Thug an long an trus
2177isteach gan aon mhísheól = gan mhaisle, gan mháchail. Fuaireas
2178do litir gan aon mhíseól = gan aon dul-amú ná éinní do dhul
2179uirthi. Cuirtear an focal ag obair tímpal gach saghas
2180cúrsa.

MISIÚR — Rud chun tómhas a dhéanamh — chun éadach, cig, a
2183thómhas.

MÍSHLACHT — Ní slacht a chuiris ar an scéal ach míshlacht =
2186a mhalairt.

MISNEACH — Ní bhfuaireas im mhisneach (bisneach) é rá =
2189ní raibh sé de mhisneach agam. Conus tá an misneach agat
2190indiu, a Shéamais? = conus tán tu? conus tá an croidhe
2191agat? Nó, do mhisneach. Chailleas mo mhisneach nách mór
2192nuair a chonac na fiacha a bhí anuas sa mhairc orm. Bhí an
2193breóiteachán olc go maith indé, ach tá sé ag dul i misneach,
2194ag fáil mhisnigh, indiu — agus é i n'am aige = ag dul i bhfeabhas:
2195tuille den gcroidhe ag teacht dó. Bhí sé bocht go leór ach
2196thugas fé n-a thuille misnigh a spreaga ann. Bhíos a d'iarraidh
2197an misneach do choimeád suas pé droch-chuma a bhí ar an
2198gcúrsa. Ní mór an misneach a bhí sa litir a fuaireas uait =
2199rud a spreagfadh duine chun misnigh — airgead, cainnt
2200mhisniúil, mola. Nuair a scríobhfair aríst bíodh breis
2201mhisnigh orm sa litir agat. B'olc an misneach ar fhearaibh
2202bochta gan aon éileamh bheith ar an stoc. Ní h-aon mhisneach
2203orm mo ghoile bheith ag dul im choinnibh = ní chuirean sé aon
2204tógaint croidhe ionnam.

MITHID — Ní dh'fhanfad-sa anso, a bhuachaill, ag feitheamh
2207led mhithidí = le pé tráth is mian leat teacht; nó é seo nó é
2208siúd a dhéanamh. Ní bhéinn ag brath le n-a mhithidí, ná bheith
2209im buachaill aimsire aige.

MÍ-THOP — Baineadh míthop asam an droch-scéal a chloisint
2212= mí-phreab, mí-gheit.

MÍ-THRÁTHÚIL — Thána i n-am míthráthúil = ná raibh tráthúil:
2215ná oiriúnach.
2216

MIÚN — Tá an cailín sin óg 'na miún is óg na croidhe.
2218Feic meón.

MÓ — Tá an oíche mós dorcha chun dul amach = ró-dhorcha.
2221An lá mós fuar, nó mó-is-fuar, chun snámha = rud beag ró-
2222fhuar. Tá na bróga mós mór dom: an obair mó-is-cruaidh:
2223an t-ualach mó-is-trom. Éinní mó-is-éinní. Tá sé mó-is-
2224maith don árthach gabháilt ó thuaidh i gcoinnibh na gaoithe =
2225ró-mhaith, ró-chruaidh.

MOCH — Nách moch atán tu as an leabaidh? Tá na maidi-
2228neacha ag dul i moiche aríst = i bhfaid. Deinean gach moch
2229a ghnó, ach ní le h-eiríghe d'oíche é = gach duine a eiríghean go
2230moch.

MOCHÓIRÍ — Is éachtach an mochóirí thu = duine a eiríghean go
2233moch. Nuair a chuireas mo cheann amach ar mhochóirí na
2234maidine = go moch ar maidin. Nó muchóirí.

MODAIR-CHEÓ — Tá modair-cheó ann indiu = ceó salach
2237modartha. Bhí sé i n'oíche mhodair-cheóig aréir agus ba
2238dheacair feiscint i bhfad uait.

MODAR-CHEÓDHACH — Deinfidh sí oíche mhodarcheóch anocht
2241= ceóch gan bheith ró-olc.

MODAR-DHORCHA — Tá an lá modar-dhorcha go leór =
2244gan bheith glan is gan bheith ró-dhorcha. Bíon sé modar-
2245dhorcha an aimsir seo tímpal is a 6 tráthnóna = i n' eascara
2246lae is oíche. Nó mudar —.

MOILL — Táim ag coimeád, nó ag cur, moille ort = ad
2249mhoilliúint, ad mhoilliú. Chuireas moill ar an gclog =
2250chuireas siar é: nó chuireas 'na stop é ar feadh tamaill.
2251Ná bí am chur chun moille = ag coimeád moille orm. Bhíomair
2252ag gluaiseacht chun cinn go breá go dtí an méid seo moille =
2253lasmuigh den moill seo. Fuair an sagart glaodhach ola
2254agus beidh moill air ón Aifrean dá dheascaibh. Cuireadh
2255moill seachtaine ar an ngnó.

MOILLIGHIM — N'fheadar cad tá ag moilliú Thomáis
2258indiubh = ag coimeád moille air.
2259

MÓIN — Cnuchaire = trí fóid, nó mar sin, 'na seasamh
2261agus fód eile i n-áirde ortha. Bhíos ag cnuchairt mhóna =
2262ag déanamh cnuchairí. Cnucharuightear í. Stualain = cnuch-
2263aire mór; bíon níos mó go maith ná an cnuchaire. I lár
2264na stualainne. Mórchuid stualainní. Tá sé ag stualáil
2265(mhóna). Tá an mhóin stualálta. Táimíd ag cur fórach
2266ar an gcruaich = na fóid a cuirtear i n-eagar ar an dtaobh
2267amuigh chun an bháisteach do choimeád amach. Fiacail an
2268phortaigh = ciúmhais i an áit ar a gcaithtear i n-áirde na
2269fóid nua-bhainte. Drom an phortaigh = an portach féin
2270siar ón bhfiacail — an áit i n-áirde ar a gcuirtear an mhóin
2271chun triomú. Gabhal an phortaigh = an áit íseal thíos go
2272mbíon an mhóin bainte amach as: bíon screamh brúscair
2273air agus cuirtear an mhóin ag triomú ann. Uisce portaigh.
2274Spairt, nó spadal = droch-mhóin. Móin fhuinte = móin a
2275deintear as an mbrúscar le h-uisce a scaoile air agus é
2276fhuine ar a chéile.

MÓIREACHT — Táimíd ag dul i móireacht le chéile le
2279tamall = chun muínntearais: ag dul i gceanúlacht ar a
2280chéile: ag eiríghe mór.

MOLAIM — Ní mholfainn an té go mbéadh bolg mór aige
2283= ní mhaoidhfinn air é. Níl an obair sin le mola, chun
2284molta = níl sé go maith. D'fhágamair an t-achran fé mhola
2285Sheáin = go ndeinfimíst pé réiteach a thabharfadh sé. Bhí sé
2286ag baint na bputóg as rialtas Shasana agus mise ag mola
2287an scéil leis = ag mola na cainnte (an chúrsa) leis: á
2288rá leis go raibh an ceart aige, go rabhas ag teacht leis, go
2289n-aontóinn leis, agus mar sin de. Ag mola an cheachta
2290leis an scoláire = ag mola an cheachta fé mar a bhí sé á
2291scríobh nó á thabhairt amach ag an scoláire. Bíon Sasana
2292ag mola leis an bhFrainnc nuair a bhíon sí ag tabhairt ropa
2293fén nGearmáin. Ní mholfadh an dochtúir aon fheóil dom.

MÓR — Tá sí ana-mhór aige sna daoine = ana-mheas bheith
2296aca uirthi. Is mó go mór púnt ná scilling = tá sé i bhfad
2297níos mó.

MÓRÁN — Ní mórán ná gur mar a chéile an dá fhocal =
2300ní mór ná —.
2301

MÓRCHÚISEACH — An te go mbíon substainnt mhaith aige
2303bíon sé mórchúiseach go minic agus bun aige leis. Is dó is
2304cóir.

MÓRCHÚRAMACH — Duine mórchúramach = go mbíon mórán
2307cúraim air. Ní mór an chabhair an méid sin airgid chun tig
2308mórchúramach do chur chun cinn = tig go mbíon mórán cúraim,
2309nó mórán cúraimí, le freastal ann.

MÓRDHACHT — Tá an iomarca mórachta ag baint leat =
2312tu bheith ró-mhór ionnat féinig: bheith ró-mheastúil ort
2313féinig. Bíon an mhóracht ar an dtaobh amuigh. An té go
2314mbainean san leis bíon a leath san aer, uaireanta, agus ní
2315le n-a chuid substainnte é, go minic.

MÓRTAS — Thógas tig mórtais = grianán tíghe: tig mór.

MOTHÁILEACH — Táim motháileach go maith = braithim rudaí
2320go maith, is go tapaidh — b'fhuiriste me mhúscailt, nó chloisfinn
2321fothram ana-bheag: braithteach.

MOTHALLACH — Nách mothallach an fear é! = mór-chuid
2324gruaige aige is í ag imeacht gan cóiriú.

MOTHALUIGHIM — Tá sé ag mothalú as a chola = ag mothú,
2327ag braistint, ag dúiseacht.

MOTHUIGHIM — Níor mhothuíos indiu go dtí n-a 9 = níor
2330bhraitheas, níor dhúisíos: níor mhothuíos as mo chola. Tá
2331an mac imithe uaim agus mothuighim uaim go maith é — agus
2332a ghnó. Táim im chola ó mhaidin gan mhotháilt = gan bhraistint,
2333gan dúiseacht. Níor mhothuíos do theacht isteach = níor
2334bhraitheas, ní raibh aon mhotháilt agam ar do theacht.

MUC — Tháinig muc ar gach malain liom = ana-chuma feirge.

MUCH — Feic moch. Bhuaileas amach scoth-mhuch ar maidin
2339= cuíbhsach much.

MUCADÁIL — Nách ort atá an mhucadáil chúgham! = bheith
2342ana-mhí-shíbhíalta: freagraí gan phléisiúr a thabhairt go

lasánta tapaidh crosta — inghín, cig, ag imeacht fé dhéin rínce
2344agus an mháthair ag baint earruíochta aisti.

MÚCHAIM — Ná leig di múcha — don dteine. Táim marbh
2347le múcha aníos (nó suas) = me bheith múchta. Tá ana-mhúcha
2348suas ínnti sin. Mhúch an t-iasc = d'imigh síos ó bharra an
2349uisce. Tháinig ana-mhúcha aníos ar mo chroidhe. Is ins na
2350scoileana a mhúch an Ghaoluinn = fuair bás. Táim múchta
2351píopálta suas, agus gan é ar mo chumas m'anál a tharrac.

MUDAR-CHEÓCH — Lá mudar-cheóch — go mbéadh brat salach
2354ceóig ann. Feic modartha.

MUILEAN — Bíon gach éinne ag tarac uisce go dtí n-a
2357mhuilean féinig = 'na chúram féinig: ní bhíon i gcúram an fhir
2358thall. Bhí sé neamhchainnteach, ach tá ag teacht fé n-a mhuilean
2359anois = breis chainnte bheith ag teacht chuige: fé n-a theangain.
2360Muilean gaoithe — deintear é le blúire adhmaid nó páipéir
2361láidir a cheangal de chórda, an córda a chasa go maith agus
2362ansan é scaoile: deinean sé glór maith.

MUIN — Feic mairc. Ar mhuin mhairc a chéile: nó ar
2365mhuin bhaic a chéile.

MUINE — Dar muine = dar fia.

MUINEÁL — Táim síos go dtí mo mhuineál ag obair, nó
2370san obair = go doimhin. Chuas 'na mhuineál = rugas greim ar
2371a scórnaigh.

MUÍNG — Tá muíng gruaige ort = gruaig fhada: mothal:
2374feirc — an paiste fada a fágtar i dtosach an chinn. Muíng
2375= an ruaimneach a bhíon ag fás ar mhuineál capaill nó ar a
2376eirbal: nó an snáithín a bhíon ar shlat iascaigh.

MUIR — Ba cheart an cladhaire do chur le mór-mhuir is le
2379fairrge = é chaitheamh isteach sa pholl, sa bhfairrge.

MUIRBHEACH — Gainneamhail (gainniúil).

MUIRIR — Tá muirir ar Mhicheál = clann air. An mór
2384do mhuirir anois?
2385

MUIRIREACH — Fear bocht muirireach = go bhfuil muirir
2387throm air: atá fé mhuirir throm. Duine muirireach = trom,
2388aindeis. Bó mhuirireach. Capall muirireach = mór, garbh;
2389gur deacair é chothú.

MÚIS — Múis mhná = bean mhór leathan bheathuithe agus
2392feóil ar crith uirthi. Tá múis ar fad déanta díot = tán
2393tu id mhúis: tuitithe go mór chun feóla. Nó, bean go
2394mbéadh cuid mhaith feóla uirthi.

MÚISIÚNTA — Nuair a bhíon an fheamanach tamal ar an
2397dtráigh bíon blath múisiúnta uaithi, nó bhéadh ar an bhfeóil dá
2398mbéadh sí ag lobha, geall leis = blath go mór thar ceart:
2399níos measa go mór ná bheith cabhruithe. Oíche mhúisiúnta =
2400tais, trom, salach ínti féinig. Oíche mhúisiúnta dhorcha.